Ես դարը կիսեցի ու մտա դարի մեջ

Ես ծնվեցի (19 հունիսի 1950թ.)՝ դարը կիսեցի ու մտա դարի մեջ... Պատմությունը մե՛կ լռում է խրաբա ջրաղացի պես, մե՛կ ծանծաղում հանց հոտած ճահիճ, մե՛կ էլ հորդում վարար, պղտոր գետի նման: Եվ ի՞նչ տեսա... Ես սովետական հզոր պետությունը տեսա, տեսա անհավատալին՝ նրա լճացումն ու կործանումը, քանզի գրված է. «Այն, ինչ շինված է քաքով, շեռով էլ կկործանվի»... Լճացմանը հաջորդեց հորձանք՝ ես Հայոց համազգային շարժումը տեսա, տեսա իմ երկիրն ազատ ու անկախ եւ պատերազմ տեսա՝ քաղց, ցուրտ ու մութ...  իմ փոքրիկ Արցախ աշխարհը տեսա՝ ազատ ու ինքնիշխան... տեսա խորշակ, սամում ու թալան եւ հայրենակիցներիս ոտնաձայները՝ ահեղ ու դղրդուն... Եվ ես Երիքովի անկումը տեսա... Այն, ինչ չէի տեսել, դա էլ տեսա՝ համաշխարհային պատերազմի պես մի աղետ, որին թագակիր բացիլի համավարակ են ասում... Եվ դեռ տեսա՛, տեսա՛, զարմանալին տեսա՝ քսաներորդ դարի դարագլուխն եւ երրորդ հազարամյակի սկիզբը... Մարդ ինչքան պիտի ապրի, որ դարն ու հազարամյակը մի քայլով անցնի... Իմ փոքրիկ քայլը բախտիս քմահաճ նվերն էր, կյանքիս մեծագույն սխրանքը... Սա սոսկ կյանք չէր՝ տիեզերական չքնաղագեղ տեսիլ էր, որ պատմության՝  հաճախ ամայի ու ողորկ տարածքում ամեն մարդու չէ վիճակված... Սովորական մահկանացուն ինչքա՞ն պիտի ապրի, որ այդքան տեսնի... Այո՛, պատմությունը մե՛կ անշարժանում է քարի պես, մե՛կ էլ սլանում հրթիռի արագությամբ: Եվ այսքանը տեսնելուց հետո դեռ բաներ կան, որ չտեսա ու չէի էլ ուզենա տեսնել... Ես անիծում եմ աշխարհի բոլոր պատերազմներն ու հեղափոխությունները, որոնք մարդկությանը քաղց, ավեր, կոտորած ու ստորացում են բերում: Քառասունմեկից քառասունհինգ թվականներին մեր գյուղում տղամարդ չէր մնացել: Քոռ Սումբոն իր կնգա համար էլ էր տղամարդ՝ ձեռքն ընկած կնգա համար էլ... Դե, Սրբիկին ո՞նց տիրություն չաներ: Սումբոն գեղական ժամի պահեստապետ էր: Էն ժամանակ էդպես էր, եկեղեցական կառույցներն Աստծո տնօրինությունից դուրս էին գրված՝ ծառայելով այլ նպատակների: Սրբիկը, սրսիկը ջանում, գնացել էր ժամի դուռը: Ճարը գնացել՝ անճարն էր մնացել. ամուսնու սեւ թուղթը նոր էր ստացել, հինգ էլ երեխա ուներ, որ տասն օրից ավել հացի երես չէին տեսել: Առավոտ կանուխ էր, Սմբատը նոր-նոր պահեստի դուռը բացում էր:

- Սումբո ջան,- ասել էր,- էրեխեքս սովից կտորվում են՝ մի քիչ ալիր տու, բալքի եթիմներիս մի հնար անեմ...

- Գնա,- ասել էր Սումբոն,- ժանգառքն խառնվելեն ետքը կգաս...

Ի՞նչ աներ... Էդ էլ գողության նման մի բան էր, որ կատարվում էր մթան քողի տակ: Արեգակը մեր մտնելուն պես, Սրբիկը ճամփեն շեղել էր: Ժամապահը կազմ ու պատրաստ  սպասում էր: Ամբարից էրկու բուռ ալյուր էր լցրել  ունգլուկն ու էն բանը հանել... Եռանդից կատաղած ու կարմրատակած էն անդերը դալլաքի ղաիշի նման կախվել ու բունը կորցրած անասունի պես իրեն գափերովն էր տալիս: Մինչդեռ Սրբիկի սրտի ուզածն այլ բան էր: Հիասթափությունից կոտրն էր ընկել ու աբուռը կորցրած՝ ամոթանք տվել.

- Հլա սրա տված ալր՜ին ու սրա հանած կլրի՛ն...

Սա ծիծաղի համար չեմ պատմում: Էս ամենն արյունով ու արցունքով եմ գրում... Տեղ-տեղ գրում եմ, տեղ-տեղ՝ նկարում, տեղ-տեղ էլ՝ քանդակում՝ ոնց ստացվի... Մեծ էր, մեծ էր էն ցավն ու դարդը, որ ապրեցին մեր պապերն ու տատերը, մայրերն ու հայրերը, քույրիկ-եղբայրները... Ապրեցին՝ միսն ատամներով բռնած...

Հիշողությունը կյանք է: Կրկին ու կրկին մտորում եմ Էնրիկո Գուերոյի պես. «Մարդ երբ մեծանում է, դեպի մահ չէ, որ նա գնում է, այլ դեպի մանկություն...»: Ամեն օր հիշում եմ անցյալս. այնտեղ ամայություն է, անդունդ, մթամած փոս, որտեղ խորտակված է մի բովանդակ կյանք: Կյանքը դրանից անդին է՝ իբրեւ բիբլիական  լեռ... Մանկությունս վեր է հառնվում Մասիս սարի պես՝ վիթխարի ու վեհ, պայծառ լույսերով ողողված, ինչպես Սուրբ Լիս՝ շողշողում հիշողությանս մեջ: Ասես ողջ կյանք չէ, որ ապրել եմ, այլ ընդամենը՝ մանկություն: Գրեթե ամեն օր ես Սուրբ Լիսն եմ տեսնում, իսկ Տիկոն ընդմիշտ թաթախված է սրբությունով: Նրա մտավոր զարգացումը դադարել էր հինգ-վեց տարեկանում, թեեւ հիմա վաթսունն անց է: Նա ինձ համար մի մեծ մանուկ է, իսկ ես իր համար՝ Լովան... Անբացատրելի է մեր կապը, երեւի թե իր մեջ կորուսյալ մանկությունս է ձգում, իսկ ինքը՝ այն, ինչին այդպես էլ չհասավ: Երբեմն Տիկոն ինձ կարոտում էր: Երբ ինձ չէր տեսնում, օբյեկտը փակում էր, ասում էր՝ գնանք Լովանին... Այո, Տիկոն էլ օբյեկտ ուներ. ապրել էր պետք, ինչպես յուրաքանչյուր երեխա, նա էլ էր ապրում, միայն թե՝ իր աշխատանքով...

Վերնիսաժի թիկունքում քաղաքապետարանի մասնաշենքն է, իսկ մասնաշենքի առաջին հարկում՝ Տիկոյի օբյեկտը, որը Տիկոյից էլ փնթի հանրային տարածք է, որտեղ 100 դրամի դիմաց իր պետքերն էր հոգում Վերնիսաժը: Չգիտեմ, Տիկոն հանրապետական պարետին ինչքան էր մուծվում, բայց որ Վերնիսաժի արհեստավորներին թեթեւանալու լայն հնարավորություն էր ընձեռում՝ դա ակնհայտ է: Տիկոն մսեղ դեմքով, հաստ բեղերով ու նույնքան հաստ շուրթերով տղամարդ է (որ դժվար է պնդել), ում առավել պատկերավոր ներկայացնելու համար բավական է մտովի մոնտաժ անել՝ գոնե մի կես մետր հասակը բարձրացնելով, եւ առաջներդ կհառներ գեներալ Մանվելը, միայն թե առանց ավելի եւ ուսադիրների... Քաղաքապետարանի մասնաճյուղը  ընտրությունների ժամանակ ծառայում էր որպես Հանրապետական կուսակցության ընտրությունների կենտրոնական շտաբ: Հինգ տարին մեկ Կենտրոնական ընտրական տեղամաս իր այցով պատվում էր Հանրապետական կուսակցության նախագահը, այնպես, ինչպես ժամանակին Լեոնիդ Իլյիչ Բրեժնեւն էր այցելում Մոսկվայի Բաումանի անվան կենտրոնական ընտրական օկրուգ: Այդ օրն էլ սպասում էին հանրապետության նախագահին՝ Հանրապետական կուսակցության առաջնորդ Սերժ Սարգսյանին: Ողջ շենքը եռուզեռի մեջ էր. ավլում էին ու լվանում պեռլիտ հատակը, մարմար պատերը, լուսամուտների գոգերը, ապակիները, աստիճաններին գորգեր փռում, դրոշակներ տնկում, պաստառներ փակցնում, բայց հատկապես ամենայն մանրամասնությամբ եւ արալեզի փութաջանությամբ մաքրազարդում էին տեղամասը, որ ինչ էլ լինի՝ հալածվի, բացառվի օտար, անծանոթ եւ պատահական շունչը: Բայց ի՞նչ իմանային, որ զուգարանում Տիկո կա: Նրան դուր էր գալիս արտաքնոցը: Քանի որ ինքն օբյեկտի տերն էր, իր համար ձրի էր: Նա էլ առիթը բաց չէր թողնում՝ պատեհ-անպատեհ կքանստելու հանգստարանում: Ճանապարհը բաց էր ու ապահով: Սերժ Ազատիչը Կենտրոն տեղամաս էր ելել բարձր տրամադրությամբ՝ գլուխը վեր, ձիգ-ձիգ, նախագահական լրջությունը՝  դեմքին, կոստյումը՝ կոկիկ գրկած մարմինը, փառահեղ փողկապով՝ բարձր ու վսեմ... Մին էլ, ըհը՝ դեմից Տիկոն, ինչպես միշտ, գեներալական բեղերով ու բութ ժպիտը դեմքին... Էդքան էլ ապուշ չէր՝ հասկացել էր, որ էդ մարդուն ինչ-որ տեղ տեսել է, բայց թե որտեղ՝ տեղը չէր բերել... Մարդն իրեն թվացել էր բարի ու հարազատ, համենայնդեպս, ուզեցել էր վերաբերմունք ցույց տալ.

- Ոո՞ւնծ իս, ապո՛....,- ողջույն էր հղել՝ լայնաժպիտ...

Սերժ Սարգսյանն անհաղորդ նայել էր տարօրինակ դեմքին ու ճանապարհը շարունակել: Թիկնապահներն իրար էին խառնվել, բայց արդեն բանը բանից անցել էր... Ա՛յ, էստեղ է երեւում Ռոբի համեմատ Սերժի հումանիզմը... Մի «պրիվետի» համար Ռոբը խեղճ Պողոսին շանսատակ անել տվեց, իսկ Տիկոն շարունակեց ապրել ազատ ու բանից բեխաբար... Պատիժը հետո եկավ. քաղաքապետարանից բարձրաստիճան պաշտոնյա էր մտել զուգարան: Տիկոն իր արդար վաստակն ուզել էր: Եվ պաշտոնյան հասկացել էր, որ աշխատակազմի համար նախատեսված տուալետն օգտագործվում է բիզնես նպատակներով: Տիկոյի համար աշխարհը դուզ էր. ի՞նչ իմանար՝ 100 դրամն ումից պահանջի, ումից՝ ոչ... Եվ բիզնեսմեն Տիկոն աշխարհի նկատմամբ թյուր պատկերացում ունենալու պատճառով դարձել էր գործազուրկ: Էն վաղ էր, երբ Տիկոն գեներալ Մանվելի նման էր. հիմա Տիկոն եկել, առջեւս կծկվել՝ աղերսող հայացքը գամել է վրաս... Լովանն ի՞նչ անի... Լովանը գլուխը քարով տա, պատով տա՝ Տիկոյին ո՞նց բացատրի, որ աշխարհը կլո՛ր ա, կլո՛ր ա... 

Ի սկզբանե Լեւոնն էր, Լեւոնին հաջորդեց Ռոբերտը, Ռոբերտին՝ Սերժը, Սերժին՝ Նիկոլը... Գալիս են... «Պարարտ կովերից հետո գալիս են նիհար կովերը, նիհարից հետո՝ մսի բացակայությունը»... Մեկը հաջորդում է մյուսին, որից, սակայն, սնունդը չի ավելանում: Ինչպես ասում էր Չեռնոմիրդինը՝ ցանկանում էին լավը, բայց ստացվում էր՝ ինչպես միշտ... Ժողովուրդն ավելին էր ուզում, իսկ նրանք այդքանին էին ի վիճակի՝ կոռուպցիայի, կաշառակերության, թալանի, ստի, ատելության, ցինիզմի, գռեհկության... Էլ ի՞նչ ունեին ցուցադրելու... «Էշին ասին՝ մարիֆաթդ շանց տուր՝ պոչը բարձրացրեց ու տռեց»...

...Անցյալի արահետները տրորելով՝ էլի դեպի մանկություն եմ գնում: Պակասն էլ ես չեմ: Ինձ թողած՝ խեղճ Տիկոյի ջանին եմ ընկել. մի ուշահաս, սակավամիտ, դանդաղամիտն էլ էս էի... Ո՞վ կսպասեր, որ ինձնից մի բան կստացվի... Դպրոցահասակ էի դարձել, բայց մի պարզ բանալիով մի տան դուռը չէի կարողանում բացել: Մեր տան դուռը որ չէի կարողանում բացել, ինչպե՞ս պիտի բացեի աշխարհի դարպասները... Ռուբեն հերս ու Անիկ մերս ստիպված դպրոցս փոխեցին, որպեսզի առաջին հերթ դասի գնամ, որ իրենց հետ գնամ, իրենց հետ գամ, ու առջեւս փակ դուռ չլինի: Ծնողներս մինչեւ ե՞րբ պիտի ինձ ուղեկցեին... Դպրոցն ավարտեցի, բայց մի խնդիրն ի՞նչ է՝ չէի կարողանում լուծել... Թվին թիվ գումարելիս մատներիս էի նայում: Ի դեպ, մինչեւ հիմա էլ Վերնիսաժում առեւտուր անելիս զերծ չեմ էդ արվեստից: Էդ էլ՝ գիտելիքներիս շտեմարանից մնացած իմ ժառանգությունը... Միտքս ռեալական էր, գետնահար, գյուղացու նման մինչեւ աչքովս չտեսնեի, ձեռքովս  չշոշափեի, գլուխս բան չէր մտնում: Սարսափում էի թվերից, դրանց գաղտնի խորհրդից, հատկապես սինուսից, կոսինուսից, ինտեգրալից ու զանազան հանրահաշվական այլ հավասարումներից: Իմաստը չէի հասկանում, իմա՛ստը, դրանց պրակտիկ գործածական նշանակությունը: Ինձ համար բոլոր թվերն էլ օդում կախված էին, անհասկանալիորեն խորհրդավոր ու անհասանելի: Այդ ամենն արդյունք էր աբստրակցելու անկարողության, վերացական մտքի բացակայության: Իրը կա՞ր՝ գաղափարն էլ կար, չկա՞ր՝  թեկուզ ականջումս զուռնա փչեին, ո՛չ լսում էի, ո՛չ էլ տեսնում... Էդպես շարունակ... մինչեւ որ հասա Հիսուսի տարիքին: Միայն այն ժամանակ հասկացա, որ գրականությունն էլ մաթեմատիկայի պես մի բան է, այնպես, ինչպես կյանքը, որտեղ ամեն ինչ ճիշտ է եւ անսխալ: Ճշմարիտ գրականության պատասխանն էլ նույնն է, այնպես, ինչպես մեկին գումարած մեկը... Պատահական չէ, որ առաջին պատմվածքս գրեցի միայն այն ժամանակ, երբ արդեն ի վիճակի էի վերացարկելու... Այն ժամանակ ես կարող էի  մաթեմատիկական խնդիր եւ հանրահաշվական հավասարում  լուծել, բայց պատմվածք գրեցի: Երեսուն տարեկան էի... Հիմա յոթանասուն եմ: Ի՞նչ խութերով, սահանքներով եւ ծանծաղուտներով անցա...

Կյանքն ինձ 70 տարիներ տվեց, իսկ ի՞նչ եմ տվել ես կյանքին...

29.05.20թ.

«Մշակութային Հրապարակ» ամսաթերթ