Պատմվածքներ

ՊԱՏԵՐԱԶՄ

Գյուղում տղամարդ չէր մնացել: Կանանց մինուճար հույսը Սեդրակ քեռին էր ու նրա բարի կամեցողությունը: Մի գյուղ` մի տղամարդ, գյուղն էլ լիքը անմարդ կնանիք, հազար ու մի դարդ ու ցավի տեր` կեսուր, պատրոնի, անկուշտ էրեխանց ու անլվա եթումների հոգսը շալակած... Սակայն ամենից շատ սրտներն էր մխում... Դե արի ու նրանց դարդին ու ցավին դարման եղիր. որբեւայրի կանայք, ամուսիններին սպասող ջահել հարսներ, շարմաղ մարմիններ, կարմրաթուշ դեմքեր, որ էրվում էին, խորովվում ու տոչորվող վարդի պես թոշնում գլխաբաց երկնքի տակ: Սրտների ուզածը մի մեծ բան չէր, ընդամենը մի քոռ բան` էն էլ ոնց որ Սեդրակ քեռու ունեցածը... մի թաքուն տեղ, գաղտագողի, գլուխը թեք, ոտների արանքում ճլորած կախ ընկած. ոչ ձեռքներն էր հասնում, ոչ էլ սրտները... Քանի-քանի չոր ու ցամաք տարի էր անցել` ինչ կարոտ էին դրա նմանակի վարդ երեսին... Որ շատ էին կարոտել ու էդ կարոտից շատ արիացել, ամոթները դեն էին գցել ու երեք-չորս կանանցով մոտեցել Սեդրակ քեռուն:
- Սեդրակ քեռի,- ասել էին՝ գլխաշորերի տակ պեծ պեծին տվող աչքերը թեժ ու թաքուն էն տեղին հառած,- ինչ կըլի` էդ բոյին թաղածը շանց տաս...
Սեդրակ քեռին էդ տեսակ բաներից ոչ քաշվող էր, ոչ էլ վախեցող: Սիրահոժար նրանց գոմի ետեւն էր տարել: Բոյ ու բուսաթը տեղը տղամարդ, ունեցած-չունեցածն էլ արդեն խիզանի երես տեսած, պրկված ու պնդված, իր պես էլ` աժդահա:
- Համա վախիք ոչ,- սրտապնդել էր:
Ձեռքը տարել էր, որ գոտին արձակի, մեկ էլ ոտնաձայն էր լսել: Շրջվել, նկատել էր, որ իրենց ետեւից` չափարը ճղելով, մի կին էլ է գալիս:
- Ա` եղատար,- հանդիմանել էր Սեդրակ քեռին,- էրեգ բա քեզ շանց չտվի՞... Էն էլ տեղը տեղին` քու ուզածին...

27.01.14թ.

Էս վերջերս մի նշանավոր գրողի հուղարկավորություն էր: Էնպես ճոխ էին կազմակերպել, ասես իմ թաղումը լիներ: Միայն թե մտադիր չէի մեռնել: Ես ապրում եմ, որ ապրեմ: Ապրողների հետ չեմ մրցում, մեռնողների հետ՝ առավել եւս: Ընդամենը ձգտում եմ ձմռան սպիտակ սավանի վրա լույսի պայծառ հետքեր թողնել: Երանի նրան, ով սուսուփուս գալիս է ու ավելի սուսուփուս էլ գնում... Գրողը չպետք է վախենա մեռնելուց... Եթե ուզում է ապրել...

ՄՐՑԱՆԱԿ

Ես գրել սկսեցի երեսունում: Այդ տարիքում Հիսուսը մարդկանց սրտերն է նվաճել, իսկ Մակեդոնացին` աշխարհի կեսը: Իսկ ես ընդամենը իմ խակ ու հում պատմվածքներն էի հեգում: Գյուղից էի եկել` մանկությունից, այնպես, ինչպես իմ առաջին գրական գեղարվեստական նախադասությունները. «Շնողը սարերից գիտեմ: Շնողը մեր գյուղն էր, որտեղ աղքատ Պուրի Մադոն տաս զավակներով էր զորեղ, իսկ նրա հարեւան Գռափի Գիրագոսը՝ ջուխտ ջաղացով ու իր չբեր Հոռոմսիմ կնոջով: Էդպես էր` հարուստի ջաղացն էր աշխատում, աղքատի` հաջաթը»: Էդ մուտքն էր ու էդ` ես վարակվեցի մի ախտով, որը կոչվում է գրականություն, եւ որից երբեւէ փրկություն չունեի: Այլեւս գրականության ճորտն էի ու թեեւ «ճոճ էի, ճապուկ, ուռամիջակ, հաստաբազուկ», բայցեւ այնպես ձգտում էի փայփայած գրավչությունս գտնել պատմվածքներում: Ես չորս լեզու գիտեի, չորսն էլ՝ հայերեն: Ես միամիտ էի, բայցեւ հղի հազար մտքերով եւ ուզում էի, որ աշխարհը հազարն էլ իմանար: Եվ ուզում էի, որ ինձ իմանար: Իհարկե, այն ժամանակ ես իմ մասին այլ կարծիքի էի: Մեծերից մի քիչ էի ինձ մեծ զգում: Եվ համեստորեն ընդունում էի, որ Տոլստոյից ընդամենը մի քիչ եմ լավ գրում: Դժբախտությունս պարզապես նրանում էր, որ աշխարհը նրան գիտեր, ինձ՝ ոչ: Փութաջանորեն ձգտում էի մեր մեջ եղած փոքրիկ տարբերությունը հաղթահարել: Այդ մտքով էլ գրիչ էի բարձրացրել աշխարհի վրա: Եվ վայ նրան, ով դրա տակ էր մնալու... Աշխարհի ճամփան «Գարուն» ամսագրի միջով էր անցնում: Միայն թե այդքանը բավական չէր «Գարուն» հասնելու համար: Ստիպված պատմվածքներիս հետ վառոդ էի խառնում` հորս քաշած օղին, որ թունդ էր ու գերող եւ ամեն բաժակից հետո գանգի կափարիչ էր տեղաշարժում: Սակայն առայժմ դրանից գործը տեղից չէր շարժվում: «Գարունի» խմբագիր Մերուժան Տեր-Գուլանյանը հորս օղիները խմում էր ու ինձ մերժում, հլա դեռ ծանոթ-անծանոթին էլ անամոթաբար ներկայացնում.
- Մեր հեղինակներից է,- ասում էր ու իր մեծ գլուխը վհատ տմբացնում,- հանճարեղ օղիներ է բերում... Օղիներն ընդունում ենք` իրեն մերժում...
Հանճարն ամեն տեղ մուտք ուներ: Ես էի, որ տաղանդ էլ չէի: Բայց ամենեւին հուսահատվողներից չէի: Խոփս էն հողում չէի թաղել, որ երես թեքեի: Մեր գյուղի էշերի պես համառ էի ու Նապոլեոն Բոնապարտի պես աննահանջ: Ժամանակի շունչը բռնել՝ առաջ էի գնում` մեկ գիրք, երկու, երեք, չորս, հինգ... ծավալվում էին գրիչիս տակից: Փախչող ժամանակն էի որսում ու պատմվածքներիս մեջ տեղավորում, մինչեւ որ հասա «Անդին»` Մերուժան Տեր-Գուլանյանի երազանքների ամսագիր:
- Ե՞վ...,- կասեր Պետրոս Ղազարյանը:
- Եվ...,- «Անդին» ամսագրի տպագրության առաջին իսկ տարվա ավարտին ասաց Մերուժան Տեր-Գուլանյանը,- «Լեւոն Ջավախյանը «Անանուն» պատմվածքի եւ «Վերնիսաժ» վիպակի համար ստանում է շնորհակալագիր, մրցանակ եւ հազար դոլար դրամական պարգեւ տարվա լավագույն արձակ ստեղծագործության համար...»:
Ինձանից էլ ուշահաս հորս քաշած օղիներն էին: Երեսուն տարի անց տեղ էին հասել...

17.01.14թ.

ԳՐՈՂԸ

Ես մուրացկաններին չեմ սիրում, դրա համար էլ նրանց փող չեմ տալիս: Եթե տալիս կամ չեմ էլ տալիս, Նիցշեի ասածի պես՝ եւ տալիս եմ նեղվում, եւ չտալիս: Բայց էս մեկն ուրիշ է. նա բոլոր տվյալներն ունի անպախարակելի մուրացկան լինելու համար, բայց չի մուրում` մի ուրիշ բան է անում: Ծնված օրից հաշմանդամ է, մանկուց կաթված տարած, քայլում է երերալով, ուր որ է վայր ընկնելու դատապարտված, բայց ամեն անգամ ծռմռված մարմինը հավասարակշռության է բերում, զարմանալի ճարպկությամբ խուսափելով գետինը համբուրելու տհաճությունից: Մարդիկ քայլում ու նրան չէին տեսնում: Կատարյալ խեղճություն` համատարած անտարբերության մեջ: Մի օր ցելոֆանե տոպրակ է վաճառում, մի օր՝ ծամոն, մի օր էլ՝ կենցաղային որեւէ պարագա, բայց ոչ երբեք արժանապատվությունը: Եվ ամեն անգամ, այդ ամենի հետ, մարմնի կշիռը որոշելու համար փոքրիկ էլեկտրական կշեռքը թեւատակին: Կշեռքը՝ կշեռք, բայց ամենահետաքրքիրը խեղված ու բորբոսնած ձեռքին պահված կշռվելու հրավիրող ռեկլամն է: Տպատառ տառերով սպիտակ թղթի վրա ազդագրերն ամեն օր թարմացվում էին: Ամանորին գրել էր. «Շնորհավոր ամանոր, գները՝ միշտ անկանոն»: Մյուս օրը. «Շատ էլ ձմեռ է, պիտի չկշռվե՞ք»: Հաջորդ օրը. «Ով կշռվի` էլի կշռվի»: Երեկ էլ կշռվելու գինը թանկացրել էր 10 դրամով ու ազդագրի վրա ամրագրել. «Էլի է թանկանալու` կուրսի եղեք»... Նա գրում է ոչ գրականության համար: Էսօր եմ հասկանում, որ աշխարհում կան մարդիկ, որոնց համար գրելը կյանք է, կենսաձեւ եւ ոչ ամենեւին փառքի կամ պատվի ցուցիչ: Ես էդ տեսակ գրականության կողմնակիցն եմ, հետեւաբար՝ նրա առաջին գնահատողը: Միշտ նրան հանդիպելիս, առանց փոքր-ինչ վարանելու, հանում եմ գրպանիս թեկուզ եւ վերջին դրամը: Գրողը գրող է, երբ նույնիսկ չգիտի այդ մասին: Ինձ համար անպատվաբերն այն է, որ ես դա գիտեմ: Շատերը գրում են փառքի ու պատվի համար, քչերը` ապրելու: Ամեն դեպքում, շատերի մեջ լինելով` ես քչերի կողմնակիցն եմ, երբ խոսքը կյանք է եւ ոչ բառերի կույտ: Վերջերս հեռուստատեսությամբ մի ներկայացում էին ցուցադրում, որ այդպես էլ մինչեւ վերջ չտեսա: Գլխավոր դերակատարը խոսում էր, վանդակն ընկած առյուծի պես մռնչում, գոռում, գոչում, բայց ոչինչ չէր ասում: Դրամատուրգիան միայն բան պատմելու համար չէ: Դրաման բանի մեջ է: Թատրոնը գաղտնիք է այնպես, ինչպես կյանքը: Մեր առջեւ վարագույրը բացվել էր, որպեսզի բացահայտվի գաղտնիքը, մինչդեռ ձանձրալիորեն տհաճ էր մերկ բառերի հոսքը: Միտքը փափագում է գնալ գործողության հետքով, որպեսզի գտնի իմաստի խորհուրդը, բայց, ավաղ, դրան նպաստելու փոխարեն բառերը խանգարում էին: Դերասանը գոռում էր, բառաչում: Խոսքը ռումբ չէ, որ պայթի, եւ չէր էլ պայթում: Եվ, վերջիվերջո, միտքը բառերով չէ, որ ճանապարհորդում է: Կաթվածահար տղայի մշտական ուղեկիցը նրա ազդագրերն են: Բառերն այնտեղ անաղմուկ են, գրեթե անտեսանելի, բայց լսելի... Ցնցող դրամա: Փոքրիկ պաստառների վրա ճանապարհորդում էր մեծ գրականությունը...

07.01.15թ.

Լեւոն ՋԱՎԱԽՅԱՆ