Գրիշ Սարդարյան. Հրամանագիրք

Եվ Արգինեն դուրս եկավ ամառային երկուշաբթի օրն ու իրենց բակում տեսավ ամենասիրուն արեւոտ լուսաբացը։ Տաղավարի խնձորենին մեծացել, ծառ էր դարձել, հողը բնի շուրջը պնդացել էր, խնձորենին մենակ էր, ու տաղավարը՝ դատարկ, բակը՝ դատարկ, մարդ չկար, ինքը աղբն էր տանում թափեր, արեւը գտնվում էր արեւելքի ամենասիրուն կետում, UTC +4, 07։00, այս ժամին արեւը թաքուն ըմբոշխնողինն էր, ու Արգինեն հասկացավ, որ սա է եղել օրվա իր ամենասիրելի ժամը, ամենասիրելի եղանակի հետ առժամանակ համատեղվել է, ու որ ինքն այսքան տարի հենց սա է սիրել, բայց չի տարբերակել, սուտ պատկերներով տարված՝ սա չի զատել մյուսներից, ընկել է քնով եւ էլի բազում պատճառներով սա հստակորեն չի զատել, դրել մի կողմ, սա խփել է իրեն, սա խոսել է իր հետ, ո՞ւմ սրտին է ամառվա առավոտների արեւը հանդիպել ու անկարող եղել խոսել, ով վաղ է արթնացել, նա էլ բնությունը բռնացրել ու իր սեփականությունն է դարձրել առհավետ, հենց նա է բնության գեղեցկությունը միայնակ, թաքուն վայելել՝ երբեք չմտածելով, թե իր արածը խոզության պես բան է, բնության դեպքում՝ խղճի խայթերից ազատ, ուրախ, գոհ, ինքնավստահ, խորհրդային մայիսներին ու հունիսներին, հուլիսներին Նա Արարատով շտապել է աշխատանքի, Արգինեի Արարատով, ու Նա չի մտածել՝ լքել, գնալ երեւաններում ապրել, չի երազել, թե երեւաններում կփրկվի, որովհետեւ փրկությունը բնակավայր չի, ոչ էլ եկեղեցի, սրբատաշ քար, սեւին խեղդող մուգ վարդագույններով մի քաղաք, Արարատի մոխրագույններով մի քաղաք, Արտաշատի կանաչապատ մոխրագույններով ուրիշ մի քաղաք, Նրա համար միեւնույն է եղել, Նա ձգտել է հանգստության, ծերացած հոգով ջահելների պես, պապական ավանդույթով՝ այգիներ է կապել քաղաքի շուրջն ընկած հողերում, եւ հետո Նա՝ բնության տիրակալը, ճնշվել է, նեղվել, գլուխն առած ափերի մեջ, ափերը գլխի չափ ու նույնիսկ գլխից մեծ, ամեն մատի եղունգը մեծացած, կես մատ դարձած, զգացել է, որ անկարող է շենացնել, բայց կարող է պահել, փոխանցել, ժլատ բիձու բնավորությամբ, պահպանողականության ատամները սրած, այդ պահել-պահպանելու մտքերով տարված, Նա սկսել է խանգարել քաղաքի ջահելներին, հողը ծանրացրել է, ձգողությունը քաշել է սովորականից փոքր-ինչ շատ, ջահելները սկսել են գայթել ու մահանալ Նրա փոխարեն, իսկ Նա, բնությունն իրենով արած, ապրում էր, քանի որ շուտ էր արթնանում, իսկ Նրա փոխարեն նորանոր պատանիներ մեռնում էին դանակներից ու ատրճանակներից, դեղվում էին ու չէին արթնանում, արգելակում էին ու չէին արգելակում, տրորվում, ճխլվում, քարհանքերի դժբախտ պատահար էին դառնում Նրա փոխարեն, մինչեւ որ Նա իր կտակը կամուկաց, բանավոր արեց ու որոշեց հերթական անգամ Դավալուից գալ դեպի Արարատ։

Նա ծիրաններով հողակտորին չհասավ, Նրան վերջապես տակովն արին գյուղն ու քաղաքը կիսող երթուղու հատվածում, եւ Օհանը մեռավ, ահա՝ ամբողջ լեգենդը, մեծ, ծեր, ալեւոր Օհանի աչքը մնաց ավագ որդու տան ճանապարհին, ծիրանանոցը բաժին հասավ փոքր որդուն, ինչի հետ նա չէր հաշտվել, գնացել էր, որ մյուսի տանը գանգատվեր, կամ հաշտվել էր, դա չգիտի Արգինեն, լեգենդը մեռավ, բալլադը մեռավ, ոստանը որբացավ, ու այստեղ ի հայտ եկան Արգինեն եւ Հրամանավեպի այդ բոլոր հերոս-մերոսները, սկսեցին խաղալ, հերոսություն, մերոսություն անել, լուրջ ընդունող չկար, մարզը նոր-նոր էր սովորում կասկածել, եւ դա դեռ երկար կտեւեր, դրա համար Արգին ջանը որոշել էր հավաքվել ու գնալ Երեւան, այնտեղ հոգնած կլինեին, կասկածն անցողիկ կլիներ, ընթացիկն իսկական հերոսներ կունենար, ու կարծես թե սկսեցին վերարտադրվել, հեղափոխություն եղավ, հերոսը բարիկադը շարժեց, երակը պատռեց փշալարերին, Արգինեն կրկնում էր, որ եղավ, ինքը դա տեսել է, արյունը ցայտեց ասֆալտին, ինքն իրեն խրատում էր, որ պետք չէ այդքան կասկածամիտ լինել, ինքն արյուն չէր սիրում, տեսքն անկարող էր տանել, ամեն դեպքում՝ հերոսի արյունը թափվեց, արյունը եղավ, եւ ինքը չէր կարող արյան մի կաթիլ իսկ տանել, ինչ-որ բանի հետ փոխել, ինչ էլ որ լիներ, ինքան էլ մեծ լիներ, թեկուզ աշխարհը սկուտեղի մեջ դրված լիներ, բնությունը կշիռը խախտեց, մարդիկ չնկատեցին, բայց ինքը նկատեց բնության այդ սարսափելի արդարադատ քայլը, արյունը հոսեց, իսկ գուցե դա ընդհանրապես արյուն չէր, ուրիշ բան էր թափվել հերոսի միջից, գուցե հերոսն ընդհանրապես արյուն չուներ, միս ու ոսկոր չէր, այլ բնատիպ հերոս էր, ինչպես մարդիկ էին գոռում ու հավաստիացնում առաջին օրերին, շաբաթներին ու ամիսներին։ Երեւի այնտեղ էլ հերոսից արագ հիասթափվեցին, հերոսների պահը չէր, նույնիսկ վախտը չէր, վախտը՝ ժամանակի ամենափոքր միավորը, ուրեմն, ի վերջո, գնա՞լ, թե՞ մնալ, գնալ, մնալ, գնալ, մնալ, գնալ, մնալ, գնալ, մնալ, թե՞ գնալ... առայժմ անհնար էր որոշում կայացնել, սպասում էր, նստել թախտին եւ սպասել, չէէ, մի՛ արա, Արգինե, դու ինձ կսպանես, ահա թե ոնց մայրն ասեց, վերջը ասեց, սիրում էին այդպես ասել, սովետի մարդիկ էին, եւս մեկ հեղափոխության ծնունդներ, թոռնիկներ, ծոռնիկներ, նախորդ հեղափոխության վերջիններ... 
բառախաղ, բառախաղ, քեզ ո՞վ է միտք դարձրել, քեզանով ո՞նց խոսենք, որ մարդու ներսը խորք լինի, հնարավորություն ունենանք պարզապես հավաստի պատմել... բառախաղ, բառախաղ, դու Արգինեի գլուխը կերար, լավ է, որ Հրամանավեպը չշարեց, այսպես լեզու խաղացնելով փորձեց միայն պատմությունները մտապահել, լեզու հանել իր պատմություններին, զվարճալի կյանքը ստանալ...

քանի որ հերոսի արյունը թափվեց, հակոտնյայում, երկրագնդի անճանաչելի մի տեղ, Խաղաղ օվկիանոսում, Նոր Զելանդիայի-Չիլիի արանքում, մեկ այլ մարմին պիտի արյան պես հոսեր, խառնվեր ջրերին, լող տար, լուծվեր ալյակներին ու կոհակներին, Արգինեն անհավասարակշիռ ցանկություն զգաց անմեղ զոհի պես այնտեղ ընկնել, ածելին քաշել ու մատը կտրել, արդարադատ բնությունն իրենը պարտադրեց, քանի որ կշռաչափը դեռ չէր վերականգնվել, ճիշտ այդքան արյուն, ոչ ավել, ոչ պակաս, որպեսզի բնությունը հավասարեցներ երկրագնդի անխախտ կապակցություններն ու անխափան պտտեցներ։

Եվ Արգինեն պատկերացրեց հինգ հազար մետրանոց մի լեռ, որի գագաթից ինքը նայում էր աշխարհին, եւ այնտեղից ամեն բան չէր երեւում, Երեւանն ընդհանրապես չէր երեւում, այդպես բարձր նայելու ժամանակը չէր, վախտն անցել էր, եւ միգուցե նրանք, ովքեր եփվում էին ալիքների խորախորհուրդ կաթսայում, իրենց չնչինության մեջ, սովորական հինգհարկանիների կտուրներին նստած դիպուկահարների պես ավելի մանրակրկիտ էին տեսնում, աշխարհը թպրտում էր օպտիկական դիտանկյան տակ, ու ամեն ինչ շատ ավելի լավ էր երեւում, շատ ավելի մեծ էր երեւում, այդպես Օհան պապն էր տեսել հեքիաթ ասող պառավին եւ, ասում են, իրականում տանել չի կարողացել, չի սիրել հեչ, քրֆել է ու ձեռքով տվել քամակին, եւ, ասում են՝ Նա անտանելի կնիկ է եղել, կեղտոտ բերան, բամբասկոտ, անիծածի մեկը, Արգինեն քանի անգամ լսել է Նուշիկից, դրա մասին գիտի Օհանյան Նուշիկը, եւ ուրիշ ոչ ոք, նա գնացել էր ու տանը պառկել, չունեւորների տներից էր, անկախ եղանակից՝ ցուրտ էր, ամառ թե ձմեռ, աչքերը փակում էր՝ աչքերի առաջ գալիս էր նախարարը։ Նախարարն իր վզից մեծ մեդալ էր կախում եւ իրեն պարգեւատրում էր տասը հազար դոլարով։ Եվ պատվոգիր էր տալիս վերջում։ Եվ ձեռքը պինդ-պինդ սեղմում։ Անանյանը ծափ էր տալիս դահլիճից, ինքը չէր կարողանում երկար կենտրոնանալ տնօրենի ուղղությամբ, իր առջեւ էր նախարարը, միակ նախարարը, որն իր ձեռքը սեղմեց, մնացածից գլուխ չհանեց, եկան-գնացին, եկան-գնացին ու անցան, ու աչքերը փակում էր, օվկիանոսի մյուս կողմում էր փորձում հայտնվել, բարեկամներին հասներ, բայց լռվում էր օվկիանոսի մեջտեղում, երեւակայությունն առաջ չէր շարժվում, ճոճ էր տալիս ալիքների վրա, չէր ստացվում հաղթահարել հիշողություններից բարձրացող Սեւ ծովը, այն միակ, անկրկնելի, անմոռանալի անցյալի ծովը... Արգին ջանը ցերեկային քնի ժամին աչքերը փակում էր փախուստի հույսով, հայտնվում էր օվկիանոսի կենտրոնում, Նոր Զելանդիայի-Չիլիի մեջտեղներում, ո՞ւր պիտի փախնեին, փոքրիկ Հայաստան էր, ոնց մտնեին՝ հակոտնյայում դուրս էին գալու Խաղաղ օվկիանոսի կենտրոնում։

Անընդհատ այդպես մտքերով ընկնում էր Երկրի խորքը, կլանվում էր չոր թախտի հետ, նրա երեւակայությունը, Նուշիկինից անհամեմատ ավելի զարգացած, ճղում էր ու անցնում, այսպես գցում էր նրան, նախ անդունդի միջով, արտանետելով ոսկեհատիկ, հող, քար, բյուրեղներ, քվարց, շողակն, զմրուխտ ու շափյուղա, շարունակում կլանել քարաշերտերով, ջրի միջով, ջրի տակով, Արգինեն սուզվում էր բխկբխկալով եւ մազերը գեղեցկորեն վեր թողնելով, թախտը սուզվում էր կատաղի արագությամբ եւ կարծես իր հետ քաշում Արգինեին, բախվում քարհատակին, եւ հատակից ցայտում էին նավթ ու արյուն, կեղտի ձուլակտորներ, պատառոտուն վիշապօձեր, որոնք չէին հասցնում հրեշավոր ոռնալ, բերանները մնում էին բաց, մարմնամասերը լողլղալով ցվրվում էին, այժմ Արգինեն կլանվում էր առանց թախտի, գրեթե առանց թախտի, թախտը մակարդակ առ մակարդակ տաշվում էր, կորսվում, քարաշերտերի զանգվածը ճեղքման ընթացքում կայծկլտալով քերում էր այն, Արգինեի տակ գրեթե չէր մնացել թախտ, բայց ինչ-որ մեկը քաշում էր դեպի ընդհատակ, մի նոր մակարդակ, սավառնող երկնաքարեր ու լեռներ, որոնք լավա էին փսխում, ճեղքված գետնից բացվում էր նոր անցք, Արգինեն այն լեռնային դժոխքում դղյակ էլ նկատեց, եւ նույնիսկ հետեւից ընկած իջավ մի դեւ, սուրում էր վերեւից, գալիս էր, որ հասներ, ձեռքը ձգում էր՝ ինչքան ուժ ուներ, աչքերը կամ ատամները կանաչ էին, ատամները կամ աչքերը՝ կարմիր, բայց դրա հերթը չէր, բացվում էին քարայրեր ու անցքեր՝ լեցուն գոլորշաջրերով, դեւը լողում էր, Արգինեն էլ էր լողում, թեեւ առանց ջանքերի, ինչ-որ մեկը քաշում էր իրեն դեպի ընդհատակը, բախվեց հատակին, բայց ո՞ւր էր հատակը, քարը ջրիկացել հոսում էր, մոմաշերտը մարմնաձեւ ճկվեց, պլաստիլինը ներս արեց աղջկա կաղապարը, ու շողաց Կենտրոնը... դեւն այլեւս չկար, սա արգելված գոտի էր՝ փուչ հեքիաթների համար, եւ միաժամանակ հեքիա՜թ էր, Միջուկն էր, Ծռերի Ծուռը, Երկրորդ Արեւն էր, ձեռքից ուժով քաշեց տարավ դեպի իրեն Արգինեին, ամբողջ մարմինը ձեռքով գնաց ետ, ձեռքի հետեւից ձգվեց առաջ, լավ էր, ձեռքը ճնշման տակ չմտավ փորի մեջ եւ թափահարումից չպոկվեց, մնաց անվնաս, փոթորիկներ ու կայծակներ էին արեւի այդ եղբոր որովայնում, էլեկտրականությունը դռդռացնում էր Արգինեին, մարմնով մեկ անցնում էր տարփալից մի դող, աչքերը փակ էին, քրտինքը սառն էր, Միջուկը տրոհվում էր վայրկյան առ վայրկյան, կայծակները ձայներ չէին հանում, ձայները քաշվում էին հսկայածավալ ձայնադարանի միասնական զսպանակում, լռություն էր ու արեւ, արեւի քաղաքը, արեւի մայրաքաղաքը, արեւի մայրամայրաքաղաքը... բարկ երկաթի կուտակումներն Արգինեն դժվարությամբ էր կարողանում հաղթահարել, տոննան տոննայի հետեւից, ածելու վրայով, ոտնատակը ուղեղում ոռնում էր, երեւակայություն չկար, օդ չկար, հետո ոտքերում՝ թաթերի տակ, մի ական պայթեց, Արգինեի երեւակայության հերոսուհի Արգինեն թռա՜վ, կրկնակի, քառակի, տասնապատիկ, հարյուրապատիկ արագությամբ ճեղքեց Միջուկը, ճղեց քարաշերտը, ստորգետնյա ծովաշերտը, սանդարամետի լեռնաշղթաները, անցքը, կեղտը, օձերին, նավթը, զմրուխտը, շափյուղան, շողակն ու ալմաստը, ավազը, ջուրը, ձկներին, խխունջներին, օվկիանոսից շպրտվեց վեեեր, շատ վեր ու գայթեց ջրի վրա, ջրի մեջ, նորից շպրտվեց վե՜ր, վեր, կարճ վեր, անկում արեց, սուզվեց ու մեջքը սեղմած բարձրացվեց, դրվեց ալյակներին, աչքերը բացեց, աչքերի առաջ դեռ լողում էին որդանման միկրոբներն ու օձերը, միջուկի կրակոցները, գունդը, կայծերը... տասը-տասնհինգ րոպե պահանջվեց, որ խելքի գար, ընկած էր իր թախտին, Արարատի մայրամուտի շողերի ներքո, փեղկերի ստվերը դեմքին։ Մի փոքր ավելի հով էր։

Հատված Գրիշ Սարդարյանի «Հրամանագիրք» նոր լույս տեսած վեպից
«Մշակութային Հրապարակ» ամսաթերթ