Եթե էսպես գնա, մի օր Երեւանի գլխին էլ են թափվելու ռումբեր

Հարցազրույց ՀՅԴ ԳՄ անդամ, ռազմական վիրաբույժ Տարոն Տոնոյանի հետ

- Պատերազմի առաջին օրվանից Ձեր որդու հետ մեկնեցիք առաջնագիծ, որտեղ բազմաթիվ վիրահատություններ եք արել, ի՞նչ դեպքեր եք ունեցել, անհույս վիրավորներից ո՞ւմ է հաջողվել փրկել։

- Ի տարբերություն 90-ականների արցախյան պատերազմի եւ առավել եւս՝ ապրիլյանի, այս պատերազմն աննախադեպ էր ոչ միայն վիրավորների քանակի իմաստով, այլեւ ծանր վիրավորների, որովհետեւ հակառակորդի կողմից օգտագործվող զենքերում ժնեւյան կոնվենցիայով արգելված զինատեսակներ էլ կային, որոնք անդառնալի կորուստների բերեցին։ Իսկ վիրավորները ծայրահեղ ծանր էին։ Թե որ մասին հաջողվեց փրկել, դժվար է ասել, քանի որ մենք վիրահատում ենք, բայց թե հետո նրանք թիկունքում ինչ խնդիրների առաջ են կանգնում, հետագա ինչ բարդություններ ու արդյունքներ են ունենում, դրա մասին դժվար է ասել։ Սա առանձին ստատիստիկա է։ Ասեմ, որ, բնականաբար, եղել են հեռախոսազանգեր, այսօր, երբ գալիս էի եթեր, մի տղա եկավ ու ինձ ասաց․ «Ամսի 2-ին որ ինձ վիրահատել եք Հադրութում, էդ տղան եմ»։ Ասացի՝ կներեք, չեմ հիշում, բայց երբ խոսեց, հիշեցի, որովհետեւ Վրաստանից կամավոր էր, կարծեմ՝ Բոլնիս Խաչենից էր։ Իհարկե, անճանաչելիորեն փոխվել էր, շատ նիհարել, բայց, փառք Աստծո, իր ոտքով եկել էր։ Իսկ թե մյուսների ճակատագրերն ինչ են եղել, չեմ կարող ասել։

- Ի՞նչ բնույթի վնասվածքներ էին։

- Այս պատերազմը նախորդից տարբերվում էր նրանով, որ պատերազմի առաջին օրերին, երբ  մոբիլիզացիա չէր հայտարարվել, վիրավոր ժամկետային զինվորականների 90 տոկոսը գալիս էր վերին եւ ստորին վերջույթների վիրավորումներով։ Սրանք նրանք էին, ովքեր կրում էին սաղավարտ եւ զրահաբաճկոն, իսկ ավելի ուշ, երբ եկան նաեւ կամավորականները, մենք սկսեցինք արդեն մասսայական ունենալ կրծքավանդակի եւ որովայնի խոռոչի վնասումներով դեպքեր։ Ամեն տեսակի՝ բեկորային եւ այլն։ Իսկ էլ ավելի ուշ, երբ մարտերը մոտեցել էին, արդեն սկսվեց հրազենից վիրավորվածների հոսքը։ Սաղավարտների ու զրահաբաճկոնների բացակայության պայմաններում սա էլ ավելի էր վիճակը բարդացնում, որովհետեւ դրանք պաշտպանում են կենսական կարեւոր օրգանները՝ գլխուղեղ, որովայն, եւ այդ վնասվածքները, որպես կանոն, շատ ավելի ծանր էին։

- Շա՞տ են լինելու վերջույթներ չունեցող անձինք։ Վիրավորների թիվը չի ասվում։

- Երբ մենք գալիս ենք ռազմադաշտային հոսպիտալ, այնտեղ արդեն տեսնում ենք բեկորից գրեթե ինքնաամպուտացված, ու էդ վերջույթները, բնականաբար, ամպուտացվում էին։ Իսկ այն վերջույթը, որի դեպքում կասկածներ կային, մենք առաջնային վիրաբուժական մշակման ենք ենթարկել, ապարատներով վերջույթների անշարժացում, 90-ականներին նման բան չկար, եւ տեղափոխում խորը թիկունք։ Թե հետագայում այն ինֆեկցիաներին, որ պիտի զարգանային այդ վերքում, կկարողանա՞ր օրգանիզմը դիմադրել, կկարողանայի՞ն ոտքը պահպանել, թե՞ գանգրենա կզարգանար, ու հարկադրված ամպուտացիայի կգնային, այդ թվերին էլ հիմա ոչ ոք ժամանակ էլ չի ունեցել, որ կարողանա հավաքագրել էդ տվյալները։ Բայց, ցավոք, պարզ է, որ բավականին մեծ թվով հաշմանդամներ կունենանք։

- Ձեզ հայտնի՞ է, թե ինչ է արվում ռեաբիլիտացիայի համար, ինչպես նաեւ՝ հոգեբանական առումով։ Նաեւ՝ արցախյան առաջին պատերազմի ժամանակվա համեմատությամբ։

- 90-ականներին առաջին պատերազմն էր, փորձ չկար, էն ժամանակ հոգեբանական ծառայություններ գրեթե չեն եղել։ Հիմա վստահ եմ, որ կան, բայց չեմ առնչվում։

- Ի դեպ, արդեն մի քանի դեպքի մասին եմ լսել, որ պատերազմից վերադարձածներին անգամ փորձել են հոգեբուժարան տեղափոխել։

- Ցավոք, էդպես էլ կարող է լինել, որովհետեւ այդ դժոխքի միջով անցնողները կունենան այդպիսի խնդիրներ, վստահ եմ։ Եվ այդ պատերազմի մղձավանջը դեռ երկար կհետապնդի մեր զինվորներին ու սպաներին, ու երկար ժամանակ է պետք, որ վերականգնվեն։

- Դուք հարցազրույցից հետո գնալու եք հանրահավաքի մասնակցելու։ Փողոցներ փակելը երիտասարդների գործն է, բայց դաշնակցականները շատ ակտիվ փակում են, ի տարբերություն մյուս ուժերի։ Ինչո՞ւ միայն դուք։

- Եթե անկեղծ՝ պայքարի այդ մեթոդը, որ փողոցով պիտի գնա, մեր համար այդքան էլ լավագույն տարբերակը չէ, բայց, ցավոք, այդպես է, որովհետեւ մենք արտախորհրդարանական ուժ ենք եւ չունենք խորհրդարանում այդ լսափողը։ Եվ պայքարի տարբերակ է դա՝ ժողովրդին մեր ձայնը տեղ հասցնելու։ Ես կարծում էի, որ ժողովրդին ձայն հասցնելու խնդիր առանձնապես պետք է չլինի, որովհետեւ այն կորուստը, որ մենք ենք ունեցել, այն սխալները, որ այս իշխանությունն է թույլ տվել, այն անթույլատրելի սխալները, պետք է որ ողջ Հայաստանով մեկ մարդիկ փողոցում լինեին։ Անգամ ավելի շատ, քան 18 թվականի հեղաշրջմանը․ ես դրան հեղափոխություն չեմ ասում։ Անձամբ ես՝ ինքս, մասնակցել եմ էդ առաջին փուլին, մերժման գործընթացին, որովհետեւ ինքներս հոգնել էինք այդ հոռի, անբարո բարքերից, բայց հետո տեսանք, որ պետությունը լրիվ այլ ուղղությամբ է գնում, եւ մեզ ղեկավարում են մարդիկ, որոնք հայրենիքի, Հայաստանի հետ որեւէ կապ չունեն ու նկարագիր չունեն։ Կենսագրություն չունեցող մարդիկ են։ Այսպես շարունակվել չի կարող, այսօր Հայաստանի Հանրապետությունը կաթվածահար է, մանրամասներ չեմ ուզում ասել, ամեն օր այդ մասին խոսվում է, եւ կարծում եմ, որ ժողովուրդը պետք է արժանի դիմադրություն ու վերաբերմունք ցույց տա կորստի հանդեպ, որն ունեցանք։ Ու եթե անկեղծ՝ խորապես հիասթափված եմ հենց մեր ժողովրդից։ Մենք ունենք ժողովրդի մի հատված, որը հերոսական է, եւ ունենք գերակշիռ մաս, որը նյութապաշտ է։ Դա է մեր պատմությունը, դրա համար մեր Մեծ Հայաստանից այսօր դարձել ենք 29 հազար քառակուսի կիլոմետր, 12 հազար էլ կորցրել ենք, եւ առաջիկայում, եթե էսպես մնա, վտանգ կա, որ այս էլ կկորցնենք։ Որովհետեւ ինչպես Ստեփանակերտի գլխին էին թափվում այդ ռումբերը, ովքեր չէին պատկերացնում, ասում էին՝ ինչպե՞ս կարելի է 30 տարի հետո Ստեփանակերտի գլխին․․․ եթե էսպես գնա, մի օր Երեւանի գլխին էլ են թափվելու ռումբեր։