Ի՞նչ արժե մարդը

Հարցազրույց դերասանուհի, արձակագիր Անահիտ Թոփչյանի հետ.



-Դուք տարվա մի մասը Փարիզում եք բնակվում, մյուս մասը` Երեւանում: Մեզանում Դուք արդեն կայացած եւ գնահատված անհատ էիք, ի՞նչ պատահեց, որ հանկարծ ամեն ինչ թողնելով` տեղափոխվեցիք Փարիզ:



- Նախ, բազմիցս ասել եմ, որ ես չեմ տեղափոխվել վերջնական, ոչ էլ քաղաքացիությունս եմ փոխել եւ միտք էլ չունեմ, ոչ էլ տունս եմ վաճառել… Ես պարզապես ապրում եմ երկու երկրների, երկու մշակույթների միջեւ… Ապրում եմ որպես ազատ արվեստագետ, հաշվետու եմ միայն իմ խղճին, որն ի դեպ անգթության աստիճան խիստ է: Ինչ վերաբերում է «ամեն ինչ թողնելուն», ապա ոչինչ չեմ թողել, դեռ մի բան էլ ավելացրել եմ եղածին: Իսկ եթե «թողնել» ասելով նկատի ունեք Երեւանի դրամատիկական թատրոնը, այո, իսկապես, մենք «թողել» ենք իրար 1990թ.:



- Հետաքրքիր է` ինչո՞ւ:



- Ինչո՞ւ, այդ մասին գերադասում եմ լռել: Բայց այդ թատրոնը «թողնելով», ես մնացել եմ թատրոնում` ստեղծելով իմ հեղինակային թատրոնը, որտեղ ամեն ինչի հեղինակն ու պատասխանատուն ես եմ` ի՛մ տեքստով, ի՛մ բեմադրությամբ, ի՛մ կատարումով, երաժշտական եւ գեղարվեստական ի՛մ ձեւավորումով, եւ խաղացել եմ ու խաղում եմ աշխարհի բազմաթիվ երկրներում` ԱՄՆ-ից ու Կանադայից մինչեւ Կիպրոս, Լիբանան ու Սիրիա` ներառելով եվրոպական երկրները: Մի խոսքով, ես ավելի եմ ընդարձակել իմ գործունեությունը, քանի որ իսկապես ազատ եմ, ե՛ս եմ իմ գլխի տերը, քանի որ, ինչպես իմ հերոսուհին կասեր «Անհետացում» վեպից, կախված չեմ զանազան «շեֆերի քմահաճույքներից, նրանց ֆանտազմներից ու ճղճիմ հաշիվներից»:



- Ինչո՞ւ դերասանուհին որոշեց գրել: Բառի արվեստն ավելի՞ գայթակղիչ էր բեմական արվեստից, թե՞ խաղը գրականությամբ արտահայտելու պահանջն էր:



- Ո՛չ, ինձ համար բառը բեմարվեստից ավելի գայթակղիչ չէ: Ամեն մեկն իր տեղն ունի: Ես, անակնկալ, հայտնվեցի մի իրականության մեջ, որը ստեղծագործական նոր գրգիռներ էր հաղորդում, նոր աշխարհ էր իմ առջեւ բացում, եւ այդ ամենը կարող էր իրականացվել միայն գրականությամբ: Բեմին զուգահեռ գրականությամբ զբաղվելը հանդուգն եւ ինչ-որ առումով վտանգավոր քայլ էր, քանի որ ես պիտի ապահովեի այն մակարդակը, որին հասել էի թատրոնում: Կարծում եմ` հաջողեցի, ապացույց` բազմաթիվ հիացական գրախոսությունները, որ լույս տեսան Սփյուռքում եւ Հայաստանում:



- Ձեր վեպի վերնագիրն է՝ «Անհետացում»: Ի՞նչ անհետացման մասին է խոսքը:



- Մի ամբողջ դարաշրջանի, մարդկային զանգվածների, նյութական եւ բարոյական արժեքների, պատմության, հիշողության եւ գուցե… ապագայի անհետացման մասին է: Այն, ինչ կատարվեց եւ կատարվում է մեր աչքի առջեւ վերջին քսան տարիների ընթացքում: Վերջապես, անհետանում է վեպիս հերոսուհին: Նա գոյություն ունի մարմնապես, բայց փաստում է իր անհետացումը` որպես մարդ, անհատ, ստեղծագործող, հասարակական միավոր… Կորել, ավելի շուտ՝ ոչնչացվել է այն ամենը, ինչ նա ստեղծել է, ինչից նա բաղկացած էր, նրան զրկել են իրենից, արել են դա գիտակցված, չարամտորեն… Վեպի ավարտական տեսարանը ողբերգականորեն խորհրդանշական է. օտար հողի վրա նա նստում է առաջին պատահած գնացքը, որը չգիտի եւ չի էլ ուզում իմանալ, թե ինչ ուղղությամբ է ընթանալու…



- Ո՞վ է հերոսը, մեր ավանդական պատկերացումներից տարբերվող նոր կի՞նը: Պայմանական կարո՞ղ ենք ասել` եւ Դուք եք, եւ Դուք չեք:



- Կանխատեսելով նման հարցերը՝ ես, որպես բնաբան, դրեցի Էդմոն Գոնկուրի հետեւյալ միտքը. «Պատմությունը մի վեպ է, որ տեղի է ունեցել, վեպը պատմություն է, որ կարող էր տեղի ունենալ…»: Այո, ե՛ւ ես եմ, ե՛ւ ես չեմ. նկարագրվածը կարող էր ինձ հետ պատահել, սակայն իրականում չի պատահել: Այդ ամենը գրողի երեւակայության պտուղն է: Գրողն այսպես թե այնպես միշտ էլ ներկա է իր ստեղծագործության մեջ, ներկա է իր հայացքով, վերաբերմունքով նկարագրվածի հանդեպ: Սակայն ես հանդգնեցի ավելի հեռուն գնալ. որոշեցի պերսոնաժ դառնալ, այսինքն՝ ներկա լինել վեպում նաեւ ֆիզիկապես:



Այնուամենայնիվ, իրականի եւ անիրականի սահմանագծին: Ահա թե ինչու է ձեզ մոտ այդ տպավորությունը ստեղծվել: Ես, որպես հեղինակ, տվել եմ իմ հերոսուհուն՝ դերասանուհի Ա. Թ.-ին այն դերը, որը նա խաղում է վեպում: Մեր միայն մասնագիտությունն ու մասամբ բնավորությունն է ընդհանուր: Մեկ էլ սկզբնատառերը՝ Ա. Թ.: Իմիջիայլոց, ինչ տառեր էլ ընտրեի, միեւնույն է, պիտի կասկածեին, որ ես եմ: Ընթերցողը շատ է սիրում նույնացնել հեղինակին իր ստեղծած հերոսների հետ: Հետաքրքիր է, եթե այդ բոլորը ես եմ, ապա ո՞վ եմ ես: Մնացյալը, ինչ կատարվում է վեպում, կարող էր լինել… Մնացյալը ճշմարտանման է, բայց ոչ փաստագրված իրողություններ կամ, եթե կուզեք՝ վավերագրություն: Արդյոք պե՞տք է ասել, որ ամուսինս պատգամավոր չի եղել, քաղբանտարկյալ չի եղել, ես պլաստիկ վիրահատության չեմ ենթարկվել, ուրիշի անձնագրով Հայաստան չեմ եկել, վերջապես չեմ անհետացել եւ այլն:



- Համաշխարհային գրականության մեջ կարծեմ նախադեպեր եղել են, երբ գրողը դարձել է իր իսկ ստեղծագործության պերսոնաժը:



- Շատ ճիշտ եք: Բոլորովին վերջերս ֆրանսիացի նշանավոր արձակագիր Միշել Ուելբեկը դարձավ իր` «Քարտեզ եւ տարածք» վեպի պերսոնաժը: Իրականում գոյություն ունեցող անձնավորությունը մտավ հորինովի գործողությունների մեջ: Եվ, այնուհանդերձ, սա կատարելապես տարբեր է իմ վեպի պարագայից, քանի որ ես իմ վեպի հերոսուհին չեմ, մենք պարզապես մի շարք էական ընդհանրություններ ունենք: Ի դեպ, ֆրանսիացի գրողի այս հնարքը մեծ գյուտ են համարում, իսկ մեզանում ոմանք փորձեցին իմ վեպը ներկայացնել ընդամենը որպես կենսագրություն: Անկարեւոր չեմ համարում հայտնել, որ իմ «Անհետացում»-ը տպվել է «Քարտեզ եւ տարածք»-ից առաջ:



- Ձեր վեպն ամփոփում է մեր ժամանակը` հերոսի դեգերումներով, բարդ ու դրամատիկ ապրումներով: Ինչպե՞ս կբնորոշեք մեր բաժին ժամանակը եւ շարքային քաղաքացու արժեւորումը:



- Ի՞նչ արժե մարդը, «շարքային քաղաքացին» մի հասարակության մեջ, որտեղ դրամի պաշտամունքը եւ շահամոլությունն ահավոր դրսեւորումներ են ընդունել… Շարքային մարդն այդպիսի հասարակության մեջ «մարդագլուխ» է, ոչ թե մարդ, զրո է, ոչինչ… Կուզեն` կվիրավորեն, կկողոպտեն, կնվաստացնեն, կտանեն, ուրիշ երկրներում կծախեն, ինչպես մեր կանանց ու աղջիկներին, կսպանեն, ինչպես օրերս եղավ… Անպատի՛ժ: Հայաստանի պես վտանգված երկրում առանձնահատուկ հարգանք, եթե ոչ պաշտամունք, պիտի լիներ զինվորական համազգեստի հանդեպ, բայց արի ու տես, որ կան մարդիկ, որոնք կատարելապես ուրիշ սկզբունքներով են ապրում… Ի դեպ, սպանվածը հասարակ մեկը չէր, սպա էր, զինվորական բժիշկ:



Հնարավոր է մեղավորները պատիժ ստանան, բայց չեմ կարծում, որ մեր հասարակությունը հիմնովին վարակած ամենաթողությունն իսպառ վերանա… Երկիրը երկիր կդառնա լոկ այն դեպքում, երբ մարդն իսկապես կհամարվի բարձրագույն արժեք, մինչդեռ…



- Մենք վերջին երկու տասնամյակում ձեռք բերեցինք կենսական նշանակություն ունեցող արժեքներ` անկախություն եւ այլն, բայց փոխարենը ի՞նչ կորցրինք:



- Ձեռքբերումներ, անշուշտ, եղել են, եւ դրանցից ամենակարեւորն Արցախի ազատագրումն էր: Ինչ վերաբերում է մյուսներին, այն տպավորությունն ունեմ, որ մի բան (երբեմն շատ կասկածելի) ստեղծելու համար անպայման ոչնչացնում են մյուսը` լավը: Կորցրինք չափանիշները թե արվեստում, թե գրականության մեջ, բարոյական չափանիշները` կյանքում… Նյութականն է գերիշխում, կաշառակերությունը… Կորցրինք մարդկային ռեսուրսները, մեր լավագույն մասնագետներին՝ գրեթե բոլոր ասպարեզներում… Մարդն իրեն ավելորդ է զգում, անպաշտպան՝ սեփական երկրում… Ահա թե ինչու են մարդիկ հեռանում. խնդիրը միայն հացը չէ, ինչպես ոմանք են ջանում ներկայացնել, խնդիրը արժանապատվությունն է:



- Շուտով լույս կտեսնի Ձեր նոր վեպը` «Տագնապ» վերնագրով: Ինչի՞ մասին է, տրամաբանորեն առնչվո՞ւմ է նախորդին:



- Նախորդի հետ գուցե ուղղակի առնչություններ չունի, սակայն առնչություն ունի ինձ հետ, ի վերջո իմ հերոսուհին է, որն իհարկե դարձյալ ես չեմ ամբողջությամբ, բայց անպայման ինչ-որ բան ունի ինձնից, գուցե իր ազատ, անկախ, համարձակ նկարագրով: Վեպը, նախեւառաջ, տղամարդ-կին հարաբերությունների մասին է: Հավերժական մի թեմա, որը յուրովի է արտացոլվում յուրաքանչյուր ժամանակի մեջ: Իմը մեր օրերի մասին է:



Առիթից օգտվելով, կուզեի խոսել մի հարցի մասին. քսանմեկերորդ դար ենք մտել, բայց ահավոր մի հետամնացություն է տիրում տղամարդ-կին հարաբերություններում, երիտասարդ տղաների բերանից այնպիսի բաներ ես լսում, որ անգամ Պերճ Պռոշյանի վեպերում չես գտնի, ասես ամբողջ կյանքը քարանձավում են անցկացրել: Մեր աղջիկներն ու կանայք անհամեմատ ավելի առաջադեմ են, եւ նրանք իրենց առողջ մտածողությամբ շատ ավելի օգտակար կլինեին մեր հասարակությանը, եթե հայ տղամարդիկ չխանգարեին իրենց մաչոյական մտայնությամբ:



- Ձեր նախորդ վեպի հերոսուհին այդպիսին էր` ուժեղ նկարագրի տեր, եւ, սակայն, դա չօգնեց նրան: Իսկ ինչպիսի՞ն է Ձեր նոր հերոսուհու ճակատագիրը:



- Նախորդ վեպում իմ հերոսուհին հայտնվել էր մեն-մենակ՝ ժամանակի եւ մարդկային չարության ավերիչ տարերքի դեմ, ինչ-որ առումով նա ելել էր կռվի` հուսալով արդարություն հաստատել, բայց ի սկզբանե դատապարտված էր կործանման, անհետացման… Ուժեղ անհատի կործանումն է սա մեր ժամանակներում, ուր գորշությունն է իշխում: Մինչդեռ նոր վեպում իրավիճակը կատարելապես այլ է. հերոսուհին կարծես հուսալի պաշտպանված է ժամանակի եւ կենցաղի վտանգներից. սիրող ամուսին ունի, իր սիրած արվեստը, ընտանիքում ամեն ինչ կանոնակարգված է, բայց հանկարծ գլուխ է ցցում մի հին պատմություն, եւ ամեն ինչ տակնուվրա է լինում:



- Ձեր «Տագնապ»-ի անոտացիայում ես այսպիսի նախադասություն կարդացի. «Անահիտ Թոփչյանի «Տագնապ»-ը կարելի է բնորոշել որպես էրոտիկ վեպ»: Բաց տեսարաննե՞ր կան վեպում:



- Գեղարվեստական մի գործ, որտեղ ամեն էջին խոսվում է սիրո մասին, որտեղ կիրք կա, պիտի լինեն նաեւ նման տեսարաններ՝ ուզես թե չուզես: Հարցն այն է, թե դրանք ինչպես են ներկայացվում: Անշուշտ, ամեն ինչ սուբյեկտիվ է: Ես աշխատել եմ լինել հնարավորինս զուսպ, պահպանել չափի զգացումը, հեռու մնալ գռեհկությունից եւ նատուրալիզմից: Անել այն, ինչ պահանջում է վեպի գերխնդիրը: Այդ տեսարաններն օրգանապես բխում են վիպական իրադարձությունների բնական ընթացքից: Ինչ խոսք, պատումի մեջ էրոտիկ էներգիա կա: Եվ դա լավ է: Դա դյուրին արվեստ չէ: «Տագնապը» սիրային վեպ է՝ առողջ եւ լիարժեք հարաբերությունների մասին, հոգեւոր եւ մարմնական սիրո մասին: Այդպե՛ս է:



 Ֆելիքս ԵՂԻԱԶԱՐՅԱՆ