Պոլիսյան օրագիր. «Մենք շատ ենք հայի նման»

Երբ BBC-ի նախկին ղեկավարներից մեկը՝ Գրեգ Դայքը, Թոնի Բլեյերի կառավարության հետ ծագած խնդիրների արդյունքում հրաժարական էր ներկայացրել, BBC-ում իր հրաժեշտի արարողության մասին պարբերականներից մեկը գրել էր. «Արտասվում էին կանայք, արտասվում էին տղամարդիկ, արտասվում էին նույնիսկ լրագրողները»:
Չմոռացվող դիտարկում է, որովհետեւ իսկապես հազվադեպ, շատ հազվադեպ կարող է պատահել, որ հանրային որեւէ իրադարձությունից լրագրողն այնքան հուզվի, որ համարյա արտասվի: Անձամբ ես միայն մեկ անգամ, Հին Երուսաղեմի Սուրբ Հարության տաճարում Տիրոջ օծման քարի առջեւ հնչող հայերեն խոսքից ու մեր հոգեւորականների երգեցողությունից էի այդքան հուզվել: Մինչդեռ Պոլսում երեք հաջորդական երեկոների՝ ապրիլի 22, 23, 24-ին, եղան միջոցառումներ, որոնց ընթացքում անհնար էր հուզմունքին դիմանալ:

ԱՊՐԻԼԻ 22-ԻՆ, ICC-ՈՒՄ

Ինչպես արդեն ասվել է, ապրիլի 22-ի երեկոյան, Պոլսի ամենամեծ հանդիսասրահում՝ Istanbul Congress Center-ում կայացավ համերգ՝ նվիրված 1915-ի ապրիլի 24-ին ձերբակալված եւ աքսորում մահկանացուն կնքած հայ մտավորականների հիշատակին: Բացման խոսքն ազդեցիկ էր, խորը ու տպավորիչ: Այն ընթերցվում էր թուրքերենով, անգլերեն թարգմանությամբ գրվում էկրանին, իսկ միջոցառման տպագիր ազդագրից հասանելի էր նաեւ հայերեն: Մեջբերում եմ խոսքի եզրափակիչ հատվածը.
«Որպէս մտաւորականներ, գրողներ, արուեստագէտներ, որոնք կ’ուզեն հայրենիք մը, ուր իւրաքանչիւր անձ հաւասարապէս ապրի իր տարբերութիւններով հանդերձ, ուր իշխէ իրաւունքը, ուր ազատութիւնները մշտապէս չթողուին սպառնալիքներու առջեւ՝ ամէն օր աւելի կը զգանք 1915-ին իրագործուած յանցագործութիւններու հետեւեանքներն ու այս երկրին մէջ հայերը կոսնցուցած ըլլալու դատարկութիւնը:
Այդ զգացումն ու ամօթը, զոր կը զգանք կատարուածներուն դիմաց, մեզ աւելի պատասխանատու կը դարձնեն, մեզի աւելի ուժ կը պարգեւեն՝ իրենց եւ մեր երկրին համար արդարութիւնը որոնելու ճանապարհին:
Յարգանքով կը խոնարհինք յիշատակին առջեւ հայ մտաւորականներուն, որոնք մեզ կ’առերեսեն մեր իրականութեան հետ, մեզի կը պատմեն մեր պատմութիւնը»:

Պատկերը շատ հուզիչ էր, Պոլսի լեփլեցուն կենտրոնական հանդիսասրահ, մի քանի հազար հանդիսատես` մտավորականներ, դիվանագետներ, լրագրողներ, հանրային-քաղաքական գործիչներ, արվեստագետներ… մթության մեջ բեմի էկրանին վառվող մոմ… հնչող ու գրվող բացման խոսք, որի ավարտից ու դահլիճի թնդացող ծափահարություններից հետո բեմ է բարձրանում Արսինե Խանջյանը եւ հայերեն ընթերցում է Դանիել Վարուժան… «Անդաստան».

«Արեւելեան կողմն աշխարհի Խաղաղութի՜ւն թող ըլլայ...»:

Անհնար էր չհուզվել… Աշխարհի որ ծայրում որքան էլ Վարուժան սովորեն կամ արտասանեն, հարյուր տարի անց Պոլսի գլխավոր բեմում հնչող Վարուժանը կարծես հայության վերհառնումը լիներ Պոլսում: Երաժշտական համարները, դրանց ընդմիջումներին հնչող այլ զոհված հայազգի հեղինակների գործերը (Տիգրան Չէօկիւրեան, Գեղամ Բարսեղյան, Սմբատ Բյուրատ, Սիամանթո, Բարսեղ Շահպազ), չվերջացող ծափահարություններն ավելի էին խորացնում վերադարձի, վերընձյուղման, վեր հառնելու զգացումը:

Իհարկե, «Հայոց ցեղասպանության ցավը եւ կորուստն ընդհանուր են», նույնիսկ «այդ կորուստը եւ ցավը Թուրքիայինն է» մոտեցումներն a-la Դավութօղլու դիրքորոշման արտահայտություններ են: Բայց պոլսահայության եւ, մասնավորապես, պոլսահայ մտավորականության պարագայում դա այնքան էլ անհեթեթ մոտեցում չէ (ի վերջո, եթե Սինանը կամ Բալյանը Սուլեյման մզկիթ ու Դոլմաբախչէ պալատ չկառուցեին, դա Օսմանյան կայսրության համար էր կորուստ լինելու, ոչ թե Հայաստանի կամ հայության): Եվ հետո այլ ժամանակ, այլ վայրում, այլ տրամադրությամբ կարելի է եւ այդ դիրքորոշումը քննարկել, հակադրվել, բայց ապրիլի 22-ին Պոլսի ICC դահլիճում արտասանվող ամեն խոսք այնքան արժանապատիվ էր, այնքան ճիշտ, այնքան հուզիչ...

Իսկ ովքեր հայկական «Քելե, լաո» մեղեդին սիրում են, կհիանային նաեւ երեկոյի երաժշտական հայտագրից, քանի որ ոչ միայն այդ երգը հնչեց, այն էլ հայաստանցի բարձրակարգ երաժիշտների կատարմամբ («Շողակն» համույթ), այլեւ նույն կարգի շատ այլ մեղեդիներ` եւ հայերեն, եւ թուրքերեն: Այլ հարց, որ անձամբ ինձ համար նման երաժշտություն լսելը կատարյալ տառապանք էր, որովհետեւ իմ երաժշտական նախասիրությունները բոլորովին այլ են: Սակայն ծրագրի երկրորդ մասում արդեն նախատեսված էին նաեւ Առնո Բաբաջանյան, Ալեքսանդր Հարությունյան, Կոմիտաս, եւ երեկոն խորհրդանշական կերպով ավարտվում էր Տիգրան Չուխաջյանի «Լեբլեբիջի Հոր-հոր աղա» օպերետի կենսահաստատ հնչյունների ներքո` «Մենք քաջ տոհմի զավակներն ենք, չենք վախի, Մանր-մունր փորձանքներից չենք փախչի, Մենք դեռ փոքրուց միշտ սիրել ենք քաջություն, Ինչ էլ լինի, չենք հանդուրժի պարտություն»:

ԱՊՐԻԼԻ 23-ԻՆ, ՏԻԳՐԱՆԱԿԵՐՏՈՒՄ

Ապրիլի 23-ին գնացինք Դիարբեքիր, այդտեղ միակ հայկական կնիքը, որ կիսավեր, բայց կանգուն է, Տիգրանակերտը բոլորած պարսպի հատվածն է, որ հնարավոր է հենց Տիգրան Մեծի ժամանակներից է կանգուն: Կա Սուրբ Սարգիս եկեղեցու մեծ տարածքը, սակայն խոնարհված եկեղեցուն դիմացից նայելիս միայն մի պատ է կանգուն, այն էլ կիսավեր` հազիվ 7-8 մետր բարձրություն է մնացել: Ուղղակի հրեաների Լացի պատի պատկերն է, անգամ քարի գույնն է շատ մոտ:

Ասում են, գրեթե նույն վիճակում է եղել նաեւ Սուրբ Կիրակոս եկեղեցին, որը հիմա ոչ միայն վերականգնվել է, այլեւ բաց է հավատացյալների ու այցելուների առջեւ: Իհարկե, այն շատ տարբեր է հայկական եկեղեցիների ընդունված ճարտարապետությունից, քանի որ միայն 14-րդ դարում է հիմնադրվել, երբ Տիգրանակերտում արդեն սելջուկյան, օսմանյան իշխանություն էր: Թերեւս դրանով էլ բացատրվում են յուրահատկությունները, որ եկեղեցին, օրինակ, հորիզոնական առաստաղ ունի, գմբեթ չունի, այլ բարձր մի աշտարակ, որի վրա խաչն է: Սակայն ներսում արդեն խորաններ են, վարագույրներ, խաչեր, եւ իրոք հայկականության զգացողություն է: Դա ցերեկվա այցից տպավորությունն էր:

Բայց բոլորովին այլ պատկեր էր երեկոյան: Ապրիլի 23-ի երեկոյան Սուրբ Կիրակոս եկեղեցում հատուկ երաժշտական ծրագիր էր` դաշնամուրային մենահամերգ: Եվ ռոյալ դաշնամուրի հնչեղությունն էր հրաշալի, եւ եկեղեցու սրահի լսելիությունը (ակուստիկան): Նվագում էր կանադահայ մի պարոն` Րաֆֆի Պետրոսյան, ով առաջին մասնագիտությամբ ճարտարապետ է եւ Սուրբ Կիրակոսի վերակառուցման համար հանգանակված շուրջ երկու միլիոն դոլարի դրամահավաքի կազմակերպիչներից է եղել: Համերգին ներկա էր նաեւ պոլսահայ այն պարոնը` Վարդգես Էրգյուն Այըքը, ով նախկին տիգրանակերտցի է, եւ չնայած հայերեն ոչ մի բառ չխոսելու հանգամանքին, նախաձեռնել ու գործել է այդ հրաշքը` Սուրբ Կիրակոս եկեղեցու վերականգնումը: Իմիջիայլոց, նա հիմա էլ շաբաթը երկու անգամ Պոլսից մեկնում է Սուրբ Կիրակոս` ընթացիկ գործերին հետեւելու:

Ցերեկը, որքան էլ ասում էին, թե եկեղեցու մոտակայքում, այսինքն՝ քաղաքի հին հատվածում, հայեր են ապրում եւ այլն, գրեթե ոչ մի հայկական դիմագծերով անձ չտեսանք, բայց երեկոյան ասես հրաշք լիներ, հազարից ավելի մարդ կար եկեղեցում: Անշուշտ, կային քաղաքային իշխանություններից, կային այլ վայրերից ժամանած հայեր, բայց ճնշող մեծամասնությունն այսօր Տիգրանակերտում (Դիարբեքիրում) ապրող մի քանի հարյուր հայերն ու կիսահայերն էին: Ի դեպ, եկեղեցում, համերգի ժամանակ մի կնոջ հետ ծանոթացա, ով այնքան գեղեցիկ էր ու այնքան հայի նման: Բարեբախտաբար, շատ լավ անգլերեն էր խոսում, հարցրի՝ արդյոք հա՞յ է: Պարզվեց՝ քուրդ է, մասնագիտությամբ՝ բժշկուհի, անեսթեզիոլոգ, աշխատում է Դիարբեքիրի հիվանդանոցներից մեկում:

Հետո իմացավ, որ ես հայ եմ, լրագրող եմ, առաջին անգամ եմ Դիարբեքիրում, ու ինքն սկսեց հետաքրքրվել` արդյոք ինքս կա՞պ ունեմ Անատոլիայի (Արեւմտյան Հայաստանի) հետ: Ասացի՝ իհարկե, պատմեցի, որ մի տատիկիս ընտանիքը Վանից է, մյուսինը՝ Մուշից, ասաց՝ գիտեք, իմ մի տատիկն էլ Մուշից է գաղթել Դիարբեքիր: Հետո, երբ կրկնեցի, որ շատ է նման հայի` եւ աչքերով, եւ ընդհանրապես դիմագծերով, պատմեց, որ Մուշից գաղթած տատիկի ազգության հարցում այնքան էլ վստահ տեղեկություններ չունեն: Հետո մոր եւ ամուսնու հետ ծանոթացրեց, բոլորն էլ շատ սիրունատես, հաճելի մարդիկ էին, եւ երբ բաժանվում էինք, հուզված էին ու ասացին. «You see, even if we are Kurdish, we are just alike Armenians» («Գիտեք, եթե մենք քուրդ էլ ենք, մենք շատ ենք հայի նման»): Իրենց ընտանիքի պարագայում իրոք այդպես էր, ի հակադրության բազմաթիվ ուրիշների, որոնք երբ ասում էլ են, թե հայ են, չես հավատում, որ քուրդ չեն:

Իսկ եկեղեցում չկար ոչ մի կրոնական ծես, հնչում էր հրաշալի դաշնամուրային երաժշտություն, հայ կոմպոզիտորների գործեր եւ հանրահայտ երգերի իմպրովիզներ: Եվ «Զարթիր, լաո»-ն հնչեց, եւ «Ով սիրուն, սիրուն»-ը, եւ Կոմիտաս, եւ Արամ Խաչատրյան, վերջում էլ՝ «Երեւան դարձած իմ Էրեբունի»-ն, որ ոտքի կանգնեցրեց ամենքին: Սակայն առանց ծիսակարգի մատուցման էլ երաժշտությունն ու եկեղեցու պատերը Սուրբ Կիրակոսում հավաքել էին ամենքին, ում երակներում թեկուզ մի շիթ հայկական արյուն է հոսում, եւ այդ ներկայությունն ամենահուզիչ ոգեկոչումն էր ցեղասպանության զոհերի հիշատակի, որովհետեւ Արեւմտյան Հայաստանի հողում էր:

Հնարավո՞ր է պատկերացնել, որ Միջերկրականից մինչեւ Սեւ ծով ձգված Armenia Major-ի ու Armenia Minor-ի` Արեւմտյան Հայաստանի բովանդակ տարածքում, ցեղասպանությունից հարյուր տարի հետո միայն այս մի կետն էր, որտեղ հավաքական հայություն էր ներկա` հայկական երաժշտության ու եկեղեցու կամարների ներքո, ինչն ասես մարմնացյալ աղոթք լիներ… Այդ մի կտոր հողը, երաժշտությունը, հայությունը եւ եկեղեցին ու նաեւ Տիգրան Մեծի պարսպի կանգուն հատվածն ասես հայության գոյության առհավատչյան էին հայոց հողում` թեկուզեւ հյուրընկալ, բայց չափազանց խորթ քրդական միջավայրում… Կարծես ոչ թե ժամանակի հոլովույթում լինեիր, այլ պատմության կանգառում:

ԱՊՐԻԼԻ 24-ԻՆ ՊՈԼՍՈՒՄ, ԹԱՔՍԻՄ ՀՐԱՊԱՐԱԿՈՒՄ

Ապրիլի 24-ին Թուրքիայի երեւի բոլոր հիմնական պարբերականները Հայոց ցեղասպանության 100-ամյակին էին անդրադարձել առաջին էջերում ընդարձակ ազդագրերով, երբեմն ամբողջ համարը նվիրելով Հայոց ցեղասպանությանը, որոշները հայատառ գրություններով էին լույս տեսել: Cumhuriyet-ը հայերեն գրել էր. «Այլեւս երբէ՛ք», Gundem-ը հայերեն գրել էր. «Տե՛ս, իմացի՛ր, առերեսուէ՛»:

Շարունակելի