Հիշողությունից անդին

1993-ի ձմռանը հանրապետական թերթում էի աշխատում: Հոսանք տալիս էին ընդմիջումներով: Մեքենագրուհիները սառած մատներն իրենց շնչով տաքացնում, թրխկացնում էին հաջորդ տողը, որ կամ պաշտոնական ամփոփագիր էր՝ գրաքննության հազար մաղով անցած, կամ թղթակիցներից մեկի ռեպորտաժ՝ ռազմաճակատից, կամ… զոհվածի դիմանկար: Պատերազմող երկրի միակ թերթն ուրիշ ի՞նչ պիտի գրեր:
Գլխավոր խմբագրի որդին անհայտ կորած էր, ջահել լրագրող էր աշխատանքի ընդունել՝ ամուսինը զոհված էր, գլխավոր հաշվապահի տղան ծանր վիրավորվել էր: Ճակատում երեք տղա ունեին Ռաֆիկ Մայիլյան-Նվարդ Ավագյան ամուսինները:

Աշխատանքային օրն սկսվում էր շատ վաղ: Մարդիկ շտապում էին խմբագրություն՝ ռազմաճակատից մի նորություն իմանալու, կիսվելու, ընդհանուր լարվածությունն ասես դրանից թուլանում էր: Խոսակցության ամենաթեժ պահին մեկ էլ հնչում էր Նվարդ Ավագյանի հարցական-հրամայական «Ռաֆի՞՜կ»-ը: Ընդամենը մի բառ:
Եվ Մայիլյանը վերարկուն հագնում, գլխարկը կախարանից վերցնում, դուրս էր գալիս: Գնում էր զինվորական հոսպիտալ: Նախորդ օրերին զոհված, վիրավորված զինվորների ցուցակը հոսպիտալում էր: Ստույգ տեղեկատվություն հոսպիտալն էր տալիս, հոսպիտալում բուժվող զինվորներն էին ճշմարտությունը պատմում, եթե կարողանայիր տեսակցության թույլտվություն ստանալ:

Այն ժամանակ՝ 93-ի ձմռանը, Նվարդ Ավագյանի «Ռաֆի՞՜կ»՝ հրամայական-հարցական-հանդիմանական ակնարկը թվում էր սովորական: Տարիներ հետո միայն հասկացա, թե ի՜նչ ահավոր տառապանքի էր նա իրեն եւ ամուսնուն դատապարտել՝ աստծո ամեն օր գնալ հոսպիտալ, կարդալ զոհվածների եւ վիրավորների ցուցակը, երբ իրենց երեք տղաները մահվան բերանում էին:

Իսկ ի՜նչ հայացքով էր դիմավորում ամուսնուն՝ նկարագրել չեմ համարձակվի: Տագնապո՞վ, հույսո՞վ, ուրախությա՞մբ: Չեմ կարող բառերով փոխանցել: Դա տեսնել էր պետք: Նրանց երեք որդիները ծայրեծայր անցել են պատերազմը: Եվ, փառք աստծո, ողջ-առողջ վերադարձել: Անցել է 23 տարի, նախկին գլխավոր խմբագրի տղայից տեղեկություն չկա: Ջահել լրագրողը, ում ամուսինն է զոհվել, արդեն թոռնիկ ունի:
Խմբագրության հին աշխատողներից շատերը չկան: Ռաֆիկ Մայիլյանն էլ է մահացել: Նվարդ Ավագյանը գրում է՝ բանաստեղծություններ, պոեմներ, վերջին ժամանակներս՝ նաեւ արձակ: Խորհրդային տարիներից նա ճանաչված բանաստեղծուհի է: Նոր գրքերից ինձ պարտաճանաչ նվիրում է:

Նույնքան պարտաճանաչ ընթերցում, վերընթերցում եմ, եւ ձեռքս չի գնում գրախոսության մի քանի տողով փոխադարձելու իր հարգանքն իմ համեստագույն գրչի հանդեպ: Չի ստացվում: Չկա, նրա բանաստեղծություններում, արձակում չեմ զգում 93-ի ձմռան՝ նրա կերկերուն-տագնապալի-հուսավառ «Ռաֆի՞՜կ» ակնարկը: Չեմ գտնում այդ մի հատիկ բառի շեշտը, ռիթմը, դինամիկան: Դա մի ամբողջ դրամա էր՝ այդ տեսարանը, երբ ինչ-որ թեմայի շուրջ զրույցն ընդհատում կամ տողը կիսատ էր թողնում եւ դիմում ամուսնուն՝ «Ռաֆի՞՜կ»,- եւ Մայիլյանի հայացքը՝ խոշոր-սեւ աչքերի տրտմությունը,- նա ծանրորեն ելնում էր աթոռից, վերարկուն հագնում էր սենյակում, գլխարկը՝ ոչ, ձեռքին բռնած՝ գայթուն, լուսնահարի քայլվածքով, ասես խարխափելիս լիներ, մոտենում էր դռանը, վերջին վայրկյանին թափով բացում, դուրս էր գալիս՝ իրենից հետո թողնելով շա՜տ ծանր լռություն, այնքան, որ վառարանում թաց փայտի ֆսֆսոցը մեծ աղմուկ էր ընկալվում:

…94-ի հունվարի 6-ին մեր գյուղը միանգամից յոթ զոհ ունեցավ: Ինձ պատմեցին, որ երբ բեռնամեքենան մահառիթ հռնդյունով մոտեցել է մեկի դարպասին, մայրը ծղրտոցով դուրս է նետվել՝ «ո՞ր մեկին եք բերել»: Ռազմաճակատ նա երեք որդի էր ուղարկել: Ու թե ինչու է այդ հարցը ծղրտացել՝ միայն աստված գիտի: Բանականությունն անզոր է զգացմունքների դեմ:

Բայց գրականությունը պիտի զորի՝ ըմբռնելու Նվարդ Ավագյանի «Ռաֆի՞՜կ»՝ մի հատիկ այդ բառի շեշտը, ռիթմը, դինամիկան, դրամատիզմը եւ մոր ծղրտոցը՝ «ո՞ր մեկին եք բերել»: Թե չէ էլ ի՞նչ գրականություն, ի՞նչ արվեստ:

Վաղուց է՝ Նվարդ Ավագյանին չեմ տեսնում: Մի երկու շաբաթ առաջ գյուղում թաղմանն էի ներկա: Տեսա «ո՞ր մեկին եք բերել» ծղրտացած մորը՝ կուչուրած, մի բուռ դարձած: Նրա Ալբերտ որդին, չգիտես որտեղից, սովորել, կիթառ էր նվագում, երգում էր: 92-ի ուշ աշնանը Խաչենի կամրջի խաչմերուկում մեքենայի էի սպասում, հանդիպեցինք, գյուղից իջնում էր դիրքեր, որ շատ մոտ էին՝ մի երեք կիլոմետրի վրա:

Ուրախացավ, բուշլատի խոր ծոցագրպանից աշակերտական մի տետր հանեց, մեկնեց ինձ եւ խնդրեց, որ կարդամ: Օրեր անց կարդացի: Անպաճույճ ոտանավորներ էին, բացառապես՝ պատերազմական մոտիվներով: Ինչ-որ առիթով Ալբերտի երկու քառատողը մեջբերել, հոդվածներից մեկում տպագրել եմ, թղթերիս մեջ պետք է որ մնացած լինի նաեւ կանաչավուն կազմով դպրոցական տասներկու էջանոց այն տետրը:

Գտնեմ, տանեմ՝ մո՞րը հանձնեմ:
Գտնեմ, գնամ մորն ասեմ՝ ներողությո՞ւն:
Հիշողությունից անդին հիշողություն կա՞…

Վահրամ
ԱԹԱՆԵՍՅԱՆ