Ցանկացած գնով պետք է պահել հայերի ներկայությունը Արցախում` գոնե 40-50 հազար մարդ պետք է վերադառնա

Հարցազրույց Շուշիի գորգերի թանգարանի հիմնադիր, միջազգային իրավունքի մասնագետ Վարդան Ասծատրյանի հետ

-Պարոն Ասծատրյան, ի տարբերություն 2020թ-ի պատերազմի, որը տեւեց 44 օր, այս տարվա սեպտեմբերի 19-ին Ադրբեջանի կողմից սանձազերձված պատերազմը տեւեց մեկ օր: Ի՞նչ եք կարծում՝ սա պարտությու՞ն էր, թե՞ ուղղակի Արցախը հանձնեցին եւ այս անգամ ամբողջովին` հայաթափելով այն:

- 2020թ․-ի պատերազմից հետո Արցախի աշխարհագրական վիճակն արդեն այնպիսին էր, որ լրիվ շրջապատված էր ադրբեջանական զորքերով, միակ ճանապարհը Շուշիով էր, դա էլ ադրբեջանցիների հետ նորից առնչվում էին: Այսինքն՝ այս ամենը կանխատեսելի էր, միակ անհասկանալի բանն այն էր, թե ինչու ռուսական կողմը թույլ տվեց նման բան կատարվի, ամբողջ հարցը դրա մեջ է, որովհետեւ Արցախում 2020թ-ին արդեն քիչ մարդ էր մնացել, բայց ժողովրդի մեծ մասը հետ եկավ իրենց տները՝ միայն ու միայն ՌԴ նախագահի խոստմանը հավատալով, երբ նա ասաց` ես ձեզ երաշխավորում եմ արժանապատիվ կյանք այս հողի վրա: Միայն այս խոսքերին հավատալով մարդիկ հետ եկան, քանի որ այլեւս հայկական բանակի վրա հույս չէին դնում, հատկապես որ բոլոր հայկական զինտեխնիկան դուրս բերեցին Արցախից: Թե ռազմավարական, թե տակտիկական, թե զինվորական գործից ով հասկանում էր, նաեւ գիտակցում էր, որ Արցախի ժողովուրդը 2020թ․-ից դարձավ լրիվ պատանդ: Բայց նորից եմ կրկնում` ժողովուրդն իրենց ընտանիքներով վերադարձավ Արցախ` ՌԴ նախագահի տված խոսքին հավատալով, բայց այս տարիների եւ վերջին օրերի ընթացքում այնպիսի աղետալի իրավիճակ ստեղծվեց, երբ 4 կողմից սկսել են հարձակվել մարդկանց վրա, իսկ վերջին օրն ընդհանրապես Ստեփանակերտ են հասել: Դա կանխատեսելի էր, որովհետեւ սա 1991-92թ․-ը չէր, որ մեր բանակը դիմադրեր: Զանգվածային հարված է եղել բոլոր կողմերից, իսկ մեր տղերքը մինչեւ վերջ կռվել են, ավելին ասեմ` ով կռվել է, բոլորը զոհվել են..., իհարկե, ահագին ադրբեջանցի էլ են կոտորել, բայց իրենք էլ են զոհվել:

-Ո՞րն էր պատճառը, որ Ռուսաստանն իր խոսքի տերը չեղավ, թեպետ նախօրեին «Վալդայ» ակումբում ՌԴ նախագահ Վ. Պուտինը տվեց դրա պատասխանը, նշելով, որ ԼՂՀ եւ անձամբ ռուս խաղաղապահների ներկայության հարցը որակական փոփոխություն կրեց այն բանից հետո, երբ Ն. Փաշինյանն անցած տարի Պրահայում ճանաչեց Արցախը Ադրբեջանի կազմում:  

- Ամեն դեպքում, Փաշինյանի այդ հայտարարությունը ոչ մի ձեւով չի արդարացնում նրանց կողմից դրսեւորած վերաբերմունքը մեր ժողովրդի հանդեպ, որովհետեւ 2020թ․-ից հետո Արցախի ժողովրդի անվտանգության համակարգն ապահովում էր ռուսական կողմը, իսկ դա բազային պահանջմունք է, քո անվտանգությունը ով ապահովում է, դու նրանից էլ կախված ես: Հիմա, թե Փաշինյանը ինչ է ասել, դա արդեն երկրորդական է: Իհարկե, այդ հայտարարությունն իր ազդեցությունն էլ է ունեցել եւ այդ ամեն ինչի հետ կապ ունի, բայց Ռուսաստանի նախագահը պետք է ոչ իրեն, ոչ էլ մեզ չհամոզի, այլ պարզ գիտակցի, որ այդ մարդիկ իր տված խոսքին հավատալով են վերադարձել Արցախ: Մի խոսքով, կարելի է շատ պատճառներ բերել, սկսած նրանից, որ Ադրբեջանի միջոցով Ռուսաստանը մի շարք սանկցիաներից խուսափում է եւ այլն, բայց նորից եմ ասում, ամենակարեւորն այն է, որ այդ ժողովրդին ենթարկել են դժոխային տառապանքների: Ահավոր վիճակ է եղել, ես այստեղից ամեն րոպե կապի մեջ եմ եղել Արցախ, եւ տեղյակ եմ, թե ինչպես են մարդկանց ասել, որ պատերազմը կանգնում է, բայց ադրբեջանցիները ներխուժել են քաղաք ու սկսել քաղաքի մեջ սնայպերներով մարդկանց խփել..., իսկ ժողովուրդը վազելով գնացել է Խոջալու` ռուսների մոտ` օդանավակայան, հետո նորից հետ են եկել ու նորից հետ վազել: Ես չեմ կարողանում դա հասկանալ, ինչու՞ են ժողովրդին ենթարկել այդպիսի դաժան փորձությունների, որն ընդհանրապես հումանիզմի հետ որեւէ առնչություն չունի: Նման բան ամենավատ թշնամուդ էլ չես ցանկանա: Ու դա այն դեպքում, որ ՌԴ նախագահի մեծ բաներն էր կախված Ստեփանակերտում, մարդիկ պաշտում էին այդ մարդուն այնտեղ, բայց ինչու՞ այդպես արեց, ես ոչ մի կերպ չեմ կարողանում հասականալ: Շահը հասկացանք, բայց միայն շահի համար այդպես չեն անում, կարելի էր ժողովրդին այդպիսի ճնշումների, տառապանքների չենթարկել: Ահավոր վիճակ է եղել: Այո, ժողովրդին զանգվածաբար չեն կոտորել (թեպետ քաղաքում ուղիղ կրակել են մարդկանց վրա), բայց դաժան տառապանքների են ենթարկել: Ու հիմա` 1-2 ամսից մարդիկ այնպիսի հոգեբանական վիճակների մեջ են ընկնելու, որը հիմա դեռ չեն հասկանում ու չեն զգում, բայց մի քանի ամսից այդ 100 հազար մարդիկ առանց բացառության հոգեբանական ու փսիխոսոմատիկ խնդիրներ են ունենալու: Ես արդեն տեսնում եմ այդպիսի խնդիրներ այդ մարդկանց հետ շփվելիս, իմ հարազատներն էլ եկել են ու այդ խնդիրները տեսնում եմ նրանց մոտ:

-Արցախի հայաթափումը բլոկադայով սկսվեց, բռնի տեղահանությամբ շարունակվեց, որին հաջորդեցին մի շարք պաշտոնատար անձանց ձերբակալություններ, այդ թվում՝ ԱՀ նախկին նախագահների, այսպես մինչեւ ու՞ր..., հույս կա՞, որ մի օր արցախցին կվերադառնա իր բնօրրան: 

-Այս ամեն ինչը արեցին, այդ թվում` նախկին նախագահներին ձերբակալեցին, որպեսզի աշխարհում այսպես ասած` «սեպարատզիմի» հոտ չգա էլ ոչ մի երկրից, որ բոլորի համար պարզ լինի, թե ինչ կլինի նաեւ իրենց հետ: Ու դրա համար, թե Ռուսաստանի, թե Ամերիկայի, թե եվրոպական երկրների նախագահները սրանով դաս տվեցին ամբողջ աշխարհին, որ ով ուզենա անկախանա եւ առանձնանա (քանի որ վերջին տարիներին նման միտումներ կային` Իսպանիա, Շոտլանդիա, Կատալոնիա եւ այլն), ապա նրանց բոլորին նման ճակատագիր է սպառնալու:

-Այսինքն, կարծում եք, որ աշխարհի գերտերությունները Ադրեջանի միջոցով մեսիջ ուղարկեցին բոլորին, որ չեն հանդուրժի ինքնավար, անկախության, ազատության ձգտող պետությունների գոյությունը:

-Այո, հենց դրա համար նախագահներին բռնեցին եւ դրանով մի քանի հարց լուծեցին, այդ թվում դաս տալով նրանց, ովքեր կուզենան, այսպես ասած, «սեպարատիզմի» միջոցով ինչ-որ շարժումներ սկսել, ու կարծում եմ, հենց դա էր պատճառը, որ թույլ տվեցին այս ամենը կատարվի, որովհետեւ ցանկացած ուրիշ ձեւով իրենք չէին կարող այս դասը տալ: Փաստորեն 100 հազար ժողովրդի ենթարկելով նման ճնշման, աշխարհի մակարդակով լուծել են իրենց կայսերական հավակնությունները, որ միջազգային իրավունքը չփլուզվի: 

-Ի՞նչ կասեք նաեւ Արցախում թողած ահռելի հոգեւոր մշակութային ժառանգության մասին, ի՞նչ է լինելու այդ վանքերի, եկեղեցիների, թանգարանների, բազմաթիվ մշակութային արժեքների հետ, որ այժմ թշնամու տնօրինության տակ են հայտնվել: Այս օրերին հնչում են կարծիքներ, որ Արցախն Ադրբեջանի կազմում ճանաչելով, մեր պետությունն Արցախի հուշարձաններն էլ ճանաչեց Ադրբեջանի մաս: 

-Իհարկե, ինչ ուզելու` անելու են, փոփոխությունների ենթարկելով, բայց ես չէի ասի, որ եթե Հայաստանն Արցախն Ադրբեջանի կազմում է ճանաչել, ուրեմն այնտեղ եղած մշակույթն էլ է ադրբեջանական դառնում, որովհետեւ Ադրբեջանը ազգ չէ, կայսրություն է, այնտեղ 90-ից ավել ազգ ու ազգություններ կան եւ բոլորի մշակույթն իրենք համարում են Ադրբեջանի մշակույթ, ինչպես պարսիկները, որ պարսկական մշակույթի մեջ ներառում են 100-ից ավել ժողովուրդների մշակույթ: Բայց վտանգն ակնհայտ է, որ կարող են ժամանակի ընթացքում ամեն ինչ փոխել եւ սարքել ուդիական, աղվանական, ալբանական....

-Ի դեպ, ադրբեջանական գիտական հանրույթն արդեն կեղծ թեզեր է պատրաստում ու շրջանառում, որ իբրեւ թե Գանձասարի պատերին ալբանական գրություններ են գտնվել, եւ ըստ այդմ, վանքն էլ ալբանական ձագում ունի:

-Ցավոք, ամեն ինչ անելու են, որպեսզի հայկական հետքը ջնջեն ամեն տեղից, դա ակնհայտ է: Իսկ մեր` Շուշիի գորգերի թանգարանի հարցը, որ մինչեւ հիմա այս վիճակում է, հենց այդ խաղի մի մասն է կազմում, ու այն, որ այդ հարցը մինչեւ հիմա չի լուծվել Հայստանում, խոսում է նրա մասին, որ սա է իրականությունը ու մենք այդ իրականության մեջ ենք: Բայց աշխարհում կոնյուկտուրա հասկացություն կա, որը դինամիկ բնույթ ունի եւ վաղը կարող ենք արթնանալ լրիվ ուրիշ իրականության մեջ: Ըստ այդմ, ամենաճիշտը հիմա այն կլինի, որ արցախցիների գոնե մի մասը վերադառնա նորից Արցախ...

-Բայց այս իրավիճակու՞մ, ո՞վ է նրանց անվտանգությունը երաշխավորելու:

- Ադրբեջանն էլ է հասկանում, որ այսպես չի կարող երկար մնալ, հետո ձեզ ասեմ, որ նման մի բան, դեռ ավելի վատ` 100 տարի առաջ Շուշիում եղել է, երբ մոտ 20 հազար հայ են սպանել, բայց հայերը նորից այդ տարածքում ապրել են, չէ՞: Հետո Սովետը փլուզվեց եւ եղավ այն, ինչ եղավ: բայց այսօրվա դրությամբ այնտեղ հայ պետք է մնա, որովհետեւ Ադրբեջանը այյսօր կա, վաղը չկա, բայց հայերը եթե մի տեղ լինեն, նորից կարողանալու են իրենց անկախությունն ու պետությունը ստեղծել: Ցանկացած գնով պետք է պահել հայերի ներկայությունը Արցախում` գոնե 40-50 հազար մարդ պետք է լինի այնտեղ: Ավելին ասեմ, քանի որ շփվում եմ մարդկանց հետ, տեսնում եմ, որ մարդիկ պատրաստ են հետ գնալ: Իսկ այս օրերին բռնի տեղահանված հասկացությունը, գիտե՞ք՝ ինչու են անընդհատ շրջանառում ու առաջ տանում, որովհետեւ ինչպես գիտեք, միջազգային իրավունքում 3 ստատուս/կարգավիճակ կա. բռնի տեղահանված, փախստական եւ եղեռնից փրկված: Բռնի տեղահանվածը այն 2-ից տարբերվում է նրանով, որ միեւնույն պետության տարածքում է տեղահանվում, բայց Արցախի քաղաքացիները թեեւ ունեն ՀՀ անձնագրեր, բայց չունեն ընտրելու եւ ընտրվելու իրավունք, հենց այդ պատճառով նրանք ՀՀ քաղաքացի չեն, նրանք սահման են հատել եւ դրա համար պետք է ունենան՝ չասեմ փախստականի, բայց եղեռնից փրկվածի կարգավիճակ: Իսկ եթե եղեռնից փրկված են, ուրեմն միջազգային դատարանը հանգիստ կարող է Ալիեւին պարտադրել վճարել ժողովրդի կորցրած ունեցվածքի համար: Բայց Հայաստանի կառավարությունը, ուր նայում ես` ասում- գրում են` բռնի տեղահանված, որ այս ժողովրդին ձուլեն, պրծնեն գնա, ահա սա է խնդիրը: