Հերմինե Ավագյան. Արի հիշենք տերեւներին

Ծառերը շատ հուշեր ունեն պահած, որ պատմել են տերեւներին: Դրա համար է, որ տերեւները դեղին գույն են ստացել: Հուշերի տերեւաթափ է սկսվել մեր գյուղի բոլոր փողոցներում: Այդ փողոցներով մենք երբեք չենք քայլել, մենք միշտ վազել ենք, միշտ ցանկացել ենք բռնել իրար, առաջինը տեղ հասնել ու այդպես էլ մինչեւ այսօր վազում ենք, թեեւ շարունակում ենք մնալ իրարից հեռու… Ուզում եմ այսօր մի քիչ քայլել ու չտրորել տերեւները, մեկ է՝ առանց դրանց էլ նրանց երգն արդեն երգված է: Ամեն մի տերեւ մի երգ ունի, որ մեկ անգամ է երգվում, ու էլ ոչ ոք չի հիշում դրա մասին: Բոլորը մոռանում են տերեւներին ու սպասում են գարնանը, բոլորը սպասում են, որ նորից կանաչեն ծառերը, ու ոչ մեկը չի հիշում, որ անցյալ աշնանը մոռացել է հրաժեշտ տալ ընկնող տերեւին…

- Արի՜…,-տերեւները խշշում են:

Ծառի տակ կանգնած՝ ինքս ինձ հարցեր եմ տալիս եւ չեմ ուզում հավատալ, որ բոլոր զրուցակիցներս հեռացել են: Հարեւանի տան ցանկապատի ճեղքից մի փոքրիկ ճագար է վազում դեպի ինձ, մտնում տերեւների կույտի տակ: Կույտի մեջ որսում եմ նրա աչքերը: Նա ուշադիր ինձ է նայում ու սկսում կրծել տերեւները… Թողնում եմ, որ կրծի. ախր միայն նա է, որ հիշել է ինձ: Նա իմ ընկերն է, թեեւ կրծելու համար է միայն եկել… Երբ փոքր էի, որոշեցի ճագար պահել: Տատս ասաց՝ դու սկի քեզ չես կարողանում պահել, ուր մնաց՝ ճագար պահես: Բայց պահեցի, խնամեցի, այսինքն՝ տատս էր պահում, խնամում, իսկ ես բոլորին ասում էի, որ ճագար եմ պահում: 

- Ճագարը ձագեր է ծնել, բայց տես, հա՜, չնայե՛ս: Նա չի սիրում, որ ժամանակից շուտ իր ձագերին նայում են կամ հաշվում:
- Խի՞:
- Խանդոտ է, ուզում է սկզբում ինքը տեսնի, փայփայի, հետո՝ մարդիկ:
Բայց ես անհամբեր էի, ինչպես բոլոր անհամբերները: Ես ցանկացա հաշվել ձագերին, ու… Հաջորդ օրը ձագերն արդեն չկային:
- Տատի՜, ձագերը էլ չկա՜ն:
- Որովհետեւ դու վազեցիր առաջ ընկնել ժամանակից, իսկ ես քեզ հազար անգամ ասել էի, որ դեռ ժամանակը չէ…
- Բայց ես երազանք ունեի:
- Երազանքները չեն շտապում հաշվել, երազանքները սկզբում պահում-փայփայում են…
- Ես անհաջողակի մեկն եմ:
- Չէ՛, դու անհամբերի մեկն ես:

Փոքրիկ ճագարը շարունակում է կրծել տերեւները:

Դեպի բակ տանող դուռը մի կերպ է բացվում, ճռռում է: Քայլելուց առաջ ձեռքիս ժամացույցը հանում եմ եւ դնում բակի լքված նստարանին, գուցե սլաքներն էլ մի քիչ ճռռան ու դանդաղեն, ժամանակն էլ ճռռա, չվազի: Քայլում եմ՝ ինձ հետ տանելով միայն նստարանի տխուր հայացքը: Հանկարծ միտքս են գալիս նստարանի լավ օրերը, երբ դեռ պիտանի էր: Ահա՝ հորաքույր Ռիման բացում է առեւտրականի իր մե՜ծ ճամպրուկը, եւ աշխարհի բոլոր գույները միանգամից թափվում են նստարանին: Նստարանը զարդարվում է տարբեր հագուստներով ու կոշիկներով:

- Ռիմա՛, պարտքով կտա՞ս, ախր սեպտեմբերի մեկը մոտենում է:
- Ի՜, դե էն գլխից, որ պարտքով տամ, էլ ի՞նչ առեւտուր,- ասում է ու միաժամանակ հանում պարտատետրը, որ գրանցի առնողի անուն-ազգանունը:
- Աստված օրհնի քեզ, ճիշտ ժամանակին եկար:
- Հա՜…

Հորաքույր Ռիմայի «հա»-ն ամենաերկարն է բոլոր «հա»-երից, որովհետեւ վերջում երգի է վերածվում. «Ձախորդ օրերը ձմռան նման կգան ու կերթան…»:
Հետո աչքերը փայլում են: Փայլող տխրություն առաջին անգամ նրա աչքերում եմ տեսել:
- Հորաքո՛ւյր, որ հարստանամ, բոլոր պարտքերդ փակելու եմ: Էլ գյուղերով չես շրջի, առեւտուր չես անի:
- Էս պարտքերը հեչ, ա՛յ բալա, դու ասա երկնքին պարտք չմնանք…
Իրիկնադեմին, երբ նա հավաքում էր ծախված-չծախված հագուստները, պապս տնից ձայն էր տալիս.
- Հը՜, Ռիմա՛, աղջի՞կ եք, թե՞ տղա: 
Դա նշանակում էր՝ առեւտուրը ո՞նց անցավ:
- Ո՛չ էն, ո՛չ էն, կարեւորը՝ բան չենք կորցրել:

Հետ եմ նայում, նստարանն էլ չի երեւում: Զգույշ եմ քայլում, որ ոչ մի տերեւ չտրորեմ. առանց էդ էլ՝ ճամփաները ցեխոտ են:
Արշակ քեռու տան մոտ մի մեքենա մնացել է ցեխի մեջ ու դուրս չի գալիս: Երեք հոգի հրում են, որ հանեն: Բարեւում եմ ու անցնում: Մեկը մյուսին հարցնում է.
- Ո՞վ էր:
- Դե որ բարեւեց, ուրեմն մեր գյուղից է:
- Դե որ կոշիկները ցեխոտ չեն, ուրեմն քաղաքից է,- մեքենայի միջից գալիս է վարորդի ձայնը:
Ես ուզում եմ ասել, որ էդ մեքենայով մի քանի անգամ հարեւան գյուղից ինձ ու մեր դասարանցի Անուշին գյուղ է բերել, բայց չեմ ասում, ժպտում եմ, որովհետեւ նա նորից կհարցներ՝ խի՞ էիք ոտքով հարեւան գյուղ հասել: Ես էլ նորից պիտի պատասխանեի. «Գնացել էինք խանութ, հարկավոր էր ինձ համար տաբատ գնել: Դե գիտեք՝ մեր գյուղում հագուստ չեն վաճառում, հարեւան գյուղը մեծ գյուղ է, երկու խանութ ունի»:
- Հը՜, մի բան գտա՞ք,- հարցրել էր էն ժամանակ:
- Չէ՛, վաղը մաման քաղաք է գնալու, թելով բոյս կչափի, որ տաբատ բերի ինձ համար…
- Տնաշե՛ն, էդ երկար բոյդ թելով չափել կլինի՞, դու էլ հետը գնա:
Ծիծաղ:

Նայում եմ երկար ոտքերիս, ու մի քիչ լացս գալիս է: Համ էլ չեմ ուզում ասել, որ տոմսը թանկ է՝ յոթ հարյուր դրամ է, դրա համար մաման մենակ է գնում:

Ժպիտով անցնում եմ մեքենայի կողքով: Կոշիկներս սկսում են ցեխոտվել: Ինձ թվում է, եթե համաշխարհային տաքացումը նոր թափ ստանա, եւ աշխարհի բոլոր ծովերը մեկ օրում չորանան, մեր գյուղի ցեխերը չեն չորանա: Նրանք չեն ենթարկվում բնության օրենքներին. նրանք որոշել են միշտ լինել ու մեքենաներին հիշեցնել իրենց գոյության մասին: Կեցցեն մեր գյուղի ցեխերը, նրանք իրենց անմահության բանաձեւն են գտել…

Իմիջիայլոց, իմ գյուղի հասցեն տիեզերքն է: Այն տիեզերքի չափ է, իսկ աստղերն ամեն օր լողում են նրա ջրափոսերում, որ մարդիկ երբեք չմոռանան երազել: Հա, ճիշտ եմ ասում, էստեղ լուսինը գալիս-հասնում է գյուղամեջ եւ կանգնում-զրուցում է գյուղամիջում կանգնած տղամարդկանց հետ: Չեք հավատում, գիտեմ, դրա համար պետք է գաք ու գյուղամիջում կանգնեք, մինչեւ կեսգիշեր նարդի խաղաք, իրար կշտամբեք, հետո լուսնի հետ տուն գնաք եւ խաղողի թարմ գինի կոնծեք իրար հետ, կենացների փոխարեն ասեք՝ է՜հ… Ու խմեք սուսփուս, խմեք ու չհարբեք: Հետո լուսինը թաքուն կհեռանա, կուղարկի արեւին, որ գա եւ զրույցը շարունակի՝ արդեն ոչ թե գյուղամիջում, այլ՝ հանդ տանող ճանապարհին… Դեպի հանդ տանող ճանապարհն էլ Հարդագողի ճամփով է անցնում, գնում է ուղիղ տիեզերքի խորքերը, որտեղ կատարյալ հանգստություն է, ծառերի մեղմ նվագ, որ Մոցարտի սիմֆոնիաներից մեկը պիտի դառնար, բայց չհասցրեց, ավելի ճիշտ՝ Մոցարտը չհասցրեց լինել մեր հանդերում…. Ոչինչ, մի նոր Մոցարտ կծնվի, կգրի այդ սիմֆոնիան եւ ամենամեծ մրցանակը կստանա դրա համար:

Հեռվում ձգվող արտերը հայտնի ու անհայտ համաստեղություններ են: Գյուղացիք ամեն օր նայում են դեպի համաստեղությունները եւ հազար ու մի սրտի ցանկություն են մտքում պահում, հավատում են նրանց զորությանը: Մեր գյուղում բոլորը աստղագնաց են: Արտերը նրանց ամենամեծ հայտնագործություններն են:

Հիշում եմ, մի օր գյուղամիջից մեկը ձայն տվեց.
- Արտե՜րը, արտե՜րը վառվում են, հասե՛ք, փրկե՛ք:

Ամբողջ գյուղը մեկ մարդ դարձավ ու վազեց դեպի արտերը: Կանայք լացում էին: Ես նայում էի վառվող տիեզերքին եւ հիանում, թե ինչպես են վառվում աստղերը. չէի հասկանում, թե ինչու են կանայք լացում: Երբ ամեն ինչ վերջացավ, գյուղը պատեց ծխի ամպով, մարդիկ գլխիկոր տուն դարձան, իսկ մեր հարեւան Հարութը քթի տակ ասաց՝ պահո՜, էս տարի էլ հարսանիք չարեցի…
Աշունը հաշվում է ոտնահետքերս եւ ամեն քայլափոխի հիշեցնում, որ շուտով սկսվելու է տերեւների վերջին երգը: Ես այդ երգի համար եմ եկել, որովհետեւ երբեք չեմ հասցրել հրաժեշտ տալ տերեւներին…

Հանդից տուն դարձող տղամարդը բարեւում է: Չեմ ճանաչում: Բարեւում եմ: Ասում է.
- Հը՜, կուզե՞ս նորից Երեւան գնանք:
- Ի՞նչ:
- Չես հիշում, շատ փոքր էիր, մի 5 տարեկան, մայրդ քեզ ինձ հետ Երեւան ուղարկեց, մորաքրոջդ տուն պիտի տանեի քեզ:
- Հա՞:
- Հա՜,- ծիծաղում է բեղի տակ,- ճանապարհին համոզում էիր, որ ինքնաթիռով մեր գյուղից թռչել ես հարեւան գյուղ:
- Իրո՞ք:
- Ես էդպես էլ ինքնաթիռ չնստեցի, միշտ հիշում ու նախանձում էի քեզ:
- Ի՞նձ:
- Դե դու գոնե վառ երեւակայություն ունես, իսկ ես ամեն օր նստում եմ էշին ու հանդ գնալուց փորձում եմ համոզել ինձ, որ մի օր ես էլ եմ մեր գյուղից ինքնաթիռով հասել հարեւան գյուղ… Չի ստացվում, ամեն մարդու տրված չէ երեւակայություն կոչվածը:
Ծիծաղում ենք: Խուրջինից պոպոկ է հանում եւ հյուրասիրում: Հաշվում եմ, 3 հատ է:
- Իմ հեքիաթում խնձորի փոխարեն երեք պոպոկ է երկնքից ընկնում: Երբ մի օր իմ մասին գրես, մեկը կուտես, էն երկուսն էլ կտաս կարդացողներին…

Ժպիտը կանգնում է շուրթերիս ու էլ չի հեռանում: Այդպես լա՜վ է: Գյուղում ժպիտները բարիացնում են, մաքրում ներսդ, ուրիշ աշխարհ տանում: Գյուղում պետք է շատ ժպտալ:
Երկնքից աստղ է ընկնում. վազում եմ, որ գտնեմ: Տիեզերքը երգում է ականջիս. չեմ հասկանում՝ դա ընկնող տերեւների ե՞րգն է, թե՞ նոր ծնվող աստղերի:

Փողոցների ողջ ցեխը հավաքել եմ կոշիկներիս, կոշիկներս հարստացել են, կերած-խմածի պես մի կերպ են տեղից շարժվում: 

Այստեղ՝ տիեզերքում, շատ լավ է, չեմ ուզում վերադառնալ. առանց այն էլ՝ լուսինն արդեն հասել է գյուղամեջ ու ինձ է սպասում: Խաղողի գինի չունեմ, ինքնաեռը կվառենք եւ կզրուցենք մինչեւ առավոտ: Ուրցով թեյ ունեմ, լավացնում է հիշողությունը…
Իսկ փոքրիկ ճագարը վաղուց կրծել-կերել է բոլոր տերեւները: Երեւի հիմա քնած է: Տեսնես քանի՞ ձագ է հանելու, երբ մեծանա: Չէ, հազար անգամ խոստացել եմ տատիս՝ պետք չէ նախօրոք հաշվել…

Ինքնաեռը վառում եմ ու փսփսում լուսնի ականջին.
- Ամեն մի տերեւ մի երգ ունի պահած…
- Արի հիշենք տերեւներին,- ասում է լուսինը եւ խմում տաք թեյը:

Ուրցի բուրմունքը թարմացնում է հիշողությունս:

«Մշակութային Հրապարակ» ամսաթերթ