Սիրան Գրիգորյան. «Ամերիկյան նվեր»

1992 թ., Մեղրի: Դեկտեմբերյան մի լուսե առավոտ մեր դասվարը հայտարարեց, որ շուտով նվերներ ենք ստանալու: Աշակերտները տարբեր կողմերից ասում էին, թե ամերիկյան նվերներ են: Հրաշքի ու երջանկության այդ վայրկյաններից ինձ ուշքի բերեցի, խորը շունչ քաշեցի ու հարցրի.
- Ե՞րբ: 
- Շուտով,- պատասխանեց: 
- Այսօ՞ր: 
- Ոչ, առաջիկա օրերին, կասեմ՝ երբ։ Ստանալու համար դուք պետք է դպրոց բերեք ձեր ծննդյան վկայականները,- ասաց դասվարը: 

Մեր ծննդյան վկայականները պահվում էին սեւ կաշվե պայուսակի մեջ՝ կոշիկների դարակում, կոշիկների ետեւում: Այնտեղ կարեւոր թղթեր էին ու զարդեր: Մեր տանը մեզ ամեն ինչ թույլատրված էր՝ նկարել կամ գրել՝ որտեղ ուզենք, ըստ ցանկության ուտել կամ չուտել, քնել կամ արթուն մնալ: Միակ բանը, որ արգելված էր, սեւ կաշվե պայուսակի մեջ գտնվող փաստաթղթերի վրա գրել կամ նկարելն էր, առհասարակ՝ դա կարեւոր պայուսակ էր, չէր թույլատրվում բացել, խառնել, թափթփել: Անշուշտ, ես մի անգամ դա թաքուն արել էի, բայց ինձ դրանում գտնվող կարեւոր փաստաթղթերը հետաքրքիր չէին, ես ուզում էի փայլուն զարդերը նայել, մի քիչ խաղալ, նորից տեղը դնել: Եվ արեցի: Հետո պարզվեց՝ մի մատանի ընկել էր, ու երբ մերոնք հատակից գտան այն, ես միանգամից խոստովանեցի. 

- Ես եմ բացել-նայել, նորից տեղը դրել, հո չե՞մ գրել կամ նկարել թղթերի վրա, մատանին էլ պատահաբար է ընկել: Այսքան բան: 

Սեւ կաշվե պայուսակի հարեւանությամբ երկու անձեռնմխելի ուսապարկ էլ կար՝ լցված տաք հագուստով եւ չոր սննդով: Դրանք պետք է արագ վերցնեինք ու դուրս գայինք, եթե քաղաքի տարհանման հրահանգ լիներ: Ուսապարկերը կիսաթափանցիկ էին, եւ ես արտաքինից տեղը տեղին ուսումնասիրել էի՝ դրանցում հետաքրքիր ոչինչ չկար: 

1992-ի դեկտեմբերյան այդ օրերին շարունակ մտածում էի, թե ամերիկյան ինչ նվեր կարող էինք ստանալ: Այնքան դժվար էր հստակ բան ցանկանալ, ես ուզում էի քնքուշ, զարմանահրաշ, գեղեցիկ, պսպղուն մի բան: Վերջապես գտա. դա շերտերով փայլուն զգեստ էր լինելու՝ ձյունանուշի զգեստ: Երկրորդ կարծիք չունեի, կասկածից վեր էր: Ու բարձրաձայնեցի այդ մասին: Քույրս, որ ինձնից մեծ է մեկ տարով, հասակով բարձր էր ու քաշով ավել էր ինձնից, չհամաձայնեց հետս, ասաց՝ քանի որ իրենք մեր հագուստի չափերը չգիտեն, զգեստ չեն նվիրի: Մայրս էլ, թե՝ նվերը կարող է գիրք լինել: Ես միանգամից երկուսին էլ փաստերով հերքեցի.

- Ի՞նչ է նշանակում՝ չափերը չգիտեն. բոլոր 7-8 տարեկան աղջիկների համար կարող են նույն չափի ձգվող կտորից փայլուն շերտերով ձյունանուշի զգեստ կարել: Իսկ եթե մենք դեռեւս անգլերեն չենք կարող կարդալ, ինչո՞ւ մեզ ամերիկյան գիրք նվիրել: Հիմա՞ր են, ինչ է, շերտերով փայլուն զգեստ չկա՞ Ամերիկայում, որ որոշեն գիրք նվիրել:

Անվերջանալի թվացող դեկտեմբերյան երկարուձիգ մի քանի օր անց դասվարը հանձնարարեց հաջորդ օրը դպրոց բերել մեր ծննդյան վկայականները: Արդեն պարզ էր՝ այդ օրը հրաշք էր պատահելու: Մայրս ծննդյան վկայականները տվեց մեզ՝ մի քանի անգամ զգուշացնելով՝ ուշադիր կլինեք, չկորցնեք, վրան չգրեք, իսկ նվերը ստանալիս չմոռանաք շնորհակալություն հայտնել: 

Նվերն ընդունելիս ես արդեն բարկացած էի: Զայրույթի ու սրտնեղության արցունքները խեղդում էին կոկորդս, որովհետեւ այդ փոքր տոպրակների մեջ պարզապես չէր կարող շերտերով ձյունանուշի զգեստ տեղավորվել: Նվերն ինձ փոխանցելիս նրանք նշում արեցին իմ ծննդյան վկայականի ներքեւի աջ անկյունում: Արեցին մի բան, որը չէր կարելի անել. իմ ծննդյան վկայականի վրա նույնիսկ ես չէի գրում: Ու ես ոչ մի բառ չասացի: Նվերները ստացանք, ասացին՝ հիմա պետք է նկարվենք: Սկզբում դահլիճի կենտրոնում նկարեցին, հետո աստիճաններին շարքերով կանգնեցրին այնպես, որ բոլորս կադրում երեւանք, այնուհետեւ՝ նվերներն առաջ պարզելով, ապա նույնը՝ ժպտալով: Երբ գնացինք դասարան, դասվարը հայտարարեց.
- Երեխանե՛ր, բոլոր նվերները նույնն են, հիմա չբացեք, տանը կբացեք, որ չխառնեք իրար: Այնտեղ, ի թիվս այլ նվերների, կգտնեք վիտամիններ, որոնք չի՛ կարելի չարաշահել, օրական պետք է մեկ հատ ընդունել՝ թողնել, որ բերանում հալվի՝ սառնաշաքարի պես: 

Ծննդյանս վկայականը եւ նվերի տոպրակը տեղավորեցի պայուսակիս մեջ ու այդ ընթացքում արագ փորձեցի բացել, մի հատ նայել ու վերջ: Այդքան բան: Իհարկե, ես արդեն գիտեի՝ փայլուն շերտերով ձյունանուշի զգեստ չէր, բայց հույս ունեի, որ գուցե հետաքրքիր ինչ-որ բան կլիներ՝ քնքուշ, զարմանահրաշ, գեղեցիկ, պսպղուն մի բան, որի մասին մենք դեռ գաղափար չունենք, եւ հնարավոր է՝ այդ սքանչելի բանն ամերիկացիները նոր են հայտնագործել: 

Նվերներն էին՝ մեկ գլխարկ, տոնածառի երկու խաղալիք ու վարդագույն կավճանման գնդիկներ՝ վիտամիններ: Տանը ծնողներս գլխարկի վրա տեսել էին «Արտադրված է Թուրքիայում» պիտակը, զանգել, հարցրել էին դասվարին, թե այս ինչ ամերիկյան նվերներ են՝ արտադրված Թուրքիայում: Դասվարն ասել էր, որ ամերիկյան չեն, տեղական հասարակական կազմակերպություն է շնորհել մեզ՝ դրամաշնորհային ծրագրով: 

Վիտամինների գույնն ամենից սիրունն էր՝ նուրբ վարդագույն, իսկ համն ու հոտը տհաճ էին, ասես խակ նուռ ուտեիր: Մորիցս հետաքրքրվեցի, թե ինչի համար են վիտամինները, ասաց՝ որ շուտ մեծանաս: Շուտ մեծանալու մասին բոլոր հեքիաթներն ինձ ոչ միայն հետաքրքիր չէին, այլեւ կեղծիքի ու դավադրության պարունակության չափերից ելնելով՝ վիրավորական ու զայրացնող էին: 

Վիտամինը գցեցի բերանս ու կավճի տտիպ համից դեմքս ծամածռեցի: Ընդհանուր առմամբ, հուզված էի, սկսեցի արտասվել՝ տհաճ համի մեղադրանքով: Մայրս մի գդալ մեղր բերեց, կերա, բայց վիտամինի համը շարունակում էր խեղդել կոկորդս ու լցվել աչքերս, եւ ես երկար ժամանակ հեծկլտում էի: Մայրս թարմ նռան հյութ քամեց, խմեցի, ու այդ ընթացքում ասում էր, որ ցանկացած նվերի համար միշտ պետք է գոհանալ, շնորհակալություն հայտնել ու ժպտալ: 

- Մամ, իսկ կարելի՞ էր մարդու ծննդյան վկայականի վրա գրել,- հարց տվեցի: 

Հաջորդ օրը վիտամինը ոչ թե թողեցի, որ բերանումս հալվեր, այլ միանգամից կուլ տվեցի ու ջուր խմեցի, երրորդ օրը մի քանի վայրկյան պահեցի լեզվիս տակ, ապա գնացի սանհանգույց ու դրա բոլոր հետքերը կորցրի: Այդպես իմ մութ գործն էի անում մի քանի օր շարունակ ու չէի բռնվում: Մի օր մորս հարցրի՝ կմեռնե՞մ, եթե չուտեմ այդ վիտամինները: Պարզվեց՝ ոչ: Լավ փրկվեցի: Դրանից հետո ես այդ վիտամիններով խաղում էի եւ ամեն անգամ մտածում՝ ինչ լավ կլիներ, որ գոնե անցքեր լինեին դրանց վրա, հուլունքների պես կհավաքեի թելի վրա, ու գեղեցիկ վարդագույն շղթա կստացվեր:
Այսպես, ուրեմն, «ամերիկյան նվերը» դատարկ բան դուրս եկավ, բայց 1992-յան զինանոցս դեռ չէր դատարկվել, ինձ մնում էր նորմալ նվեր, այն է՝ ձյունանուշի զգեստ ստանալ ձմեռ պապից: Մորս հարցրի, թե երբ ենք նամակ գրելու: Ասաց.
- Ձեր դպրոցում շա՜տ ցուրտ է, դու չես կարող ձյունանուշի զգեստ հագնել, իմաստ կա՞...
- Այո՛, կա՛, ես ամռանը կհագնեմ,- պնդեցի:
- Բայց դու արդեն մեծ ես եւ պետք է իմանաս...
- Ոչ մի «բայց», մա՛մ,- բարկացա ես:

Դեռեւս 2-րդ դասարանում ես լսել էի, որ ձմեռ պապ չկա, նվերները մեր ծնողներն են պատրաստում, բայց դա հիմա փաստացի ընդունելն ինձ ընդհանրապես ձեռնտու չէր: 

Մայրս առաջարկեց նամակ գրել՝ ձմեռ պապից խնդրելով խաղաղություն եւ առողջություն: Նա ինձ պարզ բացատրում էր, որ մեր երկրում պատերազմ է, շրջափակում է՝ ճանապարհները փակ են, եւ հարցրեց՝ չե՞մ մտածում, որ ձմեռ պապը չի կարողանա գալ: 
- Ձմեռ պապն իր ճանապարհներն ունի, մա՜մ, ինքն ինչ-որ ձեւով կգա: Ոչ մի խաղաղություն եւ առողջություն էլ չեմ խնդրելու, խաղաղություն եւ առողջություն ինձ պետք չեն, ես իրական նվեր եմ ուզում,- իմը պնդեցի:

Ու նա բարձրաձայնեց ճշմարտությունը: Լուռ ընդունեցի՝ հազիվ մի քանի վայրկյան հեկեկոցս զսպելով: Աշխարհն այսքան անհրաշք չէր կարող լինել, եւ ես դա հանգիստ չէի կարող ընդունել՝ խռովեցի ճաշից, մերոնցից եւ ողջ աշխարհից: «Ես ձեզ ցույց կտամ դեռ, հիմարնե՛ր»,- մտածում էի: 
- Վաղն էլ հաց չեմ ուտի, դեռ շատ կխնդրեք, չե՛մ ուտի: Վե՛րջ,- հայտարարեցի ու գնացի, դեմքով ընկա մահճակալիս վրա: Այդպես երեւի մի կես ժամ հացադուլի մեջ էի, իսկ շուրջս բոլորը բացարձակ անտարբեր էին, ոչ ոք չէր տեսնում հոգուս խռովքը, ոչ մեկին չէր հուզում, որ իմ աշխարհն ավերված էր, ինքս էլ փլատակված էի, նաեւ՝ քաղցած: Այդ պահին վստահ էի, որ ոչ ոք ինձ չի սիրում, որ բոլորն իմ մահն են ուզում: Փքված դեմքով, ոտքերս հատակին դմփդմփացնելով՝ գնացի ջուր խմելու՝ այդ ձեւով հիշեցնելով իմ մասին: Մայրս նկատեց ու հարցրեց, թե իմ կարծիքով ինքն ինձ նեղացրե՞լ է, նաեւ խնդրեց հիմնավորել, թե ինչու եմ հրաժարվել ճաշից: 
- Չէ, մամ: Ուղղակի... փորս էր ցավում:

Իսկ հետո ձյուն եկավ՝ տիեզերքի գեղեցկագույն հրաշքը պատահեց, ես մոռացա ինձ բաժին հասած ստորությունների մասին, ներեցի բոլորին ու ամեն ինչ: Գիտեի, որ հրաշքը միշտ բաց ճանապարհներ ունի ու կգա, ձյունն այն էր, ինչն ինձ բավարար էր լիակատար երջանկության համար: Դա ավելին էր, քան ես կարող էի երազել. իմ ամբողջ ուժով գլորում էի ձնագունդը, ու գնալով մեծանում էր սրտիս խանդաղատանքը: Մեր զառիթափ փողոցն ի վար սլանում էի ժանգոտ մետաղե սահնակով, ձյան խոշոր փաթիլները հալվում էին, եւ ուրախության արցունքներ էին սառում դեմքիս։ Ես փակել էի աչքերս, բացել բերանս ու հրճվանքից շնչակտուր էի լինում: Այդ պահին ես էի աշխարհի տերը, իմն էին Մեղրին, Ամերիկան, սարերն ու անտառները, իմ երկնքից ճերմակ բերկրանք էր թափվում, այն բոլորինն էր՝ չէր վաճառվում, ի՜նչ փափուկ ու թեթեւ էր կյանքը, ի՜նչ արագ էի բարձրանում մեր զառիթափ փողոցն ի վեր, ի՜նչ շուտ հասա 1992-ից 2024, ի՜նչ արագ վրա հասավ գիտակցումը, որ մեր գոյության խաբկանքներից ամենից ճշմարտանմանը շուտ մեծանալն է, որ ճակատագրի լավագույն նվերը ողջախոհ ծնողներ ունենալն է, որ ռազմականացված այս աշխարհում՝ կռիվ ու դավի այս մոլորակում, մեծագույն հրաշքը ողջ մնալն է, իսկ մինչ սա կհասկանայի՝ 1992-ի դեկտեմբերյան մի օր ձյուն էր գալիս Մեղրիում, ի՜նչ խիտ ու անծայրածիր էր երջանկությունը, չքնաղ էր գոյությունը, եւ մաքուր էր վաղն իսկ հալվող այդ օրվա իմ աշխարհակալ ուրախությունը:

«Մշակութային Հրապարակ» ամսաթերթ