Դառնամ ու հարցնեմ

 Մեծ աղմուկ բարձրացավ, որ ԿԳՄՍ-ն «ազգային հիշողություն է խլում»: Ոսկեդարի հայ գրականությունը հանվում է դպրոցական դասընթացից: Առաջին հերթին տրվեց Խորենացու անունը, ում ասում ենք Պատմայր (Քերթողահայր): Հիմա դառնամ ու հարցնեմ՝ Խորենացին գրո՞ղ է, թե՞ պատմաբան: Չգիտեմ, հունական հանրակրթական դպրոցնների 7-8-րդ դասարանի սովորողներն, օրինակ, Հերոդոտոս անցնու՞մ են: Հռոմեական շրջանի պատմիչներն իտալական դպրոցում պարտադիր հեղինակնե՞ր են: Վրացական «Քարթլիս ցխովրեբան» վրացի աշակերտներն ամցնու՞մ են: Իրոք, չգիտեմ: Կուզենայի իմանալ: Բայց վերադառնամ բուն հարցադրմանը՝ Խորենացին գրո՞ղ է, նրա գիրքը գրական պատու՞մ է, թե՞ պատմական ուսումնասիրություն: Եթե պատմական, այսինքն՝ գիտական աշխատություն է, ապա ինչու՞ պիտի ներառնվի գրականության դասընթացում: Այդ տրամաբանությամբ ինչու՞ նույն դասընթացում ներառնված չեն, ասենք, Կաղանկատվացին, Գանձակեցին, մյուսները: Ինչու՞ աշակերտին չի հանձնարավում Չամչյանի գիրքը: Ինչու՞ մեր երեխաները դպրոցն ավարտում, բայց տեղյակ չեն, օրինակ, Ադոնցի հիմնարար աշխատությանը՝ «Հայաստանը Հուստինիանոսի դարաշրջանում»: Կամ չեն իմանում, որ Լեոն հայոց պատմության հայտնի ուսումնասիրողներից մեկն է: Չեն ճանաչում Մանանդյանին: Իսկ ի՞նչ են դասագրքերն ասում Խորենացու մասին: Մի քանի ստանդարտ նախադասություն: Նույնը մի փոքր ընդարձակ՝ բուհում: Խորենացի իմանալու համար պետք է կարդալ նրա «Պատմությունը»: Բայց ի՞նչ մոտեցումով: Որպես գեղարվեստական պատու՞մ, վե՞պ: Ինքս երեք անգամ կարդացել եմ Խորենացու «Պատմությունը»: Առաջին անգամ՝ երբ մանկավարժական ինստիտուտի ուսանող էի: Երկրորդ անգամ՝ երբ ուսուցիչ էի: Երրորդ անգամ՝ հինգ տարի առաջ, երբ աշխատում էի «Հոգեւոր Հայաստանը եւ արդիականությունը» գրքի վրա: (Անտարես  2019թ.) Եւ անսպասելի կանգ առա մի նկատառման վրա: Խորենացին, ուրեմն, ասում է, որ Ձիրավի ճակատամարտում Մերուժան Արծրունին երբ գերվում է, Բագրատունի իշխանը նրան մահապատժի ենթարկելու որոշում է ընդունում եւ ինքնադատաստան տեսնում, որովհետեւ երկյուղ ուներ, թե կաթողիկոսը՝ Ներսես Մեծը, կմիջնորդի, Մերուժանին կազատի: Մի քանի տող շարադրանք, որ լուրջ հարցադրում է ծնում: Նախ, ինչու՞ ժամանակը պատմող մյուս հեղինակներն այդ մասին ոչինչ չեն ասում: Երկրորդ, հիմնավո՞ր էին Բագրատունի իշխանի կասկածները: Կաթողիկոսն ինչու՞ պիտի թագավորին միջնորդեր, որ Մերուժանին կյանքից չզրկի, եթե Արծրունյաց տան տերը դավաճանել էր եւ թագավորին, եւ եկեղեցուն: Վերջին հանգամանքի բերումով, մանավանդ, հենց կաթողիկոսը պետք է նախանձախնդիր լիներ, որ ուրացողն արժանի պատիժ ստանար: Մինդեռ Խորենացին այլ բան է ասում: Հիմա, Պատմահոր այդ թռուցիկ ակնարկից կարո՞ղ ենք ենթադրել, որ Արշակունյաց գահի դեմ առհասարակ եւ մասնավորապես Արշակ Բ թագավորի դեմ պայքարում Մերուժանը եւ կաթողիկոսը դաշնակիցներ էին: Երկուսից մեկը. կամ Խորենացին կեղծել է պատմությունը, Բագրատունի իշխանի ինքնագլուխ դատավճիռը հիմնավորել կաթողիկոսի նկատմամբ հնարածին կասկածանքով, կամ, իրոք, Մերուժանը Ներսես Մեծի «գործիքն» է եղել Արշակ թագավորի դեմ նրա պայքարում: Ընդունել, որ Խորենացին այս դրվագում կեղծիք է թույլ տվել, նշանակում է կասկածի տակ դնել նրա ողջ «Պատմության» հավաստիությունը, որովհետեւ ճշմարտության դեմ մեկ անգամ մեղանչողը նույն անփութությունը կարող է թույլ տալ նաեւ այլ դրվագներում: Ընդունել Խորենացու կասկածը որպես պատմական ստույգ փաստ, նշանակում է հերքել Մերուժան Արծրունու ուրացողությունը եւ ամեն ինչ դիտարկել իշխանության համար պայքարի համատեքստում: Իսկ այդ դեպքում խաթարվում է հայ իրականության ընկալման ավանդական «կոդը»՝ կառուցված հայրենասեր –դավաճան հակադրության վրա: Եթե սա չենք դնում ավագ դպրոցի աշակերտի առաջ, նրան չենք մղում ինքնուրույն վերլուծության, ամեն ինչ թողնում ենք Րաֆֆու «Սամվել» վեպի պատմա-հասարակագիտական կոնցեպցիայի ստույգությանը, ապա ի՞նչ սերունդ ենք կրթում եւ դաստիարակում: