Հայաստանը հասավ գլխավորին, բայց՝ 100 տարի հետո

Կան օրեր, որ արժենում են տարիներ, անգամ տասնամյակներ, որովհետեւ դրանք պատմություն են բեկում եւ տասնամյակների ընթացք են որոշում: Հայաստանի կյանքում եղած այդպիսի օրերից են 1918-ի մայիսի 28-ը, երբ հռչակվեց առաջին հանրապետությունը, 1920-ի օգոստոսի 10-ը, երբ ստորագրվեց Սեւրի դաշնագիրը: Նաեւ՝ նույն 1920-ի նոյեմբերի 29-ը, երբ Սեւրի դաշնագրով ճանաչված հայկական ու հունական տարածքների դեմ Քեմալ Աթաթուրքին զինած ու քսի տված Ռուսաստանը, այդքանը քիչ համարելով, ինքն էլ Կարմիր բանակով ներխուժեց Հայաստան, եւ երկիրը խորհրդայնացվեց: 1991-ի դեկտեմբերի 31-ը, երբ վերջապես փլուզվեց ու քարտեզից վերացավ Խորհրդային Միությունը, նաեւ՝ նույն 1991-ի սեպտեմբերի 21-ը, երբ հռչակվեց Հայաստանի անկախությունը: 

Անշուշտ, բոլոր թվարկված ու նման այլ օրերը նախընթաց զարգացումների կուլմինացիա են եւ միանգամայն կանխատեսելի` ինչ-որ իրադարձությունից կամ պահից սկսած: Հետեւաբար, գուցե ճիշտ կլիներ, եթե հանրային հավաքական հիշողության մեջ ոչ միայն զարգացումների կուլմինացիաները դրոշմվեին, այլեւ դրանց սկիզբ տված օրերն ու իրադարձությունները: Մյուս կողմից, սակայն, կյանքի անփոփոխ իրականությունն այն է, որ ժամանակակիցները հաճախ չեն ընկալում պահի խորությունը, պատմականությունը, բեկումնային լինելը:     

Այդ առումով շատ հիշարժան պատմություն կա. երբ 1918-ի մայիսի 28-ին Հայոց ազգային խորհուրդը Թիֆլիսում հռչակում է Հայաստանի անկախությունը, դա այնքան առօրեական իրադրությունում, օրվա մարտահրավերներին արձագանքելով, առանց որեւէ հանդիսության է կատարվում, որ միայն հռչակագրի տեքստն ընդունելուց հետո, երբ ներկաները շարժվում են՝ արդեն սրահից դուրս գալու, Ավետիս Ահարոնյանն է դռների մեջ հանկարծ ետ շրջվում եւ ասում. «Մեկ րոպե… բայց դուք պատկերացրի՞ք մենք ինչ արեցինք… պետականության ու անկախության կորստի 600 տարիներից հետո մենք այսօր Հայաստանը վերստին անկախ պետություն հռչակեցինք»: Ասում են՝ մի պահ բոլորն անշարժացել են, ապա սկսել ծափահարել ու բացականչել` Կեցցե Հայաստանը: 

Բարեբախտաբար, Հայաստանի Երրորդ Հանրապետության հռչակումն ավելի հանդիսավոր, անմոռաց ու տոնական եղավ, բայց դարձյալ իրադարձությունների հարահոսի մեջ, երբ կանգ առնելու եւ հանգրվանի հասած լինելու գիտակցում, զգացողություն ապրելու շատ ժամանակ չկար: 
Այնպես որ, նույնիսկ օրինաչափ է, որ շուրջբոլորը ծավալվող իրադարձությունների, Արեւմուտք-Ռուսաստան հակադրության, Լաչինի միջանցքի շուրջ ճգնաժամի եւ այլնի հորձանուտում, բազմաթիվ մարդիկ, նույնիսկ քաղաքականության, դիվանագիտության ու լրագրության դաշտերում չգիտակցեն, թե Հայաստանի պատմության մեջ ինչ մասշտաբի եւ խորության տեղաշարժ է կատարվում, որի սկիզբը դրվեց 2023-ի հունվարի 23-ին: Այն, ինչը պետք է լիներ հարյուր տարի առաջ, Սեւրի դաշնագրի ընդունումից հետո, այն է` եվրոպական ներկայության հաստատում Հայաստանում եւ ռուս-թուրքական մահաբեր օղակի ճեղքում, պատահում է միայն հիմա` հարյուր տարի անց: 

23.01.2023-ին կայացրած՝ Հայաստան ԵՄ դիտորդական առաքելություն ուղարկելու իր որոշմամբ Եվրոպական Միությունը, շրջանցելով Թուրքիան, Ադրբեջանը եւ Ռուսաստանը, կանգնում է Հայաստանի հողին: Ընդ որում՝ կանգնում է Հայաստանի սահմանի ամբողջ երկայնքով՝ ուղղակի անէացնելով «3+3 ձեւաչափի» կարգի ռուս-թուրքական օղակները, Ադրբեջանի փուչ հավակնությունները եւ Հայաստանի հանդեպ անգամ տեսական սպառնալիքները: 

Իհարկե, բոլոր այն անձինք, ովքեր տարիներով ասում էին, թե իբր կիսատ-պռատ ՀՀ տարածքին մոտեցած Ադրբեջանը կարող է Սյունիքի վրա հարձակվել, որոշների ապոկալիպտիկ մտավարժանքներն էլ հասել էին այնտեղ, որ գրում էին, թե Հայաստանի սահմանները կարող են փոխվել, կամ կարող է պետականությունը կորստյան մատնվել, կամ թուրքերը, ռուսները Հայաստանում որոշող լինեն, այսուհետ երկար մտավոր ու հոգեւոր ազատ անկման վիճակում կլինեն: Նրանց ահաբեկված հոգիներն ու խեղված աշխարհընկալումը թույլ չէին տալիս ընկալել, որ ոչ թե ռուսները կամ թուրքերը, այլ Եվրոպան է կանգնելու Հայաստանի հողում` այսօր դիտորդի կամ խաղաղապահի դեմքով, վաղը` ԵՄ-ի ու ՆԱՏՕ-ի: Այլ հարց, որ շարժումն այդ մայրուղով այսքան արագ ու սահուն չէր ընթանա, եթե Ուկրաինայի դեմ պատերազմում Ռուսաստանի արձանագրած քաղաքական ու ռազմական տապալումները չլինեին: Անչափ ցավալի է, որ Ուկրաինայում այդքան զոհեր եւ ավերածություններ են լինում, բայց այդ պատերազմը Եվրոպայի, նաեւ` Հայաստանի խոստումնալից խաղաղ ու ապահով ապագայի առհավատչյան է դառնում:

Ռուս-ուկրաինական պատերազմի արդյունքում Եվրոպայում ձեւավորված ԵՄ-ի եւ ՆԱՏՕ-ի անսեթեւեթ առաջխաղացման հնարավորության եւ անհրաժեշտության պարագայում Եվրոպական Միությունը շատ արագ գտավ Հայաստանի հողին կանգնելու ճանապարհը: Ընդամենը 2022-ի գարնան վերջին, թե ամռան սկզբին էր, որ ԵՄ արտաքին եւ պաշտպանական քաղաքականության Ռազմավարական կողմնացույցը` EU Strategic Compass-ը, հաստատվեց, որով նախատեսվեց CSDP երկու առաքելությունների ստեղծում՝ 200 հոգուց կազմված, որը կարող էր գործարկվել արդեն 2023-ից, եւ 5 հազար հոգուց կազմված սպառազեն ռազմական առաքելություն, որը կգործարկվի 2025-ից: Գարնանից դեռ սպասելի էր, որ Strategic Compass-ով նախատեսվող եւ ստեղծվող առաքելությունների տեղակայման վայրը հատկապես Հայաստանն է լինելու, այդ մասին մի քանի անգամ անցյալ տարվա ընթացքում ինքս էլ եմ հոդվածներում գրել, եւ այդպես էլ եղավ: 

Մի քանի ամսում արտառոց արագությամբ ձեւավորված եւ վարժանքներ անցած CSDP-ի լիարժեք քաղաքացիական առաքելությունը, ըստ որոշ տեղեկություների` կարծես թե 200 հոգու, ըստ այլ տեղեկությունների` 100 հոգու կազմով ժամանում է Հայաստան:

Պարզ է, որ 2025-ին գործարկվող ռազմական առաքելությունն էլ կարող է գալ Հայաստան: Սակայն դա մասամբ կարող է նաեւ ավելի վաղ պատահել, քանի որ EU Strategic Compass-ը նման ճկունությունը տալիս է: Համաձայն այդ փաստաթղթի մինչեւ 2025-ին CSDP ռազմական առաքելության` գործարկման պատրաստ լինելը, ԵՄ առանձին պետություններ կարող են իրենց ռազմական ուժերից դիտորդական կամ խաղաղապահ կոնտինգենտ ձեւավորել եւ ԵՄ մանդատի ներքո, որպես ԵՄ խաղաղապահ ուժեր, ուղարկել այնտեղ, որտեղ անհրաժեշտ են համարում: Հուսանք, 2023-ի ընթացքում Հայաստանը վերջապես կնախաձեռնի եւ ավարտին կմոտեցնի ՀԱՊԿ-ից դուրս գալու գործընթացը, ինչին զուգահեռ ու համաժամանակյա կերպով էլ Հայաստան կարող են ժամանել ԵՄ ռազմական դիտորդները եւ ուժերը: 

Ի դեպ, ուշագրավ է, որ 23.01.2023-ի որոշմամբ Հայաստանում տեղակայվող ԵՄ առաքելության անվան մեջ չի ներառված դրա բնույթը, այլ միայն European Union Mission in Armenia (EUAM), «ԵՄ առաքելություն Հայաստանում» բառերը, մեծագույն հավանականությամբ` որովհետեւ ժամանող քաղաքացիական առաքելությունը հընթացս կարող է լրացվել կամ փոխակերպվել: 

Սակայն այստեղ առավել էականը գիտակցելն է, որ ԵՄ 200 քաղաքացիական դիտորդներ կկանգնեն Հայաստանում, թե 5 հազար սպառազեն դիտորդներ, առանձնապես տարբերություն չի ստեղծում: Որոշիչը, անհավատալին, պատմականն այն է, որ, ի դեմս այդ դիտորդների, վերջապես Եվրոպան է թուրք-ռուսական տանդեմը ճեղքելով կանգնում Հայաստանի հողի վրա: Եվ այնքան երկար ժամանակով, որի ընթացքում ԵՄ-ի հետ Հայաստանի ինտեգրման հիմնական քայլերը կկատարվեն: Ո՜ւր էր, թե այս ամենը պատահեր 100 տարի առաջ, ո՜ւր էր, թե ռուս-թուրքական տանդեմը հարյուր տարի առաջ ճեղքված ու չեզոքացված լիներ… 

Սակայն… պատմությունը ետ չես շրջի: Էականը, որ 2020թ․ պատերազմից հետո, հակառակ բոլոր սխալ ընկալումներին, թե նորից 1920-ի սցենարն է կրկնվում, նորից ռուս-թուրքական աքցան է սեղմվում Հայաստանի շուրջ, իրականում ռուս-թուրքական աքցանը փշրվեց: Եղավ այն, ինչի մասին անվերջ գրել եմ 2020-ից ի վեր, Եվրոպան կանգնեց Հայաստանի հողի վրա: Իսկ դա նշանակում է, որ տեսանելի ապագայում հաստատվելու է ԵՄ արտաքին սահմանը Հարավային Կովկասում, եւ այն անցնելու է Հայաստան-Ադրբեջան սահմանագծով` դրանից բխող բոլոր հետեւանքներով Ադրբեջանի համար: Մեծ հաշվով, կարելի է նույնիսկ պնդել, որ այսօր Լաչինում ոչ այնքան Արցախի ներկան է որոշվում, որքան ԵՄ-ին երբեւէ միանալու շանս չունեցող Ադրբեջանի ապագան, անկախ նրանից՝ Ալիեւը դա գիտակցում է, թե ոչ: Թեեւ՝ եթե գիտակցի էլ, ո՞վ է դա հաշվի առնելու` ԵՄ-ն կամ ԱՄ Նահանգնե՞րը, թե՞ ԵՄ պարագծից դուրս թողնվող՝ Ադրբեջանում հաստատվելու հավակնություն ունեցող Ռուսաստանը, Իրանը կամ Չինաստանը: