Նաիրա Համբարձումյան. P. s. – D. Memory traces

Սերգեյ Սարինյանի «Անդրադարձ» հոդվածի առիթով.



 



Հարաբերությունների բազմակերպությունը ձեւավորվում է զուգահեռ տարբեր իրականությունների հնարավոր բոլոր հատումներում, թեպետ XX դարավերջի եւ XXI դարասկզբի բնագիտական ու հումանիտար իմացությունների ընդհանուր դրույթները հանգում են մտածողության անհատական - առանձնակերպ - յուրօրինակ ձեւերի ունիվերսալացմանը եւ մեկնաբանվում որպես ինքնին գոյություն: Այս համատեքստում իրականանում են մի շարք գործընթացներ, որոնք գենետիկորեն բխում են նրա հետեւանքներից` երեւութացնելով կորուսյալ տիեզերքի եւ այն չգտնելու մելամաղձից ծնված դրամատիկ վիճակների անընդհատ վերապրման միտումը:

Տարածությունն ընդունակ է պահպանել իր մեջ ոչինչը. երբեմն այն հայտնաբերվում է սուբյեկտի անհանգստության ձեւով` միավորելով նրա անհատականության զուսպ կամ անզուսպ կողմերը: Երեւույթի երկբեւեռությունը, սակայն, վերջինիս ներսում նույնպես ստեղծում է տարածության զգացումը, որտեղ ներկրվող հնարավոր բոլոր զգացողությունների միջոցով (օր` երեւակայական ամենակարողության) վերանում է սահմանը Ես-ի ու Գեր-էգոյի միջեւ` հասցնելով ինչպես ներքին, այնպես էլ արտաքին իրողությունների խեղաթյուրմանը: Ու քանի որ մարդկային հոգեբանությունն ու նրա զարգացումն առկա են կյանքի ու մահվան բնազդների միջեւ, արտաքին ու ներքին իրականությունների հատույթում, հետեւաբար կեցության բնազդային կերպի բավարարումը, որպես էրոսի արտահայտություն, ամրապնդում է հավատը նրա պատկերի հանդեպ եւ թուլացնում մահվան բնազդից սպառնացող վտանգը եւ Գեր-էգոն: Այս դեպքում նրանց կրողները սկսում են բացահայտել իրենց անհատականության ծիծաղահարույց կողմերը ու նաեւ այն (որքան էլ սքողեն), որ չեն տիրապետում ուժին, քանի որ անընդհատ վերապրում են նույն բրիկոլաժը ու գործառում այն որպես սահման տարբեր մարդկանց նկատմամբ:



 



Այսպիսի մտածումների առիթը ԼՂՀ գրողների միության «Եղիցի լույս» (2011, N 1-2) թերթուկում (միայն թերթուկում կարող են տպագրել բանաստեղծություններ Խուլիո Կորտասարի «Խոսե՛ք, դուք ունեք երեք րոպե» ժողովածուից` չնշելով թարգմանչի անունը եւ աղբյուրը: Տե՛ս «Եղիցի լույս», 2010, N11) եւ ապա` «Գրական թերթ»-ում (2012, N 1-5, որոշ հավելումներով) ակադեմիկոս Սերգեյ Սարինյանի տպագրած «Անդրադարձ» խորագրով քննադատական մոտավոր-ա-պեսությունն է, որի հեղինակը քննա-տեսա-պատմական պատրանք ստեղծելով, այնուամենայնիվ, ասելիքը թողել է խաղ-պոլեմիկայի տիրույթում: Արդյունքում ստացվել է յուրօրինակ «պտույտ մը քննադատության թաղերուն մեջ», որը սակայն չի հավակնում գիտական լուրջ անդրադարձ կոչվելուն, քանի որ ակադեմիկոսը չի հատել երեւույթները մակերեսայնությամբ նշագրելու սահմանը:



 



Այս դեպքում Նիցշեի միտքը, թե դասականությանը հարող փիլիսոփաները (այստեղ` գրականագետները), ովքեր առաջադրում են միայն գաղափարներ, բայց չեն հուշում դրանց իրագործման եղանակները, հիշեցնում են Ոդիսեւսի ուղեկիցներին` խցանված ականջներով. «ովքեր չլսեցին երգը կյանքի` իրենց ստեղծած աշխարհից այն կողմ ու կարծեցին, թե ամեն մի երգ սիրենների երգն է միայն» (Նիցշե, «Զվարթ գիտություն»), դառնում է առավել քան արդիական: Հետեւաբար եւ վստահությունը, թե աշխարհը միայն մեկ գոյաձեւ ունի, հատկապես այն, որն ապահովում է տվյալ սուբյեկտի գոյությունը (ով այդքան վստահ է), դառնում է առնվազն անհեթեթություն: Երեւույթ, որ չափազանց կարեւոր է այսօր քննադատության (լայն առումով` գրականագիտության) քաղաքականության տեսանկյունից, քանզի խնդիրն այս պարագայում գիտական նպատակահարմարությունն է, ինքնա - նպատակ այն խոհամտությունը, որն իր ներքին տիրույթում ամփոփում է հոդվածի անուժ - անկարող - ությունը, ուստի այն կարելի է բնութագրել նաեւ սուբյեկտիվ բամբասանք կամ անկապ կրակահերթ եզրերով:

Այս համատեքստում բնագրային բոլոր փոխառությունները ձեռք են բերում պարոդիկ հատկանիշներ` հեգնական երանգով շրջվելով հեղինակի դեմ, քանզի «Անդրադարձում» Վարուժան Այվազյանի «Համեմատական կենսագրություններ» վեպի խորագիրը դարձել է «Անավարտ կենսագրություններ», Վիոլետ Գրիգորյանի խմբագրությամբ լույս տեսնող «Ինքնագիրը»` «Ինքնություն», Նաիրա Համբարձումյանի «Ես բառ եմ դարձել» բանաստեղծությունների ժողովածուն` «Ես բառ եմ որոնում»: Առկա են նաեւ արտասանության ու գրության անհամապատասխանությամբ օգտագործված բազմաթիվ բառեր, ինչպես` Հայդեգերը` Հեյդեգեր (գերմաներեն, անգլերեն, ռուսերեն տեքստերում բաց վանկում արտասանվում եւ գրվում է [ i ] - [ˈmaɐ̯tiːn ˈhaɪdɛɡɐ]) Սյորեն Կիրկեգորը` [ˈsœːɐn ˈkʰiɐ̯kəˌɡ̊ɒˀ] Սյուրեն Կիրկեգոր, Ռոլան Բարտն ընդհանրապես գրված է ուղղագրական սխալով` Բարթ, polit-art-ը` poilit-art, Ուռ-ֆաշիզմը` Ուո-ֆաշիզմ (տե́ս Умберто Эко, Пять эссе на темы этики, С-П symposium, 2007 ст. 49-81 կամ` «Ակտուալ արվեստ», 2008, թիվ 6, էջ 7-10), Նազարեթ Կարոյանը` Նազարեթ Կարսյան, Վահան Տերյանի «Հոգեւոր Հայաստանը»` «Հոգեւոր հայրենիք» եւ այսպես շարունակ….: Կան մտքեր, որոնք ընդհանրապես խեղված են. ինչպես` «պատկերավոր այս խոսքերում ոչինչ նոր գաղափար չկա» ??? (գուցե` ոչ մի՞, այլապես նախադասությունը ստացվում է արեւմտահայերեն, Ն.Հ.), կամ` «…ինչի պատճառները կարելի է վերագրել պատմական ճակատագրին, մշակութային կտրվածությանը, եկեղեցու անգրագետ ձեւույթին, քաղաքային անազատությանը…. ??? (գուցե` քաղաքակա՞ն)» կամ` «հայրենիքը վեր է ամեն կարգի ֆիզիկական, աշխարհագրական, ազգային ու հոգեւոր-մշակութային ատրիբուտներից առանձին վերցրած ??? եւ հենց դրանց ընդհանրության մեջ է միավորվում էթնիկական մի համապարփակ ընդհանրություն ???»:



 



Ժամանակակից հոգեբանությունն այս երեւույթն անվանում է memory traces (հիշողության հետքեր)` կապված սուբյեկտի` ժամանակի ու տարածության մեջ առարկաներն ու երեւույթները ժամանակավորապես հիշելու մեխանիզմների գործոնին: «Անդրադարձ»-ում սուբյեկտներն ու խնդրահարույց հարցերը շատ են ու տարբեր, այդ պատճառով էլ կանդրադառնամ միայն ինձ հետաքրքրող երեւույթներին ու հարցերին:

1809 թվականի մարտ ամսին իր տղայի ուսուցչին` Ֆրիդրիխ Վիլհելմ Ռիմերին, գրած մի նամակում Գյոթեն հոգեբանական հարցադրում է կատարում` «Ինչո՞ւ են շատ ու շատ մարդիկ մեծ անհանգստությամբ ընդունում նոր անձի հայտնվելը», եւ ինքն էլ անվերապահորեն պատասխանում է իր հարցին. «որովհետեւ տվյալ անձը ուշադրություն է հրավիրում այն հատկանիշներին կամ երեւույթներին, որ նրանք չունեն կամ չեն նկատել կամ էլ վերջինիս միջոցով բացահայտում են իրենց գաղտնի վատ որակները: Թե՛ մեկը, եւ՛ թե մյուսը նրանց սրտով չեն: Եվ եթե նորեկը համեստ է ու կիրթ, նրան ատում են ոմանք, ու մի կերպ հանդուրժում են մյուսները, իսկ եթե նա ինքնավստահ է եւ ինքնուրույն, նրան ատում են բոլորը» (տե՛ս Иоганн Вольфганг Гете, ‟Песьма, дневники”, АСТ, 1998): Այս ամենի մեջ, կարծում եմ, մի բան հաստատապես պարզ է` ուրիշի, օտարի ներկայությունը որեւէ կլանում ինքնին վտանգ է, հատկապես, երբ նա այլ է աշխարհայացքով, ըմբռնումներով, ինքնության գիտակցությամբ:

Ինքնապաշտպանության մեխանիզմները սովորաբար ծառայում են ներքին անգիտակցական կոնֆլիկտների պահպանմանը` հանուն մեզ հայտնի հոգեկան հավասարակշռության: Սրանում են նրանց դրական ու կառուցողական գործառույթները: Եթե այդպիսի պաշտպանությունները չեն օգնում, գործառվում են զգայական զենքերը, որոնք հաճախ դառնում են հոգեթերապիայի առարկա: Բոլոր այդ գործոններն անգիտակցական են, սակայն նրանց հիմքում ստեղծվում են նախապաշարումներ, որոնք ահռելի փոփոխությունների են ենթարկում մարդու ներաշխարհը` սոցիալական, մշակութային, գիտական եւ այլ ոլորտներում դառնալով վտանգավոր: Եթե նկատելու լինենք, ապա հզոր կուրտիզանական դիխոտոմիայի ժամանակներից դեռեւս հոգեբանները անհուսորեն թափառում են տեկտոնիկական այս ավերակի` հոգեբանության փիլիսոփայության խորքերում` երբեմն-երբեմն հատվելով որեւէ հարցում:



 



Այս առումով հետաքրքրաշարժ է հետեւյալ պարբերությունը. «Ինքնին ուշագրավ են Այվազյանի հոդվածի արձագանքները, հատկապես, քննադատության ասպարեզում ինձ անհայտ Նաիրա Համբարձումյան անունով մեկի ստորագրությամբ տպագրված «Լույս-Ա-Պտույտ» հանելուկային վերնագրով հոդվածը, որը սակայն Վարուժանի հոդվածի պարզ իմիտացիան է, քան մեկնության փորձ…, - գրում է ակադեմիկոսը` հասնելով զգայական-էմպիրիկ անսահմանության, որը միաժամանակ վախն է` անվերջ բաց տարածության առջեւ, քանզի ոչ ոքի համար գաղտնիք չէ, որ պատմության պատմությունը վերլուծություն է, բայց` մասնավոր: Ուստի որպես մասնավոր անձ ակադեմիկոսը կարող էր քննադատության էթիկան հասցնել կենցաղագոյության (անհայտ-հայտնի), որի շարժառիթն էմպիրիկ կիրքն է կամ Շանթի հայտնի դրամայի էմպիրիկ ընթերցումը` հանձին ճերմակազգեստ Հաննայի, բայց որպես ակադեմիական սուբյեկտ նա կարող էր վեր կանգնել մահկանացուական գայթակղություններից` ակադեմիականությունը չմղելով դեպի ակադեմիզմ, քանզի ցանկացած իզմ իր մեջ ի սկզբանե կրում է տվյալ երեւույթի անկանխակալ-անփառունակ վախճանը:



 



Ի վերջո իրողությունները`



ա. «Հրաչյա Աճառյան» համալսարանում ակադեմիկոսը վարել է հայ գրականության ամբիոնը, որտեղ ութ տարի շարունակ դասախոսել է նաեւ Նաիրա Համբարձումյանը



 



բ. 2003 թվականին ակադեմիկոսը նախագահում էր ՀՀ ԳԱԱ գրականության ինստիտուտի մասնագիտական այն խորհուրդը, որտեղ բանասիրական գիտությունների թեկնածուի գիտական աստիճան է շնորհվել Նաիրա Համբարձումյանին:



 



գ. նա եղել է Նաիրա Համբարձումյանի` 2004 թվականին լույս տեսած «Կանաչ կառեթներ» բանաստեղծությունների ժողովածուի խմբագիրը, անժխտելի են:

Ինչ վերաբերվում է իմիտացիայի խնդրին, ապա համապատասխան գիտելիքներ ունեցող ընթերցողը շատ հանգիստ կարող է երկու հոդվածն էլ ընթերցել ու գնահատել, ոչ ոքից դրանք թաքցված չեն (տե՛ս «Գրական թերթ», 2009, թիվ 39, էջ 3 եւ «Գրական թերթ», 2010, թիվ 17, էջ 3), քանզի սույն մեղադրանքը ընդամենը անհիմն հերյուրանք է: Եվ ի վերջո, իմիտացիայի լավագույն օրինակ կամ այսպես կոչված, ներքին պլագիատ չէ՞ արդյոք հետեւյալ պարբերությունը ակադեմիկոսի կատարմամբ`



 



տե՛ս եւ հմմտ.

• «Չպետք է մոռանալ, որ վերջին տարիների ընթացքում հայ իրականության մեջ ծագել է մի նոր ինտելիգենցիա, մի նոր սերունդ, որին օտար չէ եվրոպական կուլտուրան, գոնե իր խոշոր գծերով, որ եվրոպական կրթություն ստացած, եվրոպացու կյանքով ապրած, դառնում է հայրենիք եւ բնականաբար գոհ չէ մնում իր հայրենիքում տիրող կարգերից ու հասկացողություններից… Ասում եմ այդ բոլոր առարկությունները չափազանց միամիտ են եւ հին: Հայ կղերի դերը մեր պատմության մեջ եղել է շատ խոշոր եւ շատ կորստաբեր, ավերիչ ըստ ամենայնի… Պատմության մեջ չափազանց մեծ դեր է վերագրվում մեր կղերին, իբր ազգի լուսավորության եւ հոգեկան - կուլտուրական պահանջները հոգացող ժրաջան մի դասի… Քանի որ կղերը դեր ունի ժողովրդական դպրոցում, միշտ պետք է կասկածով եւ երկյուղով վերաբերվեմ դեպի այդ դպրոցը… սեմինարիստական, տիրացուական մտածողությունը եւ ինքը` կղերը, որ մինչեւ այժմ հովանավորում ու սնում է այդ սեմինարիզմը…» (Վահան Տերյան, Երկեր,Հայպետհրատ, Ե., 1956, էջ 490-497):

• «…որի աշխարհայացքը ձեւավորվել է եվրոպական կուլտուրայի ազդեցությամբ եւ համենայնդեպս կյանքը դիտում է ոչ թե նեղ-ազգային հայեցակետից, այլ ընդհանուր-մարդկային իդեալների չափանիշով… Դպրոց եւ եկեղեցի, ազգային մտավորականություն եւ կղեր` ահա այն ուժերը, որոնք կառչած հնամենի կուռքերին, հայ հասարակական մտքի ու գրականության մթնոլորտը մթագնում են տիրացուական, սահմանափակ մտածողությամբ, մակերեսային, ինքնաբավ սեմինարիզմով» (Ս. Սարինյան, Հայ գրականության երկու դարը, Սովետ. գրող, 1988, հ. 1, էջ 399):

 



Պետք է խոստովանել, որ Վահան Տերյանի «Հոգեւոր Հայաստան» հոդվածի ու նամակների ընտրանու վերաշարադրանքը (տե՛ս եւ հմմտ. Ս. Սարինյան, Հայ գրականության երկու դարը, Սովետ. գրող, 1988, հ. 1, էջ 395-409) սովետական գրականագիտության բացառիկ նմուշներից է, քանզի ակադեմիկոսին թվացել է, թե ընթերցողը ունակ չէ ընկալելու «Հոգեւոր Հայաստան»-իի տեսությունը, ու ինքը պիտի վերապատմի դույնը իր բառերով:



 



Ու քանի որ խոսք գնաց իմիտացիայից, ապա առաջարկում եմ զուգահեռ ընթերցել նաեւ (տե՛ս եւ հմմտ. Николай Бердяев, Русская идея, 1946, Изд. АСТ, (երկրորդ եւ երրորդ հրատ. 2007, 2009) աշխատությունը, ինչպես նաեւ «Ինքնություն» (Հում. հետազոտությունների հայկական կենտրոն, 1995, Ե., «Կամար» հրատ.) պարբերականը` ուշադրության կենտրոնում պահելով նրանում առկա հոդվածների հարցադրումները, այնուհետեւ ակադեմիկոսի «Հայ գաղափարաբանություն» (Ե., «Զանգակ-97»,1998) ուսումնասիրությունը (հետագայում գրքի խորագիրը փոխվել է` «Հայոց ազգային գաղափարաբանություն», Ե., «Զանգակ-97», 2005, 328 էջ):



 



Ուշագրավ է նաեւ, որ «ամեն ինչ արտացոլված է ամեն ինչում», «Ի սկզբանե էր Բանն», Լոգոս, Ալքիմիա» (թիվ 1, էջ 5) հասկացություններն «այլեւս առեղծվածներ չեն» ակադեմիկոսի համար, քանի որ դրանք «արծարծել ու վերարծարծել են բազում իմաստասերներ», իսկ ահա լույսի ու նրա պտույտի գաղափարը մնացել է հանելուկ` ««Լույս-Ա-Պտույտ» հանելուկային վերնագրով հոդվածը» (նույն տեղում, Ս. Ս.):



 



Ստացվում է` աշխարհը ոչ միայն կորցրել է իմաստը, այլեւ այսպես ավարտվում է անիմաստության շրջանը, իսկ ռացիոնալիզմը մեր օրերում, գործելով սոսկ անձնական նպատակահարմարության դիրքերից, ի վերջո, ծառայում է աննպատակ ու արհեստական աշխարհաստեղծմանը` արտագրում է - չի արտագրում, հետեւաբար տագնապը, որ հայտնաբերվում է ներքին օբյեկտի եւ էգոյի նույնականության միջոցով, ձեռք է բերում հետապնդման որակ վերոնշյալ երկու ներքին` բացակա ու ներկա օբյեկտների միջեւ, որի սահմանները ջնջվում են իր` ակադեմիկոսի արտագրության (պլագիատի) փաստով`



 



տե՛ս եւ հմմտ.

•  «Րաֆֆուն կամ Պռոշյանին ու Աղայանին - Սոլոգուբից ու Համսունից հոգեբանորեն դարեր են բաժանում, մինչդեռ Սոլոգուբն սկսել է իր գրական կյանքը Րաֆֆու կենդանության ժամանակ եւ Աղայանի ու Պռոշյանի օրով արտադրել է իր լավագույն ստեղծագործությունները» (Վ. Տերյան, Երկեր, Հայպետհրատ., Ե., 1956, էջ 490):

• «Րաֆֆուն եւ Պռոշյանին Սոլոգուբից ու Համսունից հոգեբանորեն դարեր են բաժանում, մինչդեռ Սոլոգուբն սկսել է իր գրական կյանքը Րաֆֆու կենդանության ժամանակ եւ Աղայանի ու Պռոշյանի օրով արտադրել է իր լավագույն ստեղծագործությունները» (Ս. Սարինյան, Հայոց գրականության երկու դարը, հ. 1, 1988, էջ 398):

 



 



 

•  «Հայրենիքի երգը հնչել է մեզանում առավել կամ պակաս ուժեղ` Եղիշեից եւ Խորենացուց մինչեւ մեր օրերը… գունավորել մեր ինտելիգենցիայի միտքն ու երեւակայությունը դարեր շարունակ» (Վ. Տերյան, Երկեր, Հայպետ հրատ., Ե., 1956, էջ 490):

• «Հայրենիքի երգը հնչել է առավել կամ պակաս ուժեղ` Եղիշեից եւ Խորենացուց մինչեւ մեր օրերը… դարեր շարունակ գունավորել մեր մտավորականության…» (Ս. Սարինյան, Հայոց գրականության երկու դարը, հ. 1, 1988, էջ 398):

 



 



Այդ վախը կազմաքանդման ազդակի միջոցով ամրապնդվում է օբյեկտի մեջ, կամ ավելի ճիշտ, վերապրվում որպես վախ` «կառավարման չտրվող օբյեկտի առջեւ» (Melanie Klein, «Notes on some schizoid mechanisms»,1952, p. 292-320), ուստի հոգու եւ մարմնի միջեւ առկա հարաբերությունը, բացի հոգեբանականը, ձեռք է բերում նաեւ փիլիսոփայական շեշտադրում եւ հարաբերվում գաղափարների ոլորտին:



 



Վաղուց ավարտվել է հավատաքննության հզոր դարաշրջանը, սակայն հավատը շարունակում է հարաբերվել ոգու վտանգավոր, բայց քաղցր գայթակղություններին: Գրականության պատմության ու փիլիսոփայության շղարշով պարուրված սույն վերապրուկները (տե՛ս «Գրական թերթ», 2012, թիվ 1-5), ձեռք բերելով տավտոլոգիկ հատկանիշներ, ընթերցողին ուղղորդում են դեպի միջնադարյան մտածելակերպը` զուգադրական շղթայի միջոցով ստեղծելով առավելապես գրական-պատմական ուտոպիա, քան քննադատություն-անդրադարձ: Թեպետ, ի վերջո, վերոնշյալը սոսկ պայմանականություն է` կախված այն ընդունող կամ չընդունող ընթերցողից (պատրաստվածության խնդիրը նկատի ունեմ), ում միջոցով պատահականությունը դառնում է նշանակալի կամ հակառակը.



 



տե՛ս եւ հմմտ.



 

•  «Պարոնյանի արտահայտությամբ` ծովի վրա ձիարշավ է անում, ցամաքի վրա` նավարկություն» (Ս. Սարինյան, Հայոց գրականության երկու դարը, հ. 4, 2004, էջ 605):

•  «Պարոնյանի արտահայտությամբ` ծովի վրա ձիարշավ է անում, ցամաքի վրա` նավարկություն» («Գրական թերթ», 2012, 27 հունվարի, էջ 2): (Ի դեպ, սույն արտահայտությունը ակադեմիկոսի գյուտը չէ, այլ Արամայիս Կարապետյանի (տեԲս «Գրականագիտական պսիխոստազիա» հոդվածը, 1969), որում նա քննադատել է ընկեր Սարինյանի «Հայկական ռոմանտիզմ» աշխատանքը):

•  «…ես բարձր եմ գնահատում Հակոբ Մովսեսի որոնող միտքը, նորի զգացողությունն ու բարձր չափանիշները…» («Գրական թերթ», 1992, 6 մարտի, էջ 3):

•  «ես գնահատում եմ Վարուժան Այվազյանի գրական տաղանդը եւ որոնումի հակված նրա երկերի մտավոր լարումները…» («Գրական թերթ», 2012, 10 փետրվարի, էջ 2):

•  «Չխոսելով արդեն Պլատոնի, Ադորնոյի, Մալարմեի, Էլիոթի, Յակոբսոնի, Էպշտեյնի, Ռուսսոյի, Մարկեսի, Բլոկի, Հերակլիտի, Շելլինգի, Կանտի, Մանդելշտամի, Դանթեի, Վիյոնի, Կլոդելի, Ժան Պերսիի, Թագորի եւ բազում այլ անունների մասին: Եվ ակամա հարց է ծագում` վերջապես ի՞նչ գավառական ցուցամոլություն է սա…»: («Գրական թերթ», 1989, 21 հուլիսի, էջ 2-4):

• «…վկայակոչում է անուններ` Դիոնիսիոս Աերոպագեցի, Պալիեւսկի, Պլոտոն, Փիլոն Ալեքսանդրացի, Հեգել, Շելլինգ, Յակովլեւ, Պլատոն, Կանտ, Լուի Արագոն, Արիստոտել, Սոկրատ, Յամբլեխ, Պորֆյուր, Լոտման, Կետե Համբուրգեր, Մախ, Կլեմենտ Ալեքսանդրացի… հոդվածի հեղինակը քննադատության գիտությունը խեղաթյուրում է գավառամտությամբ….» («Գրական թերթ», 2012, 10 փետրվարի, էջ 2):

«Պատմությունն առաջին անգամ կրկնվում է որպես ողբերգություն,- ասում էր Կարլ Մարքսը,- երկրորդ անգամ` որպես ֆարս»: «Անդրադարձ»-ը, ինչպես ցույց է տալիս քննադատության պատմությունը (տե՛ս մեջբերումների թվականները), այս էլ որերորդ անգամ, ոչ միայն կրկնվում է, այլեւ պարոդիայի է ենթարկում ինքն իրեն: Առաջարկում եմ ընթերցել հետեւյալ հոդվածները` («Գրական թերթ», 1989, 21 հուլիսի, էջ 2-4: «Գրական թերթ», 1992, 6 մարտի, էջ 3: Ս. Սարինյան, Հայոց գրականության երկու դարը, հ. 4, 2004, էջ 605, նույնը` 1969թ.: «Գրական թերթ», 2012, թիվ 1-5, էջ 2-3:) ու համոզվել, որ այս դեպքում հայ գրականության պատմությունը նույնիսկ քսան տարին մեկ անգամ զարգացման ու առաջընթացի ոչ մի էական փոփոխություն չի կրել (սկսած 1969 թվականից), եւ եթե փոխենք սույն հոդվածների հերոսների անունները, ապա կտեսնենք, որ կաղապարը, կառուցման եղանակը ու նույնիսկ շատ ու շատ արտահայտություններ ու ձեւակերպումներ, ընդհուպ մինչեւ վերջին տողի հարցադրումը` «Բայց մինչեւ ե՞րբ եւ մինչեւ ո՞ւր…», նույնն են:



 



 



Կրկնության փորձը մասամբ դրվատելի հատկանիշ է դպրոցահասակ աշակերտի համար, սակայն գիտության մեջ այն մշտապես վերաճում է կրկնաբանության (տավտոլոգիայի)` ստեղծելով շարժման անշարժությունը, որ նույն կանգառն է, նույն ճահիճը, յուրօրինակ դարձ ի շրջանս յուր` տոտալիտարիստական արմատներից սնվող: Ոչինչ, բացի թերահավատությունից, այսպիսի դիտարկումները չեն կարող առաջացնել, քանի որ առաջընթացի ըմբռնմանը հակադրվում են սեփական դրոշմանիշով միֆերը, որոնց ստեղծման կամայականության աստիճանը դեպի աբսուրդը միտող կոլլաժ է հիշեցնում, եւ առկա տարատիպ սխալները անընդհատ կրկնվելու հատկություն են ձեռք բերում: Սակայն կարծես ակադեմիկոսի համար այնքան էլ կարեւոր չէ, թե ստեղծվողը միֆ է, եւ գրականության պատմությունն առնչվում է գոյության (այստեղ նաեւ` երեւույթի) անկատարությամբ հիմնավոր այս մետաֆորին:

Մտավոր կարգապահությունը, կարգուկանոնին հետեւելը, դեպի որն ուղղորդում է ակադեմիկոսը, իսկ նրանից առաջ, շա՜տ վաղուց այդ արել է Դեկարտը (մի երեւույթը բխեցնել մյուսից, քանզի առանձնաբար չի կարող գոյություն ունենալ որեւէ ճշմարտություն, որն անհասանելի լինի եւ այնքան գաղտնի, որ հնարավոր չլինի բացահայտել), կարելի է դիտարկել որպես ռացիոնալիզմի դարաշրջանից ասդին թափառող ուրվական, քանզի XX դարավերջի եւ XXI դարասկզբի փիլիսոփայության եւ առհասարակ արվեստի բոլոր բնագավառներում բարձրաձայնվում են հատկապես ռացիոնալիզմի ճգնաժամի ու քաոսի մասին, որոնց միջեւ ճշմարտության բացարձակությունն իր դիրքերը զիջում է հարաբերականությանը:



 



Երեւույթ, որը հիշեցնում է անգլիացի գրող, 2011թ. բուքերի մրցանակակիր Ջուլիան Պատրիկ Բարնսի «Աշխարհի պատմությունը 10 1/2 գլուխներում» վեպի ճամփորդություն-աղետը` նավ-տապանի ուղեւորության հատածական, դիպվածային նկարագրությունը, որի ժամանակ տապանը վերածվում է լողացող զնդանի` նրանում գտնվողների համար: Իսկ իրականությունը գոյության քաոսն է հոգեբուժական հիվանդանոցում, Քեթի խելագարության պրոյեկցիան, որ նաեւ աշխարհինն է. «Աղետը դարձել է արվեստ,- գրում է Բարնսը,- եւ հնարավոր է, գլխավոր իմաստը հենց դրանում է, առավել եւս, երբ Ժերիկոյի կտավի շրջանակում հանգրվանել է հին ծանոթս` փայտոջիլը» (‟A History of the World in 10 1/2 Chapters” (1989,թարգմ. անգլերենից` Ն. Հ.):



 



Արդյոք գրականության պատմությունն այս պարագայում չի՞ դառնում ընդամենը քաոսում թափառող պատկերների ու ձայների էմպիրիկ արձագանք, որը հետո անհետանում է գրական ընթացքի մասին հնացած դատողությունների ու նկատումների խորխորատներում` ի ցույց դնելով ձգտումը` տրամաբանական ճշգրտությամբ ստեղծել անտրամաբանական (հյուս-ա-բան-ական) իրականություն:



 



Գլխավոր նպատակով տարվածությունը` օտարել իրենից փոքրիշատե վտանգ ներշնչող յուրաքանչյուր սուբյեկտի (հանուն ճերմակազգեստ Հաննայի), խանգարել է ակադեմիկոսին` ստեղծել առանցքային կառույց` տեղի տալով առավելապես կոմիկական ու ողբերգական էֆեկտներին («Գրական թերթում», 2012, N 1-5): Երեւույթը, կարծում եմ, պատկերավոր կլինի Բարնսի աստղագնաց հերոսի` Սփայք Թեհլերի (ով Արարատի գագաթին հավատավոր եռանդով որոնում էր Նոյան Տապանի հետքերը` (գլուխ 6-9) հավաստելով, որ գիտական առաջընթացը անզոր է հակադրվել նախապաշարումներին) մի նախադասությամբ. «Մենք համառորեն շարունակում ենք դիտել պատմությունը որպես սալոնային դիմանկարների եւ զրույցների շարք, որի մասնակիցները թեթեւորեն արթնանում են մեր մտապատկերներում եւ հիշեցնում առավելապես քաոսային կոլաժ» (թարգմ. անգլերենից` Ն. Հ.):



 



Միֆը, որ մատուցվում է սույն «Անդրադարձ»-ում իրականության փոխարեն, վաղուց ապակառուցվել ու արտաքսվել է մարդկության կոլեկտիվ հիշողության տիրույթից եւ այլեւս չի կարող նախանշել որեւէ մեկի ճանապարհը, առավել եւս` կեղտոտել կենսագրությունը, քանզի տոտալիտար հասարակարգի փլուզմանը զուգընթաց, փոխվել է նաեւ վերաբերմունքը սույն երեւույթի նկատմամբ` ներգործելու առումով: Չեմ ժխտում նաեւ դրույթը, թե ոչ ոք չի կարող կանխատեսել փոփոխությունները ըմբռնման եւ փորձի բեւեռներում, որոնցում միֆը եղել ու մնում է գործող ուժ: Ուստի պետք է ենթադրել նման փոխակերպումների հնարավորությունը եւ նկատել, որ վերջինս հնարավոր է այն դեպքում, երբ գիտականությունը վերածվում է միակողմանի կլանի` կորցնելով ուժը, իսկ նրա խնդրահարույց ու խոցելի կողմերը առավել քան երբեք` տեսանելի:



Հ. Գ.

Սույն հոդվածը 2011 թվականին չտպագրելու պատճառը ակադեմիկոսի տղայի մահն էր, սակայն այսօր հասկանում եմ ու խոստովանում, որ համատարած բարոյական արժեզրկման միտումների մեջ այդպիսի հարցերի շուրջ խորհելն ու քայլ կատարելը միանգամայն անտեղի էր, նույնիսկ անլուրջ, ինչի հավաստումը 2011-ի «Եղիցի լույսի» նույն «Անդրադարձի» (որոշ լրացումներով) արտատպությունն էր 2012-ին «Գրական թերթում»:



 



Հավելված I



 



Թե ինչու է մարդկությունը մոռացել Վերածննդի ժամանակաշրջանի թռիչքների մասին ու ընկղմվել XX - XXI դարերի քաոսում, ուշադիր ընթերցողն այդ հարցի պատասխանը կգտնի սույն «Անդրադարձի» էպիստոլյար-նամակային ոգու մեջ, քանզի նախնական էությունների դերն անչափելի է տարածության ինչ-ինչ կետերի միջեւ, նրանք չեն առանձնանում վայրկյանի տեւողությամբ եւ չունեն նյութի զանգվածի կետային կշիռը: Այս առիթով ուշագրավ են հոդվածի հետեւյալ մտքերը`



 



I.



 



«Գրականագետ Սուրեն Աբրահամյանը փորձեց հերմենեւտիկ վերլուծությամբ վերծանել գրողի գեղագիտական կոդագրումները «Ճանճի ամիսը» եւ «Անավարտ ??? կենսագրություններ» (ընդգծումը` Ն. Հ.) երկերում, սակայն գրական շրջաններին այդպես էլ հասու չեղավ այվազյանական բնագրի մեկնության բանաձեւը: Եվ բնագիրն էր բարդ, եւ քննադատի լեզուն: Թերեւս կարիք էր զգացվում գրողի ինքնաբացահայտմանը» ???», - գրում է ակադեմիկոսը (ընդգծումները` Ն. Հ., թիվ 1, էջ 5):



 



Հստակ է, որ խոսքը Աբրահամյանի «Հերմենեւտիկական շրջանակ կամ սեմանտիկական ապակառուցում» (2008), «Ճակատագիր եւ տեքստ կամ լեզու եւ ճանաչողություն» (2007), «Առասպելները երբեք ավարտուն չեն…» (1998) հոդվածների մասին է, եւ թե ինչ թերություններ, անթույլատրելի շեղումներ, հարմարեցումներ, արտագրություններ կամ արտաքին պլագիատի փաստեր կան այդ հոդվածներում, դրանց մասին կխոսեմ այլ առիթով, այս դեպքում ինձ հետաքրքրողը վերոբերյալ մտքի տրամաբանական անտինոմիան է, որ միանգամից աչքի է զարնում եւ որից բխում է հետեւյալ հարցը` թեկուզ քննադատական պարզ լեզվով, բայց Աբրահամյանն ինչպե՞ս կ-«ինքնաբացահայտեր» Այվազյանին, եթե դա չաներ Այվազյանն ինքը, հակառակ դեպքում, Աբրահամյանի կատարմամբ այն կընկալվեր որպես մասին, քանի որ սույն եզրը այս համատեքստում չի գիտակցվում որպես ինքնության բացահայտում, ուստի ինձ մնում է միայն գուշակել` գուցե անհրաժեշտ էր անջատ բառարմատներո՞վ գրել