Դարձյալ լեզվի մասին

Լեզվի մասին տողերիս հեղինակի դիտարկումները քննարկելիս մեկնաբանության հանդիպեցի, որի իմաստը մոտավորապես այս էր՝ մաքուր գրական հայերենով հնարավոր չէ կոմունիկատիվ անմիջականություն ստեղծել: Նման դժվարության բոլորն են բախվում, եւ յուրաքանչյուրը մի ելք գտնում է:

Բայց տեսեք, թե լեզվին, որպես քաղաքակրթական համակարգի ստեղծողի, ինչպիսի կարեւորություն է տրվում. «Ազգային պետությունների կազմավորման եւ ազգերի ձեւավորման պահից ի վեր աշխարհում, կարծես, «լեզուների ստուգատես-մրցույթ» տեղի ունեցավ: Լեզուները ձեւավորվեցին եւ գնացին նվաճելու աշխարհը… Մոդեռնի դարաշրջանի ավարտով «մրցույթն» էլ ավարտվեց… Ռուսերենից բացի, եզրափակիչ դուրս եկան անգլերենը, իսպաներենը, ֆրանսերենը, գերմաներենը, չինարենը, հինդին, արաբերենը եւ մի քանի ուրիշներ: Լեզուները, որ «եզրափակիչ» դուրս չեն եկել, պահպանվելու շանսեր չունեն: Առավել եւս այն լեզուները, որ «ստուգատեսից» ուշացել են, ինչպես բելառուսերենը եւ ուկրաիներենը» (http://regnum.ru/news/polit/1965775.html)։
Այստեղից հեղինակը բխեցնում է «ռուսական աշխարհ»-ի քաղաքակրթական էությունը: Դա այն հանրությունն է, որի մշակույթի դոմինանտը ռուսերենն է: Աշխարհում, ըստ լեզուների գերակայության, գոյություն ունի 20-30 քաղաքակրթություն: Եվ սա միանգամայն լուրջ է ասվում, գրեթե առարկություն չհանդուրժող տոնով: Ըստ այդմ, չկա բելառուսական եւ ուկրաինական քաղաքակրթություն, չի կարող լինել «բելառուսական աշխարհ» եւ «ուկրաինական աշխարհ»:

Անցյալ դարասկզբին քաղաքակրթությունների համաշխարհային «ստուգատեսի» խնդիրը շատ հստակ Վահան Տերյանն է ձեւակերպել: Նախ՝ «Հայ գրականության գալիք օրը» դասախոսությամբ, ապա «Հոգեւոր Հայաստան» հոդվածով՝ դնելով հայության «կուլտուրական համախմբման» նպատակ:

Կուլտուր-ազգային ավտոնոմիան, որ հայության մի հատվածի համար ապահովում էր խորհրդային կայսրությունը, սփյուռքի համայնքային կյանքը խթանել են հայկական քաղաքակրթությունը՝ դպրոց, մամուլ, գրականություն, արվեստ, գիտություն, քաղաքական որոշակի ինքնակազմակերպվածություն: Այդ ռեսուրսի հիմքը հայերենն էր: Այդ ռեսուրսը, սակայն, գրեթե ամբողջովին ծախսվեց անկախության համար պայքարում եւ ղարաբաղյան պատերազմում:

Այսօր մի իրավիճակ է, որ Վահան Տերյանին պատկերվել է հռետորական հարցադրման ձեւով՝ մի՞թե վերջին պոետն եմ ես, վերջին երգիչն իմ երկրի, կամ՝ «սա մի կուլտուրական դարաշրջանի՞ վախճանն է, թե՞ մի ողջ կուլտուրայի»:

Իրոք, դարաշրջա՞ն է փակվում, թե՞ հայ քաղաքակրթությունը համաշխարհային «ստուգատեսի եզրափակիչ չի մտել» կամ ուշացել է, եւ մենք պետք է ընտրություն կատարենք քաղաքակրթական որեւէ «աշխարհի մաս կազմելու» միջեւ: Ընդ որում, ընտրության հնարավորությունը մեծ չէ:

Իսկ եթե ձեւակերպվի «հայկական աշխարհ»՝ որպես քաղաքակրթության ինքնուրույն սուբյեկտ, կազմավորելու նպատա՞կ: Եվ այս դեպքում հիմնակազմիչ դիտվի ոչ թե լեզուն, այլ էթնիկ ինքնագիտակցո՞ւմը: Եթե իրոք բացվի համազգային դիսկուրս, որին հավասարի իրավունքով ներգրավվեն հայության բոլոր հատվածները, խմբերը, ենթախմբերը՝ ներառյալ իսլամադավան ծպտված հայերը, կաթոլիկ հայերը, բողոքական հայե՞րը:
Ըստ երեւույթին, պոստմոդեռնի դարաշրջանը հաղթահարում է քաղաքացիության սահմանները, «ազգ» հասկացությունն արդեն քաղաքական եւ իրավահարաբերությունների կապվածություն չի նշում, այլ՝ քաղաքակրթական «աշխարհին» պատկանելությո՞ւն: Մենք ունե՞նք դիսկուրսի կարիք: Դիսկուրսը ճգնաժամի գիտակցում եւ ելքի մատնանշո՞ւմ է:

Իմ բարեկամ Սլավի-Ավի Հարությունյանի բանաստեղծություններն իսպաներեն թարգմանությամբ լույս են տեսել Իսպանիայում: Նա ապրում է Մոսկվայում, գրում է հայերեն: Նա ֆեյսբուքյան միջավայրում հայկական քաղաքակրթություն է ստեղծում: Հայկական քաղաքակրթություն է ստեղծում գրող-բանաստեղծների մի սերունդ, որ բառի հանդեպ այլեւս կաշկանդված չէ, ամոթխած չէ: Դա հայ մշակույթի պարտությո՞ւնն է, ինչպես թվում է շատերիս, թե՞ քաղաքակրթությունների «ստուգատեսին» նրա մասնակցությունը…

Վահրամ
ԱԹԱՆԵՍՅԱՆ