Գրաբարը հզոր ամբար է, որից այնքան չենք օգտվել, որ մեր ամենաակտուալ բառը դարձել է «դուխով»-ը

«Հրապարակ» օրաթերթը մենախոսությունների նոր շարք է սկսում՝ որպես խորագիր ընտրելով Վահան Տերյանի 1914թ․ գրված «Հոգեւոր Հայաստան» հոդվածի վերնագիրը, որտեղ բանաստեղծը, ի թիվս այլ խնդիրների, ձեւակերպում է նաեւ Հոգեւոր Հայաստանի իր տեսլականը․ «Հայության հավաքում կամ հայության կազմակերպում գաղափարական իմաստով - ահա՛ ինչ եմ հասկանում ես Հոգեւոր Հայաստան ասելով: Դա այն կուլտուրան է, այն կուլտուրապես կազմակերպված ժողովուրդն է, որի գալուն մենք կուզեինք հավատալ»։ Շաբաթը մեկ անգամ մեկ մտավորական կտա Հոգեւոր Հայաստանի իր սահմանումը ու թե ի՞նչ կփոխեր ներկայիս Հայաստանի հոգեւոր-մշակութային կյանքում։ Առաջին հերոսը բեմադրիչ, Մնջախաղի պետական թատրոնի գեղարվեստական ղեկավար Ժիրայր Դադասյանն է։ 

Մշակույթի հոգեվոր լինելու մասին

Կան մարդիկ, որ ասում են՝ ազգային մշակույթը ո՞րն է, դա կեղծ կատեգորիա է։ Դա ոչ միայն այդպես չէ, այլեւ իմ ամբողջ կայացման շրջանն ու գործունեությունը հենված են եղել մեր ազգային մշակույթի ժառանգության վրա, բոլոր իմպուլսները հենց այդտեղից եմ ստացել։ Մենք այսօր մեր մշակույթի մեջ խորը թաղված հոգեւոր կոդերը բացելու կարիքն ունենք։ Դրանք ուսումնասիրելով, նորովի վերարժեւորելով՝ պետք է ձեւավորենք մեր այսօրվա մշակույթը՝ որպես իր տեսակի մեջ եզակի երեւույթ։

Ազգային տեսակի մշակույթն է հենց ազգի հարատեւման գրավականը։ Անխոս՝ նաեւ եկեղեցին։ Մի անգամ Վեհափառը շատ հետաքրքիր մի ձեւակերպում տվեց, ասեց՝ մեր եկեղեցին ու հավատքը մեր արյան գույնն է։ Մեծ հաշվով, մեր մշակույթը մի քիչ նաեւ վանական մշակույթ է՝ հայկական, քրիստոնեական, քանի որ, ըստ էության, ամեն ինչ ստեղծվել է վանքերում, եւ պատմիչներից սկսած մինչեւ մանրանկարիչներ, գիտնականներ, երաժիշտներ՝ հոգեւորականներ են եղել։ Այսինքն՝ մշակույթի հոգեւոր կոդն առկա է եղել։ Հիմա դրանք ձուլվել են, եւ երբ խոսում ես մշակույթի հոգեւոր լինելու կամ հոգեւոր մշակույթի մասին, շատերին թվում է, թե նկատի ունես եկեղեցական մշակույթը, այնինչ մշակույթն ինքնին հոգեւոր երեւույթ է։ Եվ երբ խոսում ենք ազգային մշակույթի հոգեւոր բարձրության մասին, մենք դրանով խոսում ենք նաեւ այն բարձրացնելու, մեր պատմության շարունակությունն ապահովելու մասին, որովհետեւ մենք ներկան ենք, բայց գալու են նաեւ ուրիշները՝ ապագան։ Ես հիմա կարդում եմ Առաջին հանրապետության ստեղծման բարդ շրջանը ու տեսնում եմ, թե ինչքան շատ պրոբլեմներ կային այդ մարդկանց առջեւ ծառացած, բայց հետաքրքիր է, որ նրանք միշտ խոսում էին ապագայի մասին, ու այդ ապագան հիմա մենք ենք։ Այսօր մենք իրավունք չունենք չխոսելու մեր ապագայի մասին․ ի՞նչ ենք թողնելու ժառանգություն, 100 տարի հետո ինչպիսի՞ մշակույթ է լինելու Հայաստանում, դա լինելու է ձուլված, եվրոպական, անսեռ ինչ-որ մի բա՞ն, թե՞ խիստ ընդգծված ազգային դիմագծով մշակույթ։ 

Կոտրել խորհրդանիշը՝ խորհուրդը տեսնելու համար

Թատրոնը կարող է գոյություն ունենալ միայն այնպիսի շրջանում, երբ դու ունես անկախ պետականություն եւ քաղաքներ։ Դա մեր Անիի եւ Կիլիկյան Հայաստանի շրջանն էր, որտեղ կամերային այդ պետությունների պես կամերային էր նաեւ նրանց ստեղծած մշակույթը։ Թատրոնին բնորոշ մի կարեւոր բան կա՝ ծիսային լինելը, դա խորհուրդ պարունակելն է, գաղտնիությունը մի բանի, որ պետք է բացահայտես եւ որին դու մասնակից ես։ Մեր պատարագն էլ է այդպես, դու պետք է մասնակիցը լինես այդ խորհրդին։ Մեր հանրությունը հաճախ նույնացնում է 2 հիմնական հասկացություն՝ խորհուրդը եւ խորհրդանիշը․ սրանք խիստ տարբեր բաներ են։ Փարաջանովի մասին երբ խոսում են, հաճախ հարցնում են՝ ի՞նչ է խորհրդանշում այս կադրը կամ տեսարանը։ Ինձ համար դա մի քիչ ծիծաղելի է, որովհետեւ ոչինչ էլ չի խորհրդանշում, ինքը խորհուրդ պարունակում է, բայց նիշ չի պարունակում։ Խորհուրդը եւ նիշը տարբեր բաներ են։ Քրիստոնեությունն ունի խորհուրդ, բայց իր նիշը խաչն է։ Հիմա եթե մենք ուզում ենք քրիստոնեության խորհրդի մասին խոսել, բավարա՞ր է միայն խաչը դնելը․․․։ Թատրոնը սկսվում է այնտեղ, երբ դու կոտրում ես խորհրդանիշը, որպեսզի տեսնես դրա ներսում խորհուրդը։ Ինձ համար այդտեղ սկսվում է ազգային թատրոնը։ Մենք նիշերի փառը քաշում ենք, որպեսզի տակը տեսնենք խորհուրդը, որովհետեւ այդ խորհրդից է ձեւավորվել նիշը։ Շատ հեշտ է գնալ այդ խորհրդանիշների ճանապարհով եւ ասել՝ դուք հիմար եք, չեք հասկանում, թե ես ինչ խորհրդանիշներ եմ ստեղծել։ Եվ շատ ավելի բարդ է գնալ ուսումնասիրության ճանապարհով, բայց այդ ուսումնասիրություններն են, որ հետո պետք է հանգեցնեն թեկուզ փոքրիկ ինչ-որ մի հայտնագործության։ 

Ստեղծել ուղենիշային առանցք

Պետք է այսօր մի առանցք մշակվի, որը լինի ուղենիշային։ Ես չեմ բացառում, որ կարող են լինել ժամանակակից արվեստի դրսեւորումներ, տարբեր էքսպերիմենտներ, այն, ինչ Եվրոպայում 30 տարի առաջ արել ու վերջացրել են։ Ինձ համար ազգայինը նաեւ լեզուն է։ Ի դեպ, լեզուն թատրոնում որոշում է ամեն ինչ, եւ պատահական չէ, որ 20-րդ դարի 2-րդ կեսին աբսուրդի թատրոնն ի հայտ եկավ հենց լեզվի շնորհիվ։ Իոնեսկոն ռումինացի էր, բայց գրում էր ֆրանսերեն ու նույնիսկ ֆրանսերեն բառեր էր հորինում, որ իր հերոսները դա մտաբերեն, ու որը հետո մտավ կենցաղի մեջ։ Նույնը Շեքսպիրն է արել նրա ժամանակ, ինչքան գիտեմ, եղել է օգտագործվող 7 հազար բառ, իսկ նրա գրականության մեջ օգտագործվել է 10 հազար բառ։ Այսինքն՝ մի 3 հազար բառ ինքը ստեղծել է։ Այդ լեզուն որոշիչ նշանակություն ունի, որովհետեւ լեզուն կոդ է։ Ես միշտ այն կարծիքին եմ եղել եւ հիմա էլ պնդում եմ, որ դպրոցներում պարտադիր պետք է մտցնել գրաբարի ուսուցում, որովհետեւ մեր լեզվի ամբողջ մեղեդայնությունն ու հմայքն այնտեղ է։ Գրաբարը մի հզոր ամբար է, որից այնքան չենք օգտվել, որ այսօր մեր ամենաակտուալ բառը դարձել է «դուխովը»։ Եթե երեխան գրաբար անցնի, իր փողոցի լեզուն էլ կփոխվի, հայերենն էլ կհարստանա, ինքն այդկերպ անմիջապես կկապվի իր մշակույթի հետ։ Շատերն ասում են՝ մեռած լեզու է, ո՞վ է օգտագործում, բայց դե՝ կներեք։ 30 տարեկանում ես որոշեցի ուսումնասիրել գրաբար՝ ինքնուսույցով, եւ սկսեցի մեր պատմությունը կարդալ գրաբար, ու ինձ թվաց, որ լրիվ ուրիշ պատմության մասին է խոսքը։ Ես իսկապես սկսեցի զգալ, թե ինչ ժողովրդի զավակ եմ ու ով եմ ես։ Աշխարհաբարը շարադրանք է, այդպես ճապոնացիների, ռուսների կյանքն էլ են շարադրում, իսկ գրաբարը տարածության հետ կապ է ստեղծում։ Գրաբարի ուսուցումն այն պարտադիր կետն է, որ կփոխեի Հայաստանի հոգեւոր մշակութային կյանքում եւ առանց այս մոդեռն կրթական սիստեմների։ 

Ժողովո՞ւրդ, թե՞ ազգ 

Աշխարհի ամենաախմախ բանը հեղափոխությունն է․ դա միայն իմ անձնական կարծիքը չէ, այլ պատմության մեջ ապացուցված փաստ։ Երբ տեղի են ունենում հեղափոխություններ, անմիջապես արժեհամակարգի հարց է առաջանում, եւ հիմա մենք ականատես ենք լինում դարերով ձեւավորված մեր ազգային արժեհամակարգը հարցականի տակ դնելու փաստին։ Մեծ հաշվով, Ամերիկան այսօր ունի մշակույթի գործիչներ, բայց չունի մշակույթ, որովհետեւ ժողովուրդը կա, բայց ազգը չկա։ Այս մի տարվա մեջ մենք անընդհատ լսել ենք «ժողովուրդ», բայց ո՛չ «ազգ» բառը։ Հիմա փորձ է արվում, որ մենք դառնանք ժողովուրդ, բայց ա՞զգը մոռանանք։ Արշիլ Գորկին, որ մոդեռն նկարչության լավագույն դեմքերից մեկն է, ամբողջությամբ սնուցված է ազգային մշակույթից։ Նա դրա մասին միայն իր նամակներում չի խոսում, այդ ազգային տեսակը հորդում է նաեւ իր նկարչությունից։ Գորկու գիծը ծիրանի ծառի ճյուղն է, որ անկանխատեսելի պահի կարող է թեքվել մի ուրիշ ուղղությամբ։ 

Հորդացող պոպուլիզմ

Վերջին տարում շատ լսեցինք նաեւ «սեր ու համերաշխություն» բառերը, եւ իսկապես՝ չէր կարելի հեղափոխություն անել առանց հավաքական սիրո՝ մեկ ուրիշին ատելով։ Առանց դրա չի լինում հեղափոխություն, դա կլասիկա է, որն արել են ֆրանսիացիները, Լենինը, Տրոցկին․ իրար սիրելով՝ ատել մի խմբի, այսինքն՝ համերաշխ լինել ընդհանուր ատելության մեջ, առանց դրա հնարավոր չէ։ Պետք է միամիտ լինել՝ չտեսնելու համար այն հորդացող պոպուլիզմը, որ այսօր կա։ Մեր ականջները կարող են շատ բան ընկալել, բայց մեր ներսը չի ընդունում շատ բան եւ դուրս է մղում։ Իմ մասնագիտությունը սա է՝ նայել դերասանին բեմում, թող փորձի կեղծ լինել կամ խաղեր տալ, միանգամից երեւում է, նա պետք է այնքան իսկական լինի, որ համոզի։ Դրա համար դպրոց կա, վարժանքներ, որի միջոցով դերասանը պետք է գա հասնի այդ մակարդակին, դրանից հետո հաջորդ մակարդակն է գալիս՝ իսկ ինչո՞ւ ճշմարիտ լինի․ որպեսզի ձեռք բերի ազատություն։ Որովհետեւ, երբ ազատությունը ձեռք է բերում, այն դառնում է ընդհանուր։ Երբ գիտես այդ կանոնները, տեսնում ես, որ դերասանի խաղը սուտ է։ Հանդիսատեսն էլ է այդպես՝ ձանձրանալով կնայի ներկայացումը, բայց դուրս կգա ու կասի, որ լավը չէր, անգամ երբեմն չհասկանալով, թե ինչու էր վատը, որովհետեւ իր օրգանիկան չի ընդունում սուտը։ Մեզ հետ Գերմանիայում մաստեր կլաս էր անում մի տղա, որը Մերկելի հետ էր աշխատում եւ պատմում էր, թե ինչպես պետք է անգամ քո ժեստը լինի ճշմարիտ, որովհետեւ դու ուզում ես ասել մի բան, բայց քո մարմինը հակառակն է պնդում, չէ՞ որ մարդկանց չի կարելի խաբել։