Ով սխալ գործի՝ ով տուժի

ՀՀ իշխանությունները ԽՍՀՄ փլուզումից հետո խզեցին գիտաարտադրական շղթաները եւ սկսեցին կշտամբել գիտնականներին այն բանի համար, որ նրանց հետազոտությունների արդյունքները կիրառական չեն, եկամուտ չեն բերում: Նաեւ դրա հիման վրա սկսեցին կրճատել գիտության ֆինանսավորումը, փակել աշխատատեղեր, վերացնել գիտահետազոտական  ինստիտուտներ: Իրականում, իշխանությունները պետք է իրենք իրենց մեղադրեին եւ պատժեին:

Հարց է ծագում․ այդ ինչպե՞ս է, որ սովետական տարիներին այդ նույն գիտնականները մեծ օգուտներ էին բերում, եւ նրանց հետազոտությունների արդյունքում էր նաեւ, որ Սովետական Միությունը հզոր էր ու հարուստ: Այո, մի զարմացեք՝ չափազանց հարուստ: Այնքան, որ 30 տարվա աննախադեպ թալանից հետո էլ դեռ չեն ավարտվել սովետի ժամանակ կուտակված նյութական արժեքները: 

Նույնիսկ բռնակալ Ստալինը, որի օրոք համատարած չքավորություն էր, հասկանում էր գիտնականների կարեւորությունը եւ մյուսներից մի քանի անգամ բարձր աշխատավարձ էր նրանց վճարում: Ցավոք, այդ բանը չէին գիտակցում ՀՀ իշխանությունները, որոնց թեթեւ ձեռքով խզվեցին գիտաարտադրական շղթաները: Դա է պատճառը, որը խոչընդոտում է գիտնականների հետազոտությունները դարձնել կիրառելի եւ եկամտաբեր:  

Բացատրենք դա ամենակիրառական գիտություններից մեկի՝ երկրաբանության օրինակով: Սովետական Միությունում գոյություն ուներ շղթա՝ ՀԽՍՀ Գիտությունների ակադեմիայի երկրաբանության ինստիտուտ-կառավարությանը կից՝ երկրաբանության վարչություն-լեռնարդյունաբերության ոլորտի շահագործող կազմակերպություններ: Ինստիտուտը հետազոտում էր երկրի տարածքը, ընդերքը եւ գտնում էր հանքեր: Եթե նախնական հետազոտությունների արդյունքում պարզվում էր, որ դրանք հեռանկարային են, տեղեկատվությունը փոխանցվում էր վարչությանը: Նրա մասնագետները, որոնց թվում կային նաեւ տնտեսագետներ, ուսումնասիրում էին հայտնաբերված հանքի պաշարները, նայում՝ կա՞ն ճանապարհներ, թե՞ ոչ, մոտակայքում կա՞ աշխատուժ, թե՞ ոչ, եթե չկա, ի՞նչ կարժենա բանավանի կառուցումը: Բոլոր հանգամանքներն ուսումնասիրելուց հետո հաշվարկում էին, թե ինչ կարժենա այդ հանքի շահագործման կազմակերպումը, ինչ եկամուտներ կարող է այն բերել, եւ այդ հանքի շահագործման հետեւանքով քանի տարի հետո ծախսերը կփակվեն: Եթե պարզվում էր, որ եկամուտները մեծ են, խաղի մեջ էին ներքաշվում շահագործող կազմակերպությունները: 

Այսպիսով, Երկրաբանության ինստիտուտ-երկրաբանության վարչություն-շահագործող կազմակերպություններ շղթան գիտնականների հետազոտության արդյունքները դարձնում էր կիրառական եւ եկամուտներ բերող: Եվ, ինչպես ԳԱԱ նախագահ Ռադիկ Մարտիրոսյանն է բազմիցս նշել, այդ շղթայի մեջ գիտության վրա ծախսվելիք գումարները մի քանի անգամ փոքր են, քան շղթայի մյուս օղակների վրա ծախսվելիք ֆինանսական միջոցները:  

ԽՍՀՄ փլուզումից հետո երկրաբանական վարչությունը փակվեց՝ շղթան խզվեց: ՀՀ ԳԱԱ երկրաբանական գիտությունների ինստիտուտի տնօրեն Խաչատուր Մելիքսեթյանը հայտնեց, որ ինստիտուտի կողմից հայտնաբերվել է հանքավայր, որի հումքի մեջ բավականին մեծ քանակությամբ ֆոսֆոր կա: Հաջողվել է նաեւ մշակել այդ հումքից  ֆոսֆորական պարարտանյութ ստանալու տեխնոլոգիա: Փորձարկումներն արդեն կատարվել են: Ստացվել է պատենտ: Սովետական տարիներին իրենք ինֆորմացիան ամբողջությամբ կփոխանցեին երկրաբանական վարչություն, որի մասնագետներն  էլ կգնահատեին այդ հանքավայրն արդեն տնտեսական տեսանկյունից, նաեւ կհաշվարկեին փոքր գործարան կառուցելու ու դրանում պարարտանյութ արտադրելու նպատակահարմարությունը: Ըստ այդմ էլ կորոշվեր՝ արտադրե՞լ, թե՞ ոչ: Բայց քանի որ շղթան խզված է, իրենք են փորձում գտնել շահագրգիռ ինչ-որ ընկերություն, որը կկատարի ներդրում, հետախուզում, կստանա շահագործման լիցենզիա: Հետո այդ նույն ընկերությունը կամ մեկ ուրիշը պետք է կառուցի գործարան եւ արտադրի պարարտանյութ: Նկատենք, որ ինստիտուտը՝ ինքը, իրավունք չունի շահագործել հանքավայրեր կամ արտադրել պարարտանյութ:

ԳԱԱ ղեկավարությունն ինստիտուտի մշակումը ներկայացրել է կառավարությանը՝ որպես ներդրումային առաջարկ պոտենցիալ ներդրողների համար: Այդ ինֆորմացիան համացանցում տեղադրված է, բայց արձագանք չի եղել: Իսկ լրատվամիջոցներից տեղեկանում ենք, որ Հայաստանի գյուղատնտեսությունը տուժում է ֆոսֆորական պարարտանյութի պակասից:

Գրիգոր ԷՄԻՆ-ՏԵՐՅԱՆ