Եթե, ապա 

Դպրոցում Հայ եկեղեցու պատմություն դասավանդել-չդասավանդելու շուրջ իրարամերժ արծարծումներից հոգեհարազատ խոսք էր «Հայ առաքելական եկեղեցին պետք է բարենորոգվի» մտորումը:

Ավելի վաղ ինքս էի տարակուսել՝ հո Ներսես Մեծի ժամանակը չէ՞: Կամ՝ Լուսավորչի, երբ քրիստոնեությունը չէր քարոզվում, պարտադրվում էր: Երբ աշխարհիկ իշխանությունը ենթարկվում էր հոոգեւորին, եւ երկրի անառարկելի հեղինակությունը կաթողիկոսն էր: Երիտասարդ հրապարակախոսը, գուցե, այնքան էլ անաչառ չէ, երբ եկեղեցուն կշտամբում է համաեվրոպական ռեֆորմացիայից մեկուսի մնալու համար: 16-17-րդ դարերում Հայաստանը գրեթե միայն անվանական տարածք էր, եկեղեցին ազգային գոյության մտահոգություն ուներ: Ռեֆորմացիայի ժամանակ չէր: Ռեֆորմացիան պետք է լիներ հարաբերական ապահովության շրջանում՝ 19-դարի կեսերին, բայց մի ծայրահեղությունից ծնվեց մյուսը՝ կղերականության դեմ կատաղի պայքար՝ հանուն  լուսավորության եւ ազատականության: Կարելի՞ էր համատեղել մեկը եւ մյուսը՝ պահպանողականությունը եւ լիբերալիզմը: Եթե կարողանայինք, կլինեինք բոլորովին այլ ժողովուրդ: Եւ ոչ թե եկեղեցաշինություն կունայինք Բաքվում կամ Թիֆլիսում, այն դեպքում, երբ Էջմիածնի Մայր տաճարի գմբեթներն էին խարխլված, այլ կստեղծեինք մեր հոգեոր կենտրոնը: Մեր «Մեքքան»: Որտեղ ուխտագնացությունը պարտադիր պահանջ կլիներ յուրաքանչյուր հայի համար՝ որտեղ էլ ապրելիս լիներ:

Եթե հրապարակախոսական օստրակիզմի չենթարկվեր՝ եկեղեցին բուրժուականացման դարաշրջանում կկարողանար հայկական կապիտալը թեկուզ մի որոշակի մասով բերել Հայաստան, եւ Երեւանը  ընդհուպ մինչեւ անցյալ դարի կեսեր չէր մնա   գավառ: Դպրոցում ՀԵՊ դասավանդել-չդասավանդելուց քիչ բան է փոխվում: Այսօրվա բուրժուան նախանցյալ դարի մանթաշովներից քիչ է տարբերվում: Դարձյալ նա փողեր է ծախսում եւ, ասենք, Ռուսաստանի Նովոսիբիրսկում եկեղեցի կառուցում: Դրանով նա անում է «վասն հայրենյաց» իր գործը: Մինչդեռ կարող էր Արարտյան դաշտում մի ջերմոցային տնտեսություն հիմնադրել կամ ծիրանուտ եւ գոնե երկու-երեք տասնյակ հայ գյուղացու ապահովել աշխատանքով: Եկեղեցու ռեֆորմացիան ես հասկանում եմ այնպես, որ Էջմիածինը պետք է անցնի հայաստանակենտրոնության:

Համաշխարհային ցանցային ներկայությունը, գուցե, եկեղեցուն ինչ-որ բան տալիս է, բայց ո՞րն է դրանից Հայաստան պետության շահը: Յոթ կամ ութ միլիոն սփյուռքահայից տարեկան քանի՞սն է Էջմիածին այցելում: Չկան հարմարավետ հյուրանոցներ, սպասարկումն այն չէ, տեղացի ձեռներեցները մինչեւ վերջին ցենտը կողոպտում են՝ այս ամեն ինչը գիտենք: Բայց զբոսաշրջիկներին ամենուր են նայում որպես եկամտի աղբյուրի: Նույնիսկ Մեքքայի ուխտավորներին: Բայց դրանից հավատացյալների հոսքը դեպի Մեքքա չի կրճատվում, տարեց-տարի մեծանում է: ինչպես եւ՝ Երուսաղեմ, որտեղ տասնյակ հազարավոր հայեր են տարեկան այցելում եւ Հորդանանի ջրերում մկրտվում: Մեր մկրտության սրբազան Արածանին Թուրքիայում է, Արաքսը՝ սահմանային գետ: Բայց պայմանավորվել կարելի է եւ տարեկան մկրտության մի զանգվածային ծես կազմակերպել:

Չգիտեմ, թող Նավասարդյան տոնախմբությունները վերաստեղծեն՝ եկեղեցին եւ աշխարհիկ իշխանությունը: Թարգմանչաց տոնը դարձնեն համազգային հոգեւոր ամբողջության օր: Զարմանալի բան՝ մենք համազգայնորեն չենք տոնում նույնիսկ գրերի գյուտը: Մաշտոցի գերեզմանը բոլոր հայերի ուխտատեղին պիտի լինի: Այսպես կարելի է երկար թվարկել: Ահա եւ՝ եկեղեցի-պետություն համագործակցության ասպարեզ: Ոչ թե՝ Հայաստան-Սփյուռք հարաբերություններ, այլ՝ հայաստանակենտրոնության մարմնավորում յուրաքանչյուր մարդու հոգում, ով գոնե գենետիկորեն ինքնագիտակցվում է որպես հայ: Անկախ քաղաքացիությունից, լեզվից եւ դավանանքից:  Համազգային համերաշխության այդ տեսլականի նվիրյալ պիտի առաջինը եկեղեցին դառնա: Դա մեծ ռեֆորմացիա կխթանի: