Անատոլ Ֆրանս. Աստվածները ծարավի են

«Աստվածները ծարավի են». Անատոլ Ֆրանսի հայտնի վեպերից է, լույս է տեսել 1912 թվականին, վեպի մասին կարդացի Միլան Կունդերայի գրքում: Ֆրանսի համարյա բոլոր հայտնի գործերը հայերեն թարգմանվել են:

Ֆրանսիայում Յակոբինյանների դիկտատուրան ուր որ է կավարտվի: Ֆրանսի հերոսը՝ աղքատ, բայց երիտասարդ եւ ուրեմն ուժերով լի նկարիչ Էվարիստ Գամլենը, մեծ արվեստի երազանքներ ունի, բայց նաեւ սիրում է իր հայրենիքը, անչափ շատ է սիրում իր ռեսպուբլիկան, հեղափոխությունը, որի համար իրենց կյանքն են զոհել Ֆրանսիայի լավագույն զավակները: Նրա կիրքը հանճարեղ ճարտասան, հեղափոխության անխոնջ մարտիկ Մաքսիմիլիան Ռոբեսպիերն է, որն այնքան վշտահայաց դեմք ունի, այնքան է ուզում հասկացվել ու այնքան է հասկանում, որ հեղափոխությունը, իրենց սրբազան ռեսպուբլիկան պահպանելու համար օդի ու նաեւ ջրի պես անհրաժեշտ են գլուխներ, բազում, վտանգավոր գլուխներ: Ու թող ցնծա բժիշկ Գիլյոտինի դանակը, նրա շեղբից թող կաթկթա աստվածների արդարամիտ ծարավը, արյունը թող լվա հեղափոխության բոլոր դավաճաններին:

Գամլենը հայրենասեր է: Ազնիվ հեղափոխական: Հեղափոխությունը նրա ամեն ինչն է, պառավ մայրը, քույրը, ում հետ գժտված է, սիրած աղջիկը, վերջապես ողջ կյանքը: Շուտով երիտասարդին գնահատում են, տրիբունալում դարձնում երդվյալ ատենակալ, որ իր ողջ եռանդը ներդնի հեղափոխության պահպանման գերագույն գործին: «Հեղափոխությունն ընդմիշտ կերջանկացնի մարդկային ցեղը»,- գոչում է մորը Գամլենը:

Ազնվականների «ցեղը» կոկորդի ոսկոր է հեղափոխականների համար: Նրանք լծվում են՝ ոչնչացնելու այդ անպատկառ «ցեղի» վերջին մասունքները: Գամլենը մեկը մյուսի ետեւից գիլյոտինի է ուղարկում բացահայտ ապստամբներին, ծպտյալ ազնվականներին, հեղափոխությունից հիասթափված թշվառականներին, սովահար աղքատներին, որոնք փողոցում համարձակվում են բացականչել՝ «Կեցցե՛ թագավորը», դժգոհել հեղափոխությունից: «Նա ամոթալի, վիրավորական կհամարեր ժողովրդի համար, եթե պատիժը նրա վրա չտարածվեր: Դա կնշանակեր ընդունել, որ ժողովուրդը, այսպես ասած, անարժան է պատժի»: Հերթը հասնում է մերձավորներին, հարեւանին, փեսային: Ներում չկա՝ բոլոր, բոլորը դեպի գիլյոտին: Գամլենը չի տատանվում, պարզապես դանդաղորեն համակվում է ռոբեսպիերյան վշտահայացությամբ, ուզում է, որ գիտակցեն՝ հեղափոխությունը պահպանելու համար օդի ու նաեւ ջրի պես գլուխներ են պետք՝ բազում, վտանգավոր գլուխներ:

Գիլյոտինն անխափան է, պատմությունը՝ նույնպես: Ամեն ինչ շրջվում է: Տապալվում է հեղափոխությունը: Բոլոր հայրենապաշտներով, ահա, նստած են մեղադրյալի աթոռին. «Նա նկատեց իր նստարանը, թիկնակը, որին հենվելու սովորություն ուներ, այն տեղը, որտեղից նա ահաբեկել էր դժբախտներին»: Գամլենը մտածում է, որ հեղափոխությունը կործանվեց իրենց «մեղմությունից». «Ես խնայեցի ուրիշների արյունը, ուրեմն թող թափվի իմ սեփական արյունը»:

Գամլենը ոչ մի դեպքում լիրիկական հերոսի չի վերածվում: Նրա հավատն առ հեղափոխություն մնում է կարծր ու անփոփոխ՝ ինչպես գիլյոտինի արնաշաղախ դանակը, որը մարմնից անվերադարձ հատում է նրա չիրականացած երազանքը: