Բագրատյանի հայեցակարգը

ԱԺ պատգամավոր, ՀՀ նախկին վարչապետ, «Ազատություն» կուսակցության նախագահ Հրանտ Բագրատյանը իր ֆեյսբուքյան էջում հրապարակել է կուսակցության Անտի-հայեցակարգը՝ սահմանադրական բարեփոխումների վերաբերյալ:

 «Ի հեճուկս Հայեցակարգին, որը ներկայացրել էր սահմանադրական բարեփոխումների պետական հանձնաժողովը, այստեղ հիմնավորվում է, որ իշխանությունների նախաձեռնությունը իբր անցում կատարել ավելի դեմոկրատական հասարակության խաբկանք է։ Նախագահի պաշտոնը հանելով կամ թուլացնելով դեմոկրատիա չի ստացվում։ Դա բերելու է մի անպատասխանատու վիճակի. այսօր գոնե հստակ կարողանում ենք սխալների համար մեղադրել երկրի ղեկավարին։ Վաղը դա էլ չի լինելու։ Իսկ իշխանություններն արդեն "սահմանադրության" շրջանակներում անելու են այն, ինչ ուզում են։

«Ազատություն» կուսակցություն
Անտի-Հայեցակարգ

Ազատություն կուսակցությունն ակտիվորեն մասնակցել է սահմանադրական բարեփոխումների հայեցակարգի քննարկմանը դեռևս 2014թ հունիսին (Մարիոթ հոթել)։ Այդ քննարկումների արդյունքում կուսակցությունը վարչության նիստին անդրադարձել է փոփոխությունների հայեցակարգին։ Հայեցակարգում արտահայտված մի շարք մտքեր համարելով հետաքրքիր ու ուշադրության արժանի, կուսակցությունն այդուհանդերձ չի կարողացել հստակ հասկանալ, ի՞նչի համար են այդ փոփոխությունները։ Ս.թ. մարտին ՀՀ Նախագահին առընթեր սահմանադրական բարեփոխումների մասնագիտական հանձնաժողովը GIZ կազմակերպության օգնությամբ հրապարակել է “ՀՀ սահմանադրական բարեփոխումների հայեցեկարգը” (այսուհետ՝ Հայեցակարգ)։

Այս փաստաթղթով փորձ է արվում ավելի մանրամասն հիմնավորումներ բերել սահմանադրական բարեփոխումները կյանքի կոչելու և իրագործելու նպատակով։
Ստորև մենք անդրադառնում ենք այդ փոփոխություններին կետ առ կետ։

1. Հայեցակարգում նշվում է. “մեթոդաբանական առումով անհրաժեշտ է հետևողական անցում կատարել իշխանակենտրոն սահմանադրական լուծումների համակարգից մարդակենտրոն համակարգի, ինչը չհաջողվեց լիարժեք իրականացնել 2005թ սահմանադրական բարոփոխումների արդյունքում”։ Դրա հետ կապված Հայեցակարգը “քննության” է առնում իրավունքների երաշխավորված պաշտպանության խնդիրը՝ համարելով դա իրավունքների սահմանադրականության հիմնահարց։ Այնուամենայնիվ, նման դեկլարատիվ բնույթի շարադրանքից հետո Հայեցակարգում չենք գտնում իրավունքների երաշխավորությանն ուղղված լուծում, մեխանիզմ։ Ավելին նույն տեղում, մի քանի տող ներքև Հայեցակարգում խոսվում է իշխանությունների բաժանման ու հավասարակշռման սահմանադրական սկսզբունքի մասին, այն է՝ “գործառույթ-ինստիտուտ-լիազորություն” շղթայի ներդաշնակությունը երաշխավորելու մասին։ Այս դեպքում անհասկանալի են դառնում Հայեցակարգում առաջարկվող փոփոխությունները։ Ի՞նչ տիպի պետություն ու իրավունքների ներդաշնակության մասին է խոսքը, ո՞վ և ի՞նչ պատասխանատվություն պետք է կրի։ Չ՞է որ կառավարման տեսության համապատասխան “գործառույթ-ինստիտուտ-լիազորություն” շղթայի հակառակ երեսը “գործողություն-հետադարձ կապ-պատասխանատվություն” շղթան է։ Միշտ պետք է հիշել մեկ այլ կարևոր սկզբունք. հաջողությունը կոլեկտիվ է, անհաջողությունը պետք է ենթադրի կոնկրետ պատասխանատվություն։

2. Հայեցակարգը նախատեսում է, որ “անհրաժեշտ մակարդակի պետք է բարձրացնել ՀՀ ԱԺ դերը՝ արդյունավետ օրենսդրական գործունեության, վերահսկողական առաքելության, ինչպես նաև պետական իշխանության և կառավարման մարմինների ձևավորման գործում...”։ Բայց ԱԺ 1999, 2003, 2007, 2012թթ ընտրությունները ցույց տվեցին, որ ընտրական մեխանիզմների ու զանազան չարաշահումների ձևով հանրապետական կուսակցությունը հեշտությամբ մեծամասնություն էր ստանում։ Ընդ որում իշխանության համար նշված թվերի պառլամենտական ընտրություններն ավելի հեշտ էին անցնում, քան 1998, 2003, 2008 և 2013թթ. նախագահական ընտրությունները։ Վեջիններս գրեթե բոլորն էլ անցել են վիճելի ժողովրդավարության ու թափանցիկության պայմաններում, իսկ 2003 և 2008թթ. ընտրություններն ավարտվել են բախումներով։ Այսպես կամ այնպես, ժողովրդավարության կոնսոլիդացիան ու միասնական կամքի արտահայտումը ստացվում են միայն նախագահական ընտրությունների ժամանակ։ Փորձը ցույց տվեց, որ պառլամենտական ընտրությունների ժամանակ իշխանությունները ժողովրդական կամարտահայտությունը հեշտությամբ բաժանում են ընտրատարածքների միջև ու հաղթահարում։ Նոր Սահմանադրությամբ այս միասնական կամարտահայտությունը “հաղթահարվում” է։ Բացի այդ, եթե Հայեցակարգը ժողովրդավարություն է ուզում, խոսում է մարդու իրավունքների պաշտպանությունից, ի՞նչու չի նախատեսում, օրինակ, միառժամանակ (ասենք մի 10-15 տարի) որևէ կուսակցություն չի կարող, ենթադրենք, 45%-ից ավել հավաքել։ Չ՞է որ ավելի վաղ Հայեցակարգում ասվում է, որ “սահմանադրական զարգացումները, որպես անընդհատ ու շարունակական գործընթաց ... տեղի են ունենում հասարակական զարգացումներին զուգընթաց”։ Դե զարգացման այս փուլում կարելի է արդյոք մեկ կուսակցությանը տալ ԱԺ-ն առանց սահմանափակումների։ Մանավանդ, որ այդ կուսակցությունում իրենց ավելի լավ են զգում մարդիկ, որոնք ուժը գերադասում են ինտելեկտից, փողը՝ գաղափարից, ավանդույթը՝ օրենքից, ինֆորմացիան՝ դեզինֆորմացիայից, իսկ դրանցից ոմանք պարզապես թաղային հեղինակություններ են։ Եթե, օրինակ, հիմա ՀՀ Նախագահի պաշտոնը վերացնենք, ապա իշխանությունը ԱԺ-ում կանցնի հենց նրանց ձեռքը։ Ու չնայած որ ՀՀ նախագահները հաճախ են վերջիններիս օգտագործել ընտրակեղծիքներում, այնուամենայնիվ երկիրը շնորհիվ նախագահական ինստիտուտի մնացել է ինչ-որ ողջամտության սահմաններում։

3. Հայեցակարգը սահմանադրական բարեփոխումների հիմքում դնում է ժողովրդավարությունն ու իրավական պետության կայացումը։ Իբրև համար 1 խնդիր դիտարկված է իրավունքի գերակայության սկզբունքի երաշխավորումը։ Առաջ է քաշվում հետևյալ հայեցակարգային մոտեցումը՝ “իշխանությունն իրականացնելիս ժողովուրդը և պետությունը պետք է սահմանափակված լինեն մարդու և քաղաքացու հիմնական իրավունքներով և ազատություններով”։ Պարզ է, որ սկզբունքի իրականացման երաշխիքը քաղաքական և տնտեսական իշխանության ապակենտրոնացումն է, քաղաքացիական կամքի մենաշնորհացման բացառումը և իրավունքի փոխարինման անհնարինությունը։ Ի՞նչ է իրավունքը։ Իրավական նորմ լինելուց բացի այն նաև մամուլ է, հասարակական, տնտեսական ու սոցիալական գործունեության հնարավորություն, իրազեկելու և իրազեկված լինելու վիճակ։ Հետևաբար, Հայեցակարգի հեղինակները պետք է որ գիտակցեն, որ հանրային կյանքի կենտրոնացման որոշակի աստիճանից սկսած ցանկացած քաղաքական ու տնտեսական օլիգարխի էգոիստական ձգտումները, ցանկացած կեղծ բարեպաշտություն ներկայացվելու է իբրև մարդու հիմնական իրավունք և ազատություն։ Այս տեսակետից խնդրահարույց է ոչ թե այդ իրավունքի բացակայությունը (որն, ի դեպ, վատ էլ շարադրված չէ 1995 և 2005 սահմանադրություններում), այլ դրա պաշտպանությունը։ Լավ օրինակ է 2005թ Սահմանադրությունը (փոփոխությունները)։ Այսպես 8.1 հոդվածով եկեղեցին անջատ է պետությունից, կրոնական կազմակերպությունների համար ապահովվում է գործունեության ազատությունը, բայց այդ նույն Սահմանադրությամբ ճանաչվում է Հայաստանյաց առաքելական սուրբ եկեղեցու՝ որպես ազգային եկեղեցու բացառիկ առաքելությունը։ Եթե չկա իրավունքի կիրառման ապակենտրոնացված դաշտ, ապա առանց դրա այս նոր Սահմանադրության ընդունումից հետո էլ (ավելի մեծ չափերով) ցանկացած հանրային ապօրինություն (օրինակ, գերակա շահի անվան տակ մարդկանց տները քանդելը) ներկայացվելու է իբրև հիմնական (հիմնարար) իրավունք։ Այսպիսով, հիմնական իրավունքը ոչինչ է առանց իրավունքի ստեղծման ու կիրարկման հակակշիռ, ապակենտրոնացված մեխանիզմների։ Խնդիրը սա է և ոչ թե լոզունգը։

4. Հայեցակարգի հաջորդ բաժինը նվիրված է մարդու հիմնական իրավունքների անմիջական գործողության ապահովմանը, իրավունքների սահմանափակման սահմանադրական լուծումներին։ Արդարացիորեն նշվում է, որ ներկա սահմանադրական լուծումները չեն որոշակիացնում նաև հիմնական և այլ իրավունքների դատական պաշտպանության ընթացակարգերը։ Առաջարկվում են նոր հայեցակարգային մոտեցումներ (3 կետ և 3 ենթակետ)։ Եվ ի՞նչ։ Ոչ մի մեխանիզմ, ոչ մի կոնկրետ խոսք, Սահմանադրության դրույթների սահմանադրական պաշտպանության ոչ մի եզրույթ։ Ավելին, առաջ անցնելով կարելի է նշել, որ դատական իշխանության հատվածում առաջարկված չեն մեխանիզմներ, առաջնային ու հիմնական իրավունքների պաշտպանության մասով, չկան դրանց նկատմամբ օրենսդիրի և գործադիրի ոտնձգությունը կանխարգելող մեխանիզմներ։

5. Հայեցակարգի “սոցիալական պետության սահմանադրական սկզբունքի իրացման երաշխիքները” բաժինը լուրջ քննադատություն է պարունակում գործող սահմանադրության հռչակած մեր պետության սոցիալականության մասով։ Միանգամայն արդարացիորեն նշվում է, որ այդ սկսզբունքն այնքան լայն է, որ այդպես էլ հնարավոր չի լինում արտածել ճշգրիտ իրավական հետեանքներ։ Հետևություն է արվում, որ այդ սկզբունքը օրենսդիրի կողմից կոնկրետացման կարիք ունի։ Հայեցակարգում միանգամայն արդարացիորեն նշվում է, որ գործող սահմանադրությամբ պետության սոցիալական նպատակները ձևակերպվել են որպես սոցիալական իրավունքներ։ Հայեցակարգի հեղինակները կարծում են, որ սոցիալական հիմնական իրավունքները և պետության նպատակները պետք է իրարից տարանջատվեն։ Բացի այդ, շարունակում են հեղինակները, գործող Սահմանադրության 2-րդ գլուխը միմյանցից չի սահմանազատում սոցիալական հիմնական իրավունքները և դասական հիմնական իրավունքները։ Չ՞է որ սոցիալական հիմնական իրավունքները, ի տարբերություն դասական հիմնական իրավունքների, պահանջում են հանրային իշխանության պոզիտիվ գործողություններ, ասում են Հայեցակարգի հեղինակները։

Հարկ է նշել, որ սոցիալական իրավունքները լինում են բացարձակ, հարաբերական և կառուցվածքային։ Բացարձակ իրավունքները (օրինակ, նվազագույն աշխատավարձի մեծությունը՝ նկատի ունենալով դրա սոցիալական նշանակությունը կամ ձրի առողջապահությունը կամ կրթությունը) որպես կանոն լիմիտավորված են, ավելի ցածր են, քան սոցիալական ձևավորված պահանջները և խստորեն առնչվում են երկրի տնտեսական զարգացման մակարդակի հետ։ Հայաստանն այսօր աշխարհում գրավում է 125-130-րդ տեղը համար մեկ սոցիալական ցուցանիշով՝ կենսամակարդակով (185 պետության մեջ)։ 2015թ մարտին ձևավորված աղքատության ցուցանիշով (43-44%) այն չի կարող ապահովել բացարձակ սոցիալական պահանջների մեծ մասը։ Նման խոսակցություններ գնում էին 2008թ, երբ աղքատությունը 23% էր և ծրագրավորված այն իջեցնել մինչև 11%-ի։ Բայց ստացվեց ճիշտ հակառակը՝ 2008-2014թթ. 2 անգամ իջնելու փոխարեն այն 2 անգամ ավելացավ։ Նման աղքատ երկրներում կարելի է խոսել պետության նվազագույն պարտականությունների, այլ ոչ թե սոցիալական հիմնարար իրավունքների մասին։ 2005թ. Սահմանադրությունը, ինչպես արդարացիորեն նշում են Հայեցակարգի հեղինակները, չի կատարվում։ Արդ, ի՞նչներիս է պետք մի Սահմանադրւություն (նկատի ունենք Հայեցակարգից հետո եկողը), որն էլ ավելի չի կատարվելու։ Հարաբերական իրավունքները կապված են հասարակության ներսում հարստության կենտրոնացման ու համակենտրոնացման հետ։ Հայեցակարգում այս հարցերն ընդհանրապես չեն քննարկվում։ Չեն քննարկվում նաև մրցակցության և մենաշնորհների դեմ պայքարի իրավական հիմքերը (1995-ի Սահմանադրությամբ նման պահանջներ կային, որոնք փոշիացվեցին 2005թ փոփոխություններով)։ Վերջապես, կան կառուցվածքային սոցիալական իրավունքներ, որոնք անմիջական կապ չունեն երկրների տնտեսական զարգացման հետ։ Օրինակ, գիտության, կրթության, առողջապահության ֆինանսավորման ծավալները ՀՆԱ նկատմամբ կամ տեսակարար կշիռը բյուջեի մեջ։ Հայեցակարգում այս մասին ակնարկ անգամ չկա։ Եվ այսպես, ի՞նչ կարիք կա խոսել սոցիալական պետության մասին, երբ ոչ մի իրական քայլ այդ ուղղությամբ չի նախատեսվում։ Եզրակացությունը միանշանակ է. դեռևս մի քանի տասնամյակ ՀՀ քաղաքացիների հիմնական սոցիալական իրավունքներին հնարավոր չէ սահմանադրականություն հաղորդել. խոսք կարող է լինել ոչ թե սոցիալական իրավունքների մասին, այլ պետության սոցիալական քաղաքականության մասին։ Իսկ դրանք բոլորովին տարբեր բաներ են։

6. Հայեցակարգի կենտրոնական հարցերից մեկն էլ իշխանությունների բաժանման և հավասարակշռման հիմնախնդրի սահմանադրական լուծումն է։ Հեղինակները գտնում են, որ “գործառույթ-ինստիտուտ-լիազորություն” եռամիասնական շղթայում ՀՀ Սահմանադրությամբ անհրաժեշտ ներդաշնակություն երաշխավորված չէ։ Նրանք առավել ուշադրություն են դարձնում իրենց կարծիքով հետևյալ հիմնախնդիրների վրա։
Առաջին, իբր թե Նախագահի ու ԱԺ ոչ միաժամանակյան ընտրության դեպքում և դրանով իսկ ԱԺ-ում ՀՀ Նախագահին հարող մեծամասնության բացակայության պարագայում մեծանում է քաղաքական ճգնաժամի ու առճակատման վտանգը։ Այ քեզ բան։ Այսինքն, ուզում ենք այսպես ասած հնարավոր դեմոկրատիայի վերջին ուրվակա՞նը վերացնել։
Երկրորդ, եթե ԱԺ մեծամասնությունը Նախագահի կողմնակիցներն են, ապա նա քաղաքական մենիշխանություն է ստանում։ Միգուցե։ Բայց մ՞իթե Նախագահի ինստիտուտի վերացմամբ կամ թուլացմամբ է ստացվում պառլամենտական հանրապետությունը։ Իհարկե՝ ոչ։ Մի րոպե պատկերացնենք Նախագահը չկա և ԱԺ-ում որևէ կուսակցություն (օրինակ, ՀՀԿ-ն) ստանում է 70% և կառավարություն ձևավորում։ Ի՞նչ ենք անում։ Արդյո՞ք Հայեցակարգով առաջարկված է պառլամենտական հանրապետության իրավա-քաղաքական համակարգը։ Կրկնում ենք, մի՞թե ՀՀ Նախագահի պաշտոնի վերացման կամ թուլացման արդյունքում անպայմանորեն ստացվում է պառլամենտական հանրապետություն։ Ստորև այս հարցին մենք ավելի մանրամասն անդրադառնում ենք “Կառավարման խորհրդարանական համակարգի ընձեռած հնարավորությունները” ենթագլխի եզրույթները վերլուծելիս։
Երրորդ, Հայեցակարգի հեղինակները գտնում են, որ Նախագահի լիազորությունները գործադիր իշխանության իրականացման և Սահմանադրության պահպանման գործառույթների իրականացման բնագավառներում հստակեցված չեն։ Այո այդպես է։ Ի դեպ, Սահմանադրության 3-րդ գլուխը, թերևս, էական փոփոխությունների կարիք ունի։ Բայց, չ՞է որ ԱԺ-ն օրենքներ է ընդունել, Նախագահը դրանք ստորագրել է և իր ենթակայության տակ անցկացրել ոստիկանությանը, հարկային մարմիններին, մաքսայինի աշխատողներին, վաստակավոր ու ժողովրդական արտիստի կոչում շնորհելու մենաշնորհ է ստացել և այլն, և այլն։ Այս բոլորը Սահմանադրության մեջ կ՞ան։ Չկան։
Չորրորդ, Հայեցակարգի հեղինակները բողոքում են խորհրդարանական փոքրամասնության հակակշռող դերի արդյունավետ իրականացման մասին։ Այո, բայց այդ դեպքում ի՞նչու չի ասվում, որ նոր Սահմանադրության մեջ որևէ ուժի արգվելվելու է անցնել 45 կամ 50%-ի սահմանը։ Կամ ի՞նչու օրինակ ԱԺ հանձնաժողովները չեն աշխատում համանախագահության սկզբունքով. մեկ համանախագահը իշխող կոալիցիայից և մյուսը ընդդիմությունից։ Սրա համար նոր Սահմանադրություն պետք չէ։ Սրա համար պետք է ընդամենը փոխել կանոնակարգ-օրենքը։
Հինգերորդ, Հայեցակարգում նշվում է, որ Նախագահ – ԱԺ – կառավարություն փոխհարաբերություններում վեճերի լուծման իրավական կարգ չկա։ Ավելի շուտ այդ վեճերը քաղաքական լուծում են ստանում։ Այստեղից պարզապես անհնարին է հասկանալ. իսկ ի՞նչ են առաջարկում Հայեցակարգի հեղինակները։ Իսկ ո՞վ ասաց որ նոր տարբերակում վիճակն ավելի վատ չի լինի։
Վեցերորդ, այստեղ նշվում է, որ կառավարությունն ամբողջական պատասխանատվությամբ չի իրականացնում գործադիր իշխանությանը բնորոշ գործառույթները։ Բայց, նախ, չ՞է որ օրենքներով կառավարուոթյունից խլվել են գործադիրի որոշակի գործառույթներ (օրինակ, ոստիկանապետի նշանակումը, համապատասխան օրենքն ընդունելուց հետո)։ Ի՞նչն է խանգարում առանց Սահմանադրություն փոխելու վերանայել այդ օրենքները և համապատասխան շտկումներ կատարել։ Ի վերջո, այս սահմանադրական փոփոխությունները նախաձեռնել է ՀՀ Նախագահը։ Է, թող հիմա փոխի այն օրենքները, որով Նախագահին գործող Սահմանադրությունից դուրս լրացուցիչ լիազորությունններ են տրվել։
Հայեցակարգում նշված ևս երկու նմանատիպ “հիմնախնդիրներ”։ Իսկ ապա քննարկման են առաջադրված իշխանություննների բաժանման և հավասարակշռման հիմնախնդրի “լուծումները”։ Ո՞րոնք են դրանք։ Ամրապնդել ԱԺ օրենսդրական և վերահսկողական դերը։ Ի՞նչպես։ Ոչ մի կոնկրետ առաջարկություն։ Այստեղից, ի՞նչ գիտեք, որ նոր Սահմանադրությամբ ԱԺ դերը բարձրանալու է։ Նման մանրամասնությունններ Հայեցակարգում քննարկված չեն, միգուցե կասեն այդ փեստաթղթի հեղինակները։ Բա էլ ի՞նչու եք այն քննարկման դրել։ Նույն պատճառաբանությամբ անհասկանալի են գործադիր իշխանության երկատվածությունը հաղթահարելու մտքերը։ Միևնույնն է նոր Սահմանադրությամբ (կամ առաջարկվող փոփոխություններով) ՀՀ Նախագահին վերապահվում է պետության գլխին բնորոշ ամբողջական՝ գերազանցապես հակակշռող և զսպող լիազորություններ։ Բնական հարց է ծագում՝ ի՞նչպես։ Բա էլ որտեղ է նպատակահարմար խոսել մեխանիզմների մասին եթե ոչ Հայեցակարգում։ Գոնե սկսզբունքային հարցերի շուրջը։

7. Հայեցակարգի առանցքային կետերից է կառավարման խոհրդարանական համակարգի ընձեռած հնարավորությունների քննարկումը։ Այստեղ առաջ են քաշվել հետևյալ ենթակետերը։
Ա) Գործադիր իշխանության համակարգային ամբողջականության երաշխավորումը։
Բ) Քաղաքական մենիշխանության հաղթահարումը։
Գ) Պետական իշխանության անձնավորման հիմսնախնդիրը։
Ասվում է, որ կառավարման խորհրդարանական համակարգը թույլ է տալիս լուծելու նշված հիմնախնդիրները։ Հայեցակարգում միտք կա, որ նույնիսկ կիսանախագահական համակարգն այս հարցը լուծող չէ։ Հեղինակների կարծիքով, ԱԺ-ը որպես օրենսդիր իշքանություն վերահսկողություն կիրականացնի գործադիր իշխանության նկատմամբ։ Առաջարկվում է ուժեղ վարչապետի ինստիտուտը։ Հայեցակարգի հեղինակների կարծիքով, ՀՀ Նախագահի ինստիտուտը, ներկա լիազորություններով, պետք է վերացվի։ Բայց մ՞իթե խորհրդարանական կառավարման հիմնական հայտանիշը թույլ նախագահական ինստիտուտն է, կամ դրա իսպառ բացակայությունը։ Չ՞է որ պառլամենտարիզմի ավելի հիմնական հատկանիշն այն է, որ բոլոր օրենսդրական ակտերը (օրենքներ, կառավարության որոշումներ և նախարարությունների նորմատիվային ակտեր) ընդունվում են օրենքների տեսքով։ Այստեղից հարց է ծագում. ի՞նչպես պետք է լուծել օրենսդրական դաշտի բաժանումը օրենքների (ԱԺ) և նորմատիվային որոշումների (Կառավարության որոշումներ, նախարարությունների նորմատիվային ակտեր և այլն) միջև։ Ի վիճակի՞ է լինելու ԱԺ ընդունել 5-6 անգամ ավելի շատ օրենքներ՝ նվազագույնի հասցնելով կամ թե նույնիսկ բացառելով գործադիրի կողից նորմատիվային բնույթի որոշումներ ընդունելը։ Ի վերջո, հարկ կլինի տարեկան ընդունել առնվազն 1800 օրենք։ ԱԺ-ում պատգամավորը պետք է օրենսդրական վարչությանը հայտնի իր մտադրության մասին այս կամ այն օրենքը նախաձեռնելու առումով, իսկ այդ վարչությունն էլ 2 շաբաթում պետք է պետք է գրի ու ներկայացնի օրենքի նախագիծը պատգամավորին։ Այս տեսակետից, իրականության մեջ, ԱՄՆ-ն, օրինակ, շատ ավելի պառլամենտական է, քան Հայեցակարգով առաջարկված “պառլամենտական” Հայաստանը։ ԱՄՆ Նախագահը միայն գործադիր կիրառական ակտեր է ընդունում։ Այնտեղի օրենքները կառավարություն կարծիքի չեն գնում։ Եթե կուզեք իմանալ, և դա ակնհայտ է, ՀՀ-ում պետք է վերացնել վարչապետի ինստիտուտը։ Ի վերջո, եթե նպատակ կա գործադիր իշխանությունը կենտորանացնել մեկի ձեռքերում, ապա նա պետք է ժողովրդի քվեն (առաջնային մանդատ) ստանա։ Անվանեք այս անձին վարչապետ կամ Նախագահ՝ մեկ է։
Մինչդեռ, ըստ Հայեցակարգի հեղինակների, ՀՀ Նախագահին պետք է ընտրի կամ ԱԺ-ն կամ էլ ընտրական կոլեգիան։ Այստեղ ՀՀ Նախագահի ընտրության համար իբրև տարբերակ առաջարկվում է ընտրական կոլեգիան՝ սփյուռքի ներկայացուցիչների ընդգրկումով, ապա հստակ է նաև, որ նոր Սահմանադրությամբ վտանգ կա կորցնելու ընտրության ինստիտուտը, ոչնչացնելու քաղաքացիության համակարգը։ Ի՞նչ կնշանակի սփյուռքի ներկայացուցիչ և ի՞նչու նե պետք է ՀՀ նախագահ ընտրի։ ՀՀ Նախագահը նրան կառավարու՞մ է, որ նա իբրև ներկայացուցիչ ընտրվի։ Բա ու՞ր մնաց ՀՀ քաղաքացին։ Այստեղ Հայեցակարգի հեղինակները, որոնք մինչ այդ փորձում էին մնալ շարադրության իրավական տերմինաբանության շրջանակներում, մեղմ ասած, իրենց կորցնում են. ցույց տվեք մի երկիր, որտեղ սփյուռքը գա ու Նախագահ ընտրի։ Ի՞նչ եք մտադիր անել. փաստորեն հետայսու ՀՀ հայաստանյան քաղաքացիները ընտրելու իրավունք ունենալու համար սփյուռքահ՞այ պիտի դառնան։ Այնուամնայնիվ, այստեղ է որ Հայեցակարգի հեղինակները, վախենալով որ իրենց տարբերակը կխմբագրվի, սահմանադրական փոփոխություններով հանդերձ այս Նախագահին օժտում են համաստորագրման իրավունքով։ Իսկ այս տողերից տառացիորեն մի էջ վերև քննադատում էին կիսանախագահական համակարգը... Այսպիսով, Հայեցակարգը էռոզիայի է ենթարկում ՀՀ քաղաքացու ինստիտուտը և ի վերջո, համենայն դեպս, նորից առաջարկում է ՀՀ Նախագահին իբրև հավասարակշռող ուժ՝ բայց արդեն ընտրված ԱԺ մեծամասնության ու սփյուռքի կողմից։ Իսկ ո՞վ պետք է հսկի ԱԺ ընտրությունները, ինչպես պետք է մեծամասնության գործունեությունը վերահսկվի՝ անհայտ է մնում։ Հարց է ծագում, եթե իրոք ուզում եք թուլացնել Նախագահի ինստիտուտը (այլ ոչ միայն հեշտացնել իշխող մեծամասնության կողմից Նախագահի ընտրությունը) ի՞նչու չեք գնում երկպալատ խորհրդարանական համակարգին։ Ի՞նչու չեք մտցնում սենատ։ Ահա ձեզ հակակշռի ինստիտուտ։
Մի կարևոր հանգամանք էլ։ Առաջարկվում է խորհրդարանական մոդել (մի պահ պատկերացնենք, թե Հայեցակարգի հեղինակներն այդպիսի մտադրություն ունեն)։ Բայց գոնե մի քանի բառով գրեք, որ ԱԺ բյուջեն ներկայացնում է հենց ԱԺ-ն, այլ ոչ թե կառավարությունը։ Հաստատումից հետո այդ բյուջեն մտնում է համախմբված բյուջեի, այլ ոչ թե պետական բյուջեի կազմի մեջ։ Կասեք մանր՞ուք է։ Բա ի՞նչն է կարևոր, ընդհանուր, ոչինչ չասող, մեխանիզմներ չպարունակող շարադրա՞նքը։
Եվ վերջապես։ Ի՞նչ են առաջարկում Հայեցակարգի հեղինակները ընդդիմության մասով։ Չ՞է որ կառավարության գործունեության վերահսկողությունը, ինչը չգիտես ինչու հասցեագրված է ԱԺ-ին, իրականում պետք է հասցեագրել խորհրդարանական ընդդիմությանը։ Իսկ ի՞նչ է ստանում ընդդիմությունը այս նախագծով։ Ոչինչ։ Վերահսկողական գործառույթներ իրականացնելու համար կարող է քննիչ հանձնաժողովներ ստեղծել և Վերահսկիչ պալատի ու Կենտրոնական ընտրական հանձնաժողովի նախագահի ընտրությունը պետք է կատարվի 3/5-ով (այսինքն՝ ոչ թե 50%+1 բանաձևով, այլ 60%-ով)։ Ահա և բոլորը։ Իշխող մեծամասնության սահմանափակում չկա, խորհրդարանական հանձնաժողովների համանախագահում չկա, այդ հանձնաժողովների կողմից նորմատիվային ակտեր ընդունելու հնարավորություն չկա, օրենքներ պատվերներ տալու և պարտադիր կարգով, ըստ ընդդիմության պահանջի, ԱԺ լիագումար նիստում դրանք քննարկելու պահանջ չկա և այլն։ Ընդդիմությանը իրավունք չի տրվում անգամ ԱԺ ապարատը ձևավորելիս հավասար իրավունք ունենալ դիմության հետ (խոսքը մրցույթային հանձնաժողովներում մասնակցելու մասին է)։ Ի դեպ, եթե 3/5-ը լուրջ թիվ եք համարում, ի՞նչու հապա նոր Սահմանադրությամբ գոնե 3/5-ի չափով չեք սահմանափակում մեծամասնության բացարձակ թիվը ԱԺ-ում։

8. Հայեցակարգում առանձին բաժին կա ընտրական իրավունքի և ընտրական համակարգի մասով։ Այստեղ, սակայն, ոչ մի կոնկրետ բան առաջարկված չէ։ Միակ նորությունն այն է, որ առաջարկվում է հենց Սահմանադրությամբ կամ էլ օրգանական օրենքով ամրագրել ընտրական համակարգի մանրամասները։ Այսինքն, ոչինչ չի առաջարկվում։ Իսկ սա տարօրինակ է։ Ի վերջո, խորհրդարանական համակարգին անցնելու պարագայում ընտրությունների դերը պետք է բարձրանա։ Չ՞է որ ԱԺ-ն դառնալու է առաջնային մանդատ ունեցող միակ մարմինը։ Այստեղ է, որ գոնե սահմանադրորեն պետք է լուծել ընտրությունների հետ կապված մի քանի սկսզբունքային հարց։ Մասնավորապես, համամասնական և մեծամասնական ընտրական համակարգերի փոխհարաբերության հիմնախնդիրը։
Ընտրական համակարգի մասով կարևորագույն մյուս խնդիրը ընտրության իրավունքի սահմանադրականությունն է, ցուցակների խնդիրը։ Սա առավելապես կարևոր է ՀՀ պարագայում, քանզի սփյուռքում բնակվող հայերի թիվը գրեթե կրկնակի ավել է Հայաստանում մշտապես բնակվողների թվից։ Ընդ որում սփյուռքում բնակվողներից շատերը ՀՀ քաղաքացիներ են։ Եվ այս թիվն արագորեն աճում է։ Եվ ուրեմն Հայեցակարգում մենք պետք է հստակ մեխանիզմ տեսնեինք. կամ ՀՀ բոլոր քաղաքացիներին քվեարկության իրավունք է տրվում՝ անկախ նրանց բնակության վայրից, կամ էլ քվեարկում են միայն այն քաղաքացիները, որոնք նախօրոք գրանցվում են և քվեարկում ՀՀ-ում կամ էլ (արտասահմանում քվեարկելու պարագայում) նախապես հայտարարված տեղերում։ <<Ազատություն>> կուսակցությունն, օրինակ, գտնում է, որ լուծման տարբերակներից մեկն էլ այն է, գոյություն ունի բնակչության կադաստր, և ըստ այդ կադաստրի քվեարկության իրավունք ունեն միայն ռեզիդենտները, իսկ ոչ ռեզիդենտներից՝ ՀՀ այն քաղաքացիները, որոնք քվեարկությունից որոշ ժամանակ առաջ, օրինակ՝ 6 ամիս առաջ, գրանցվել են:

9. Հայեցակարգում ծավալային առումով լուրջ տեղ է հատկացվել դատական իշխանությանը։ Նախ, կատարվել է վերլուծություն, ուր ներկայացվել են դատական համակարգին ներկայացվող հիմնական պահանջները. գործառութային, նյութական ու սոցիալական անկախությունը, գործառութային անհստակությունը, կառուցակարգային անկայունությունը, դատավարական ընթացակարգերի թերությունները և այլն։ Հայեցակարգի հեղինակները գտնում են, որ գործող Սահմանադրությունը կարգավորում է դատական իշխանության ոչ թե գործառութային հատկանիշներն ու հնարավորությունները, այլ դրա կառուցվածքային (դատարանակազմական) կողմը։ Այստեղ նրանք եզրակացնում են, որ անհրաժեշտ է, որպեսզի դատական իշխանության առաքելությունը, հիմնական գործառույթներն ունենան սահմանադրական ամրագրում։
Իսկ ի՞նչ է առաջարկում Հայեցակարգը անկախ, ինքնուրույն և օրենքի առաջ հաշվետու դատական իշխանության կայացման հարցում։ Բառացիորեն ոչինչ։ Նախ, ասվում է, որ խնդիրը արդեն առկա կառույցների կատարելագործման մեջ է։ Այնուհետև մտքեր են ասվում արդարադատության խորհրդի անկախության, գործունեության արդյունավետության բարձրացման մասին, խոսվում է դրա ձևավորման փոփոխության անհրաժեշտության մասին։ Ոչ մի կոնկրետ մեխանիզմ, ոչ մի կոնկրետ առաջարկություն։ Միակ կոնկրետ նորությունը երդվյալ ատենակալների մասնակցությամբ դատավարությունների իրականացման հնարավորությունն է։ Ի՞նչ կոնկրետ եզրակացություն կարելի է անել, օրինակ, Հայեցակարգում առկա այսպիսի մտքից. “Հայեցակարգային մակարդակում մեթոդաբանական նոր մոտեցումը ենթադրում է առաջին հերթին սահմանադրորեն ամրագրել դատական իշխանության գործառութային ամբողջականությունը երաշխավորող անհրաժեշտ ու բավարար նախադրյալներ, որոնք, դատավարական ու դատարանակազմական ընդհանուր սկզբունքներից ելնելով, հիմք կծառայեն նաև դատական իշախանության մարմինների համակարգի ձևավորման համար”։ Մի՞թե այսպիսի երկարաշունչ և կոնկերտ ոչինչ չասող նախադասությունը կարելի համարել հայեցակարգային։ Ակնհայտ է, որ դատական իշխանության մասով Հաեցակարգը ոչ մի հայեցակարգ էլ չունի։
<<Ազատություն>> կուսակցությունը գտնում է, որ Հայեցակարգի հեղինակները պարտավոր էին որոշակի մեխանիզմներ առաջարկել։ Օրինակ, ասենք, առաջին ատյանի դատավորները պետք է ընտրվեն, վերաքննիչը՝ պետք է նշանակվի ցմահ: Մենք գտնում ենք նաև, որ պետք է լինի նաև այլընտրանքային դատարան, մարդիկ պետք է իրավունք ունենան ազատորեն ընտրելու իրենց դատարանը, ուր ուզում են դիմել: Բացի դա, առաջարկում ենք լիցենզավորված արտասահմանյան դատարանների գաղափարը։ Հայաստանը փոքր երկիր է, երբեմն բոլորը բոլորին ճանաչում են և օրենքով նախատեսված կարգով դատական գործառույթը կարող իրականացնել լիցենզավորված արտասահմանյան դատավորը։ Վերջապես, դատական համակարգի անկախության կարևորագույն տարր է այն, որ ամբողջ աշխարհում դատական համակարգի բյուջեն ներկայացվում է օրենքով՝ պառլամենտում և չի մտնում կառավարության ներկայացրած նախագծի մեջ։ Բացի այդ, դատական իշխանության մասին օրգանական օրենքով պետք է սահմանվի, որ Կառավարության օրենսդրական նախաձեռնության իրավունքը չի գործում անմիջականորեն դատական իշխանությանը վերաբերող օրենքների նախագծերի նկատմամբ։

10. Հայեցակարգի հաջորդ կետը վերաբերում է անմիջական ժողովրդավարության սահմանադրական երաշխիքներին։ Սա, թերևս, Հայեցակարգի միակ բաժինն է, որտեղ ինչ-որ կոնկրետ մեխանիզմներ են առաջարկված։ Մասնավորապես, առաջարկվում է հանրաքվեի դնել միջազգային կազմակերպություններին միանալու այն հարցերը, ինչը հանգեցնում է երկրի ինքիշխանության մասնակի սահմանափակումներին։ Բացի այդ, կարևոր է, առաջարկվում է սահմանադրորեն ամրագրել այն հարցերի շրջանակը, որոնք չեն կարող հանրաքվեի դրվել։ Այնուամնայնիվ, կիսատ են մնում և հստակեցում չեն ստանում այնպիսի հասկացություններ, ինչպիսիք են ինքիշխանության մասնակի սահմանափակում, հանրաքվեի շրջանակ (ընդգրկման և հարցերի առումներով), հանրաքվեներ անցկացնելու մասին որոշումներ ընդունելու մեխանիզմներ և այլն։

11. Հայեցակարգը ընդհանրապես չի անդրադարձել այնպիսի մի կարևոր հարցի՝ ինչպիսին ՀՀ Կենտրոնական Բանկի խնդիրն է։ 2005թ. Սահմանադրությունից հետո 2008-2014թթ. ՀՀ տնտեսական զարգացման դանդաղեցման, լճացման հիմնական պատճառներից մեկն էլ 83.3 հոդվածի հայտնվելն էր, որով ԿԲ գործունեության հիմնական նպատակ է համարվել գների կայունության ապահովումը։ ԿԲ այս գործառույթին դրանով իսկ ավելի մեծ տեղ է հատկացվել, քան դրամավարկային քաղաքականության ծրագրի իրականացմանը։ Եթե գների կայունության ապահովումը հռչակվում է իբրև ԿԲ գործունեության հիմնական խնդիր, ապա այդ պահից սկսած տնտեսության զարգացման միջնաժամկետ ու հեռանկարային բոլոր շահերը զոհաբերվում են այս խնդրին (ինչպես ավելի վաղ նշել ենք, այս անտրամաբանական “սահմանադրականությունից” փրկում է այն, որ չի նշված, թե քանակապես գների կայունություն ասելով ի՞նչ ենք հասկանում)։ Կարծում ենք, որ Կենտրոնական բանկի մասով սահմանադրությունից պետք է հանվի 83.3 կետը և նշվի պարզապես, որ Կենտրոնական բանկը կարգավորում է դրամավարկային քաղաքականությունը, իսկ գնաճի համար պատասխանատվությունը կիսում է ՀՀ Կառավարության հետ։ Դրա հետ միասին ԿԲ անկախությունն ապահովելու համար օրգանական օրենքով ԿԲ պետք է դրամավարկային-քաղաքականությանն անմիջականորեն վերաբերող հարցերով օրենսդրական նախաձեռնության իրավունք ունենա, ինչպես նաև անկախաբար ԱԺ ներկայացնի ԿԲ բյուջեն։ Ընդ որում այն նույն օրգանական օրենքով պետական բյուջեում պետք է հաստատվի նորմատիվային թիվ՝ համաձայն որի ԿԲ-ն պետք է ՀՀ պետական բյուջե պարտադիր կարգով փոխանցի ստացված շահույթը՝ կախված գործողությունների (օրինակ՝ ակտիվային օպերացիաների և այլն) ծավալից։ Կենտրոնական բանկի խորհրդի կազմավորման և գլխավոր դատախազի ընտրության հարցերում “Ազատություն” կուսակցությունը դեմ է քաղաքական կուսակցություններին կամ ընդդիմությանը քվոտաներ տրամադրելուն (այս հարցը ակտիվորեն բարձրացվում է որոշ կուսակցությունների կողմից):

12. Տեղական ինքնակառավարման մասով Հայեցակարգը ելնում է այն բանից, որ առկա սահմանադրական հիմունքներն ընդհանուր առմամբ “համապատասխանում են միջազգային իրավական չափանիշներին”, մասնավորապես, “Տեղական ինքնակառավարման եվրոպական խարտիային”։ Այս բավականին տարօրինակ և չփաստարկված հայտարարությունից հետո Հայեցակարգի հեղինակները չգիտես ինչու կենտրոնանում են միջհամայնքային միավորումներ ձևավորելու հնարավորության վրա։ Այնուհետև խոսվում է այն մասին, որ “տեղական ինքնակառավարմոան մարմինները... պետք է ունենան սահմանադրական հստակ կարգավիճակ” և հստակ կառուցակարգեր պետական իշխանության մարմինների հետ փոխհարաբերություններում։ Եվ այդ հստակ կարգավիճակի ու կառուցակարգի իրականացման համար առաջարկվում է.
- վերանայել համայնքի ղեկավարի պաշտոնանկության ինստիտուտը,
- ամրապնդել ավագանու դերը,
- կարևորել միջհամայնքային մարմինների ու կազմակերպությունների դերը,
- քաղաքական համակարգում ամբողջականացնել տեղական
ինքնակառավարման մարմինների սահմանադրական կարգավիճակը,
- համայնքային միավորումներին ևս տեղական ինքնակառավարման
լիազորություններ տալ։
Մինչդեռ տեղական ինքնակառավարման հիմնախնդիրը բյուջեի բացակայությունն է։ Սա թողած, Հայեցակարգի հեղինակները փորձում են լուծել այս պահի դրությամբ ՀՀ համար բոլորովին արհեստածին այնպիսի մի խնդիր, ինչպիսին համայնքների հնարավոր միավորումներն են և այլն։ Գործող Սահմանադրության 104.1 հոդվածն առանց այդ էլ նախատեսում է մի քանի բնակավայրերի միավորման հնարավորությունը։ Չվիճարկելով Հայեցակարգի տեղական ինքնակառավարման սահմանադրական բարեփոխումների հիմնադրույթները միավորումների մասով, այդուհանդերձ, կարծում ենք, որ հիմնախնդիրն այստեղ է. 106-րդ հոդվածի առաջին պարբերությամբ նախատեսվում է, որ համայնքներն ինքնուրույն են ձևավորում իրենց բյուջեները, իսկ 3-րդ պարբերությամբ նշվում է. համայնքներին պատվիրակած լիազորությունները ենթական են ֆինանսավորման պետական բյուջեից։ Սա է խնդիրը։ Պրակտիկայում դա բերել է նրան, որ, օրինակ, 2015-ին, համայնքներին պատվիրակած լիզորությունների իրականացման համար պետք է 125 մլրդ դրամ, իսկ նրանց բյուջեները սեփական եկամուտներով՝ դրա սոսկ ¼ մասն է ապահովում։ Որպեսզի համայնքների միջոցներն ինքնաբավ լինեն պատվիրակած լիազորությունների շրջանակում, անհրաժեշտ է, որ տեղական ինքնակառավարումը բացի հողի հարկից, գույքահարկից, տեղական տուրքերից, մասհանումներ ունենա նաև շահութահարկից ու եկամտահարկից (50%): Ընդհանրապես ճիշտ է, եթե որպես մնացորդային մեծություն ձևավորվում է հանրապետական բյուջեն, իսկ որպես սկզբնական մեծություն տեղական ինքնակառավարման մարմինների բյուջեները:
Եզրափակելով մեր խոսքը կուզենայինք ևս մեկ անգամ բարձրացնել հետևյալ ամփոփիչ հարցադրումները։
Հայեցակարգից պարզ չէ, թե ի վերջո պետության ո՞ր տիպից, իրավական, քաղաքական կազմակերպումից ո՞ր տիպին ենք անցնում, արդյո՞ք Հայեցակարգով առաջարկված է պառլամենտական հանրապետության իրավա-քաղաքական համակարգը։
Մի՞թե ՀՀ Նախագահի պաշտոնի վերացման կամ թուլացման արդյունքում անպայմանորեն ստացվում է պառլամենտական հանրապետություն։
Ի՞նչպես պետք է լուծել օրենսդրական դաշտի բաժանումը օրենքների (ԱԺ) և նորմատիվային որոշումների (Կառավարության որոշումներ, նախարարությունների նորմատիվային ակտեր և այլն) միջև։
Ի վիճակի է լինելու ԱԺ ընդունել 5-6 անգամ ավելի շատ օրենքներ՝ նվազագույնի հասցնելով կամ թե նույնիսկ բացառելով գործադիրի կողից նորմատիվային բնույթի որոշումներ ընդունելը։
Լուծվու՞մ է արդյոք համամասնական ընտրակարգին անցնելու խնդիրը։
Ի՞նչպիսին են հակակշիռները ԱԺ-ում։ Ի՞նչ կոնկրետ զսպման լծակներ է ստանալու ընդդիմությունը։
Այսպես կոչված պառլամենտական հանրապետության տարբերակի դեպքում արդյո՞ք սահմանափակվելու է մեկ քաղաքական ուժի տեղերի բացարձակ թիվը ԱԺ-ում։
ԱԺ օրենսդիր ու բյուջետային գրասենյակները (ներկայումս աշխատակազմի մի մասն են) ձևավորվել՞ու են արդյոք ընդդիմության ու դիմության հավասար մասնակցությամբ, համանախագահությամբ կամ համաղեկավարմամբ։
Ի՞նչ լուծումներ կան ԿԲ-ի մասով, շարունակվու՞մ է արդյոք վերջինիս կողմից գնաճի գերակայության քաղաքականությունը, ո՞վ է պատասխան տալու դրամավարկային քաղաքականության համար, ի՞նչ մասնակցություն ունի կառավարությունը ֆինանսական շուկայում։
Ի՞նչպես է պաշտպանված սեփականությունը։
Չեն քննարկվում նաև մրցակցության և մենաշնորհների դեմ պայքարի իրավական հիմքերը (1995-ի Սահմանադրությամբ նման պահանջներ կային, որոնք փոշիացվեցին 2005թ փոփոխություններով)։
Ի՞նչ կնշանակի տեղական ինքնակառավարում պետության և այդ մարմինների հարկերի բաշխման ու ֆինանսական ինքնաբավության տեսակետից։
Կիրառվե՞լու է արդյոք տեղական հանրաքվեների մեխանիզմը պետության այսպես կոչված գերակա շահի խնդիրները լուծելիս։
Ի՞նչ է առաջարկվում իբրև որակյալ մեծամասնություն, ի՞նչպես է լուծվելու մեծամասնության հարցը, եթե այն սկսում է փոխել օրենքները ի հեճուկս սեփական իշխանության ավելացման։
Կարո՞ղ է ընթացիկ իշխանությունը Սահմանադրական նոր հանրաքվեի, օրենքների փոփոխության հաշվին վերաբաշխել իշխանությունը, թե նման փոփոխություննները պարտադիր կարգով պետք է վերաբերվեն արդեն հաջորդ իշխանությանը։
Տպավորություն կա, որ Հայեցակարգի հեղինակները մտածված զգուշություն են հանդես բերել և կարող են ցանկացած պահի փոխել ուղղությունը՝ նկատի ունենալով քննարկումների ընթացքում քաղաքական էլիտայի (ղեկավարության) կամ էլ հասարակության տրամադրությունների հնարավոր փոփոխությունները։
Սահմանադրության փոփոխությունները կամ նոր Սահմանադրության ընդունումը ոչ միայն հանրային, այլ նաև անհատական բնույթի ակտ է։ Մեծ հաշվով այն վերաբերում է մարդկանց իշխանության այս կամ այն ձևով երկարաձգելուն կամ փոփոխելուն։ Սահմանադրական դրական փոփոխությունների պրակտիկան աշխարհում փաստում է. անհատական գործոնը պետք է զրոյացվի։ Այդ զրոյացումը լուծման հեշտ ձև ունի. նոր փոփոխությունները ուժի մեջ են մտնում արդեն հաջորդ իշխանությունների օրոք և ոչ մի կերպ չեն կարող ուղղակի կամ անուղղակի ձևով նպաստել փոփոխությունները նախաձեռած քաղաքական ուժի վերարտադրությանը։
Ի վերջո, Հայեցակարգը մշակվել է 9 իրավաբանների մասնակցությամբ։ Ի դեպ, այս իրավաբանների մեծամասնությունն ակտիվ մասնակցություն է ունեցել 2005թ սահմանադրական բարեփոխումների գործընթացին, ինչը իրենք քննադատում են ներկա Հայսցակարգով։ Հանձնաժողովում չեն ընդգրկվել հայտնի սոցիոլոգներ, տնտեսագետներ, պատմաբաններ, փիլիսոփաներ։ Սահմանադրական Հայեցակարգի մշակմանը բավարարվել են Վենետիկի հանձնաժողովի 6 անդամների կցկտուր դիտողությունններով։ Սա ևս մի անգամ համոզում է, որ սահմանադրական բարեփոխումների նպատակը բոլորովին այլ է, քաղաքական և խնդիր չի դրված բարելավելու երկրի կառավարման որակը։