Խոստացիր ինձ, որ ես կմեռնեմ քո ձեռքերի մեջ

«Հիշողություններ Միխայիլ Բուլգակովի մասին» (Մոսկվա, 1988) գրքից հատվածաբար ներկայացնում ենք հարցազրույց Միխայիլ Բուլգակովի այրու՝ Ելենա Բուլգակովայի հետ, որը 1957 թվականի ապրիլի 3-ին վարել է մոսկովյան «Հայրենիք» (արտասահմանում հնչող ռուսերեն հաղորդումներ) ռադիոծրագրի թղթակից Մ. Ս. Մատյուշինը:
   
                Բուլգակովը չէր կարողանում ստեղծել ճշգրիտ պատկերն այն մարդու, որին ծանոթ էր: Սակայն, երբ նայում էր մարդկանց, ասես իսկույն թափանցում էր նրանց էության մեջ եւ, այնուամենայնիվ, ըստ դրա՝ իսկույն ստեղծում էր իր սեփականը: Նա վարվում էր այսպես. սիրում էր գնալ ռեստորաններ, որովհետեւ այնտեղ ուսումնասիրելու շատ մարդ կար: Նստում եւ ասում էր. «Ահա, նայի՛ր այն սեղանին: Այնտեղ նստած են չորս հոգի: Ուզո՞ւմ ես պատմեմ, թե ինչ հարաբերություններ ունեն իրար հետ, ինչի մասին են խոսում, եւ հիմա ինչն է տանջում նրանց»: Գուցե նա այդ ամենը հանպատրաստից հորինում էր, հնարում, բայց երբ նայում էի այդ մարդկանց, ինձ թվում էր, թե հենց այդպես էր. այնքան համոզիչ էին իր փաստարկները, բոլոր ապացույցներն առ այն, որ այնտեղ նստած մարդիկ ունեն հենց այդ մասնագիտությունը, ունեն նման հարաբերություններ եւ հիմա մտածում կամ խոսում են այդ մասին: 
                Բժշկի փորձառությունը շատ է օգնել նրան, ինչպես ցանկացած գրողի է օգնում այդ մասնագիտությունը: Ես գիտեմ, որ բացի «Երիտասարդ բժշկի նոթեր»-ից նա ունի եւս մեկ պատմվածք, որը տեղ չի գտել այդ գրքում. այն հոգեբանորեն շատ ավելի հետաքրքիր է, քան ավելի վաղ շրջանում գրվածները: Դա «Մորֆի»-ն է. նա պետք է հետեւեր թմրամոլին, նրա հոգեկան աշխարհի եւ հոգեբանության փոփոխությանը: Հիվանդն ինքնասպան է լինում եւ օրագիրը թողնում է Բուլգակովին: Բայց պատմվածքը, իհարկե, ինչպես միշտ է նրա դեպքում, կիսով չափ մտացածին է: Եվ գործն էլ ապացուցում է, թե որքան է նրան օգնել բժշկի մասնագիտությունը: Նա հետո է դա հասկացել…
                Հավանաբար, կար նաեւ հոր ազդեցությունը: Երեւի գիտեք, որ Բուլգակովը Կիեւի հոգեւոր ակադեմիայի պրոֆեսորի որդի էր: Նրա հայրը՝ Աֆանասի Իվանիչը, աստվածաբանություն էր դասավանդում, փայլուն գիտեր լեզուներ: Նա մանկությունից Միխայիլ Աֆանասեւիչին սովորեցրել է լատիներեն ու հունարեն, որոնք հետագայում օգնել են նրան հեշտ տիրապետել լեզուների: Օրինակ, երբ գրում էր «Դոն Կիխոտ» պիեսը, ձեռնամուխ եղավ իսպաներեն սովորելուն, որպեսզի ինքը կարդա եւ հետաքրքիր տեղերը թարգմանի ճշգրիտ՝ իր ձեւով:
                 Երբ ավարտել է իսպաներենը, անցել է իտալերենին: Անգլերենին տիրապետում էր համենայնդեպս այնքան, որ կարողանում էր կարդալ, խոսում էր ոչ վարժ, բայց կարդում եւ հասկանում էր ամեն ինչ: 1936 թվականին ուզում էր թարգմանել Շեքսպիրին: Եթե «Մոլիերը» հանելուց հետո  դուրս չգար Գեղարվեստական թատրոնից , կաներ ի՛ր թարգմանությունը…
                Նրա աչքերն անսովոր վառ կապույտ էին, ինչպես երկինքը, եւ միշտ փայլում էին: Երբեք չեմ տեսել, որ անարտահայտիչ լինեն: Միշտ լի էին վառ հետաքրքրությամբ. կյանքի հանդեպ ագահությամբ լի աչքեր էին: Խենթորեն սիրում էր կյանքը: Եվ նույնիսկ մահանալիս նման բան ասաց. «Ամոթ չէ, որ ապրել շատ եմ ուզում, թեկուզեւ՝ կույր»: Նա կյանքի վերջում կուրացավ: Նեֆրոսկլերոզ հիվանդությունն ուներ եւ, որպես բժիշկ, գիտեր իր վերջը: Կուրացավ: Սակայն այնքան էր սիրում կյանքը, որ անգամ կուրացած ապրել էր ուզում: 
               Միխայիլ Աֆանասեւիչը որտեղ էլ որ հայտնվեր, պահվածքով համեստ էր: Երբեք չէր հավակնում լինել առաջինը, բայց իրենից անկախ այդպես էր լինում՝ շնորհիվ սրամտության, արտասովոր կենսասիրության, որ փոթորկվում էին իր մեջ: Նրա շուրջ միշտ խոսակցություններ, վեճեր էին լինում, իսկ ամենակարեւորը՝ նրան ստիպում էին պատմել, որովհետեւ պատմելու մեջ վարպետ էր: Նույն պահին ստեղծում էր ինչ-որ նովելներ՝ միաժամանակ դրանք ներկայացնելով դերասանի պես: Վազում էր հարեւան սենյակ, իսկույն զգեստափոխվում, դառնում կին կամ տղամարդ. նրա համար դա կատարելապես միեւնույն էր…
              …Վլադիկավկազում սկսել է աշխատել թերթում եւ արվեստների գրական բաժանմունքում: Նրա իսկ խոստովանությամբ՝ դա եղել է շատ անփորձ շրջան. տեղական թատրոնի համար գրել է ինչ-որ պիեսներ, դրանք բեմադրվել են, բայց հետո այդ ամենը ոչնչացրել է:
                Պիեսներից մեկը, այնուամենայնիվ, հասել է ինձ, թեեւ Միխայիլ Աֆանասեւիչը կարծում էր, որ դրանք այլեւս չկան: 60-ական թվականներին գտել են Գրոզնիում եւ ուղարկել ինձ: Մեքենագրված պիեսն իմ արխիվում է, եւ շատ թատրոններ, իմանալով այդ մասին, խնդրանքով դիմել են ինձ, որ տամ իրենց: Բայց կատարելով նրա ցանկությունը՝ ես, իհարկե, ոչ ոքի չեմ տալիս: Այն վատը չէ շատ-շատ պիեսներից, որոնք հիմա բեմադրվում են: Սակայն Բուլգակովի համար թույլ էր: Սկսելով նման փոքր պիեսներից, վոդեւիլներից ու թերթային ֆելիետոններից՝ իր մեջ, հավանաբար, զգացել է գրողին: Նրա առաջին թեման  սպիտակ գվարդիայի մասին էր, քանի որ տեսել էր դա, քանի որ գիտեր դա, քանի որ սիրում էր ռուս մտավորականությանը: Նա ուզում էր ինչ-որ կերպ հասկանալ մտավորականության ողբերգությունը, ողբերգություն, որն այն ժամանակ շատերն էին ապրել: Այդ թեման միշտ կա  ե՛ւ «Սպիտակ գվարդիա»-ում, ե՛ւ «Տրուբինների օրեր»-ում, ե՛ւ «Վազք»-ում, ե՛ւ հենց այդ նույն թեմայով գրված մի շարք փոքր պատմվածքներում: Ավարտելով «Վազքը»՝ Միխայիլ Աֆանասեւիչը կարծում էր, որ այն բաժանվել է թեմայից: Ճիշտ է, հետո՝ արդեն 1936 թվականին, «Վազք»-ի մոտիվներով գրում է օպերայի լիբրետո եւ նույնիսկ այդտեղ ավելացնում  Ֆրունզեի շատ հետաքրքիր կերպարը՝ անելով այն, ինչը չէր արել, երբ նրան թույլ չէին տվել բեմադրել «Վազքը» հենց նույն պատրվակով. այնտեղ պատկերված չէր Կարմիր բանակը: Նա կարծում էր, որ պայթյունը ներսից, հավանաբար, պայթյունն էր ողջ սպիտակ գվարդիայի, եւ պատկերված էին Կարմիր բանակի դերը, նրա հաղթական ուժը ճիշտ այնպես, ինչպես Պուշկինի մասին պիեսն էր՝ առանց Պուշկինի: Այդպես նա «Վազք»-ում պատկերեց Կարմիր բանակն առանց Կարմիր բանակի:
                21 թվականին նա տեղափոխվում է Մոսկվա: Դրանք ծանր տարիներ էին բոլորի եւ նրա համար: Նա անսահման լի էր էներգիայով: Կա նրա հեռավոր ազգականի եւ աշխատանքային ղեկավարի մեկ վկայություն, թե անհնար է նկարագրել Միշայի էներգիան. «Այդ մարդն իր ճակատագիրը կարողանում է ենթարկել իրեն»,- գրել է Մ. Բ. Զեմսկին: Բուլգակովն անասելի էր: Նա կարող էր առավոտյան դուրս գալ, վազել ողջ Մոսկվայով մեկ՝ գտնելու հացի մի խղճուկ կտոր: Իր առջեւ դնելով մեծ խնդիրներ՝ շատ հաստատուն քայլերով ընդառաջ էր գնում դրան…
               …29 թվականին նրա բոլոր պիեսները հանվում են բեմերից, եւ նա հայտնվում է միանգամայն ողբերգական վիճակում, որովհետեւ ոչ մի տեղ չեն ընդունում աշխատանքի, նույնիսկ՝ բեմի բանվոր, անգամ՝ տպարանի: Նա դատապարտված էր լիակատար աղքատության: 30-ական թվականներին շատ հուսահատված էր (հավանաբար, այնքան էլ ճշգրիտ չեմ արտահայտվում, որովհետեւ «հուսահատ» բառը ոչ մի կերպ նրան չի սազում: Անկոտրում էր: Ես չեմ հանդիպել բնավորությամբ ուժեղ մեկին, որը հավասար լիներ Բուլգակովին: Նրան հնարավոր չէր ծռել, նրա մեջ կարծես կար մի այնպիսի ուժեղ պողպատե զսպանակ, որին ոչ մի ուժ երբեք չէր կարողանում ճկել ու կռացնել: Միշտ փորձում էր ելք գտնել): 
                30 թվականին Միխայիլ Աֆանասեւիչը հասկանում է, որ պետք է դիմի կառավարությանը՝ իր վիճակի, իր ճակատագրի ճշգրիտ նկարագրությամբ՝ թե՛ անցյալում, թե՛ ներկայում, եւ հարցը դնի այսպես. ինքը գրող է, չգրել չի կարող, չգրելն իր համար հավասարազոր է մահվան: Կա՛մ պետք է թույլ տան՝ գնա արտասահման, որտեղ պետք է ապրի, պարզապես աշխատի՝ ապրելու համար, կա՛մ էլ հնարավորություն տան, որ աշխատի Խորհրդային Միությունում: Սակայն այնպես, որ այն չլինի, ինչպես ինքն էր ասում, մեծ գործարան, որտեղ կրակայրիչներ են արտադրում: 
                …Եվ նա յոթ հասցեներով նամակներ գրեց, մենք տարանք նամակներն այդ բոլոր յոթ հասցեներով: Նամակն ընկավ Ստալինի ձեռքը: 20 օր հետո նա զանգեց. նամակը գրվել էր 30 թվականի մարտի 28-ին, իսկ զանգն ապրիլի 18-ին էր: Ստալինն ասաց. «Մենք ընկերներով ստացել ենք Ձեր նամակը, եւ Դուք բարեհաջող պատասխան կստանաք»: Հետո մի վայրկյան լռելով՝ ավելացրեց. «Դե ի՞նչ, գուցե Ձեզ իրո՞ք թույլ տանք՝ գնաք արտասահման, մենք Ձեզ շա՞տ ենք ձանձրացրել»:
                Հարցն անսպասելի էր: Սակայն Միխայիլ Աֆանասեւիչն արագ պատասխանեց. «Ես շատ եմ մտածել այդ մասին եւ հասկացել եմ, որ ռուս գրողն իր հայրենիքից դուրս ապրել չի կարող»: Ստալինն ասաց. «Ես էլ եմ այդպես կարծում: Դե ինչ, այդ դեպքում գնա՞ք թատրոն»: «Այո՛, կուզենայի»: «Եվ ո՞ր»: «Գեղարվեստական: Բայց ինձ այնտեղ չեն ընդունում»: Ստալինն ասաց. «Նորից դիմում գրեք: Կարծում եմ՝ Ձեզ կընդունեն»: Երեւի կես ժամ անց Գեղարվեստական թատրոնից զանգ հնչեց: Նրան հրավիրում էին աշխատանքի: Նա գնաց եւ այդ ժամանակվանից այնտեղ ռեժիսորի օգնական աշխատեց: Նույնիսկ «Պիկվիկյան ակումբ»-ում դատավորի դեր խաղաց: Ինչպես ասում էին՝ բարեհաջող: Ես դատել չեմ կարող, ես դողում էի աշնան տերեւի պես, ոչինչ չեմ տեսել. Կաչալովը զուր շոյում էր ձեռքս եւ ասում. «Հանգստացե՛ք, ամեն ինչ շատ լավ է»: Ստանիսլավսկին էլ հավանեց:
                Սակայն դերասանի ու գրողի աշխատանքը համատեղելը շատ դժվար էր: Այդ պատճառով էլ նա հրաժարվեց դերասանությունից, թեեւ շատ էր ուզում «Տուրբիններ»-ում հետմանի դերը խաղալ: Դա նրա երազանքն էր, բայց անգամ դրանից հրաժարվեց, որպեսզի ժամանակ ունենա աշխատելու: Նրան շատ քիչ ժամանակ էր մնացել: Նա մահացավ 1940 թվականի սկզբին…
                39-ին նա մեծ հաջողություն ունեցավ: Բեմադրվում էին «Տուրբինների օրերը», «Մեռած հոգիները», Սատիրայի թատրոնում միանգամայն պատրաստ էր «Իվան Վասիլեւիչ» ներկայացումը, պատրաստ էր եւ բեմ բարձրացավ «Մոլիեր» ներկայացումը Գեղարվեստական թատրոնում, հինգ թատրոններում բեմադրության էր պատրաստվում «Պուշկինը»: Դա կայունության եւ շատ մեծ հույսերի ժամանակ էր: Բայց հանկարծ «Պրավդա»-ում մի անսպասելի հոդված հայտնվեց: Ըստ էության, դա գրել էր այն ժամանակվա գլխավոր խաղացանկի ղեկավար Լիտովսկին՝ Բուլգակովի ամենաոխերիմ թշնամին: «Մոլիեր» ներկայացումն  իսկույն հանվեց, ամբողջովին հանվեց, թեեւ հանդիսատեսի շրջանում շատ մեծ հաջողություն ուներ: Ես օրագրիս մեջ գրի եմ առել. «Այսօր վարագույրը 18 անգամ բացվեց եւ փակվեց, բացվել եւ փակվել է նաեւ 20, 22 եւ 24 անգամ»: Կանչում էին հեղինակին, դերասաններին. իրականում դա շատ մեծ հաջողություն էր: Երբ պետք է լիներ ութերորդ ներկայացումը, պիեսը հանեցին: Միխայիլ Աֆանասեւիչի համար դա շատ ծանր հարված էր, թեեւ արտաքուստ երբեք չէիք կարող տեսնել: Նա ասես նույնն էր, ինչպես որ կար: Լինում էին մարդիկ, որ խորհուրդ էին տալիս ապաշխարել, գրել ինչ-որ նամակ՝ հրաժարվելով նախկին ստեղծագործություններից եւ խոսք տալ գրելու, չգիտես թե ինչպիսի, ինչ-որ նոր գործեր:
                 Այդ խորհուրդները նրա մեջ միշտ միայն ժպիտ էին առաջացնում, կասեի՝ նույնիսկ չար, պարզապես հեգնական ու ներողամիտ ժպիտ: Ժպիտ կյանքին՝ նման վախկոտությամբ ու նման մանրությամբ: Նա միայն որոշեց դուրս գալ Գեղարվեստական թատրոնից, որովհետեւ, ինչպես ինքն էր ասում, «դա իմ պիեսների գերեզմանոցն է»: Եվ դուրս եկավ: Ու հայտնվեց անօդ տարածության մեջ: Նրա համար անտանելի էր: Նա չէր կարող ապրել առանց մարդկանց, առանց շրջապատի, առանց խոսակցությունների ու առանց թատրոնի:
                …Եվ որպես լիբրետոներ գրող՝ ընդունվեց Մեծ թատրոն: Այդտեղ նրան շատ էին սիրում, լավ էր զգում իրեն: Նա սիրեց նաեւ օպերան, բալետը, սիրեց երաժշտությունը, այնպես, որ նրա համար, իսկապես, այնտեղ շատ լավ էր: Ճիշտ է, դա խանգարեց ավարտելու «Թատերական վեպը»:
                Վեպն իրականում պատրաստ էր, իր գլխում ամեն ինչ որոշված էր, ողջ երկրորդ մասն ավարտված էր, պարզապես գրի առնելու ժամանակ չկար, որովհետեւ նա պարտավոր էր տարին մեկ անգամ լիբրետո հանձնել: Դա խլում էր այնքան ժամանակ, ինչքան ուրիշը կծախսեր ատենախոսության վրա: Նրա գրառումների գրքույկները՝ օպերային լիբրետոներով, ըստ իս, ամենահետաքրքիրն են նրա բոլոր ձեռագրերից: 
                Մենք շատ անսպասելի ենք ծանոթացել: Ես վաղուց էի նրանով հետաքրքրվում: Այն ժամանակից ի վեր, երբ կարդացել էի նրա «Ճակատագրական ձվերը» եւ «Սպիտակ գվարդիան»: Ես զգում էի, որ նա միանգամայն առանձնահատուկ գրող է, թեեւ 20-ականներին մեր գրականությունը շատ տաղանդավոր էր: Ռուս գրականության մեջ անսովոր թռիչք կար: Եվ Բուլգակովն այդ բոլորի մեջ էր, թեեւ նման մեծ համաստեղությունից նա ասես մի կողմի վրա էր կանգնած իրեն բնորոշ արտասովորությամբ՝ արտասովոր թեմայով, արտասովոր լեզվով, հայացքով, հումորով, այն ամենով, ինչն իսկապես  առանձնացնում է գրողին:
                Այդ ամենը զարմացնում էր ինձ:
                Ես կինն էի գեներալ լեյտենանտ Շիլովսկու՝ գեղեցիկ, չափազանց ազնվագույն մի մարդու: Ինչպես ասում են, երջանիկ ընտանիք էր. բարձր դիրք ունեցող ամուսին, երկու գեղեցիկ տղաներ… Ընդհանրապես, ամեն ինչ շատ լավ էր: Բայց երբ պատահաբար ինչ-որ մեկի տանը հանդիպեցի Բուլգակովին, հասկացա, որ նա է իմ ճակատագիրը, չնայած եղածին, չնայած բաժանման անասելի դժվար ողբերգությանը: Ես ընդառաջ գնացի այդ ամենին, որովհետեւ առանց Բուլգակովի կյանքն ինձ համար ո՛չ կարող էր իմաստ ունենալ, ո՛չ էլ՝ արդարացում: 
                …Դա տեղի է ունեցել 29 թվականի փետրվարին՝ Բարեկենդանին: Ինչ-որ ծանոթներ հրավիրել էին բլիթներ ուտելու: Ո՛չ ես էի ցանկացել գնալ այդտեղ, ո՛չ էլ Բուլգակովը, որը, չգիտես ինչու, հանկարծ որոշել էր, թե ոտք չպիտի դնի այդ տուն: Բայց եղել էր այնպես, որ այդ մարդիկ կարողացել էին հրավիրյալների կազմով հետաքրքրություն առաջացնել ե՛ւ նրա մեջ, ե՛ւ իմ մեջ: Դե ինձ, իհարկե, նրա ազգանունը: Մի խոսքով, մենք հանդիպեցինք եւ նստեցինք կողք կողքի: Դա արագ, անսովոր արագ (համենայնդեպս, իմ առումով) սեր էր ողջ կյանքի համար:
                Հետո վրա հասան չափազանց ծանր ժամանակներ, երբ ինձ համար շատ դժվար էր տնից դուրս գալ հատկապես այն պատճառով, որ ամուսինս շատ լավ մարդ էր, այն պատճառով, որ մեր ընտանիքը շատ համերաշխ էր: Առաջին անգամ փոքրոգի գտնվեցի ու մնացի տանը եւ Բուլգակովին չտեսա 20 ամիս՝ ինքս ինձ խոսք տալով, որ ո՛չ նամակ կընդունեմ, ո՛չ անգամ կմոտենամ հեռախոսին եւ մենակ դուրս չեմ գա փողոց: Բայց պարզ է, այնուամենայնիվ, դա ճակատագիր էր: Որովհետեւ երբ առաջին անգամ դուրս եկա փողոց, հանդիպեցի նրան, եւ առաջին խոսքը, որ ասաց, սա էր. «Առանց քեզ ապրել չեմ կարող»: Պատասխանեցի. «Ես նույնպես»: Եվ որոշեցինք միանալ՝ ուշադրություն չդարձնելով ոչ մի բանի: Բայց այդ ժամանակ նա ասաց մի բան, որը, չգիտես ինչու, ընդունեցի ծիծաղով: Ասաց. «Խոստացիր ինձ, որ ես կմեռնեմ քո ձեռքերի մեջ»: Եթե պատկերացնենք, որ դա ասում էր դեռ 40-ը չլրացած առողջ, երջանկությունից շողացող կապույտ աչքերով աշխույժ տղամարդը, ապա, իհարկե, այդ ամենը շատ տարօրինակ էր: Ես ծիծաղելով ասացի. «Իհարկե, իհարկե, դու կմեռնես իմ…»: Նա ասաց. «Ես շատ լուրջ եմ ասում, երդվի՛ր»: Ի վերջո երդվեցի: Եվ երբ հետո՝ սկսած 35 թվականից, նա, չգիտես ինչու, սկսեց հիշեցնել այդ երդումը, դա ինձ տագնապ ու անհանգստություն պատճառեց: Իրեն ասացի. «Արի գնանք հիվանդանոց, գուցե դու քեզ վա՞տ ես զգում»: Մենք անալիզներ հանձնեցինք, ռենտգեն արեցինք. ամեն ինչ շատ լավ էր: Իսկ երբ վրա հասավ 39 թվականը, նա ասաց. «Դե ահա, սա իմ վերջին տարին է»: Նման բան սովորաբար ասում էր, երբ հավաքված էինք լինում: Մենք ունեինք մտերիմ ընկերների ոչ մեծ, շատ լավ, շատ հետաքրքիր շրջանակ՝ նկարիչներ Վլադիմիր Վլադիմիրովիչ Դմիտրեւ, Պյոտր Վլադիմիրովիչ Վիլյամս, Բորիս Ռոբերտովիչ Էրդման: Նաեւ՝ Մեծ թատրոնի  դիրիժոր Մելիք Փաշաեւ, Մեծ թատրոնի տնօրեն Յակով Լեոնտեւիչ Լեոնտեւ: Բոլորն իրենց ընտանիքներով, իհարկե՝ կանանցով: Եվ իմ քույրը՝ Գեղարվեստական թատրոնի քարտուղար Օլգա Սերգեեւնա Բոկշանսկայան, իր ամուսնու՝ Կալուժսկու հետ, Գեղարվեստական թատրոնից մի քանի դերասաններ՝ Կոնսկին, Յանշինը, Ռաեւսկին, Պիլյավսկայան: Այնպիսի մարդու համար, ինչպիսին Միխայիլ Աֆանասեւիչն էր, այդ խումբն այնքան էլ մեծ չէր, բայց նրանք համարյա ամեն օր հավաքվում էին մեզ մոտ:

                  Մենք ուրախ նստում էինք մեր կլոր սեղանի շուրջը, եւ Միխայիլ Աֆանասեւիչը հենց ամենաուրախ պահին հանկարծ ասում էր. «Այո՛, Ձեզ համար լավ է, դուք բոլորդ ապրելու եք, իսկ ես շուտով մեռնելու եմ»: Եվ սկսում էր խոսել իրեն սպասվելիք մահվան մասին: Իմիջիայլոց, խոսում էր այնպես երգիծանքով ու հումորով, որ առաջինը ես էի բարձրաձայն ծիծաղում: Իսկ իմ հետեւից էլ՝ մյուսները, որովհետեւ հնարավոր չէր չծիծաղել: Նա դա ներկայացնում էր ոչ որպես ողբերգություն, այլ ընդգծում էր ողջ ծիծաղելին, որը կարող էր լինել նման իրավիճակում: Եվ մենք բոլորս այնպես սովորել էինք այդ պատմություններին, որ եթե ինչ-որ նոր մարդ էր հայտնվում, զարմանքով նայում էր մեզ: Իսկ մենք բոլորս մտածում էինք, որ դա ընդամենը բուլգակովյան ծիծաղելի պատմվածքներից մեկն է. այնքան առողջ ու կյանքով լեցուն տեսք ուներ նա: Բայց 39-ին նա իսկապես հիվանդացավ: Երբ պարզվեց, որ նեֆրոսկլերոզ է, դա ընդունեց որպես անխուսափելի բան: Որպես բժիշկ՝ գիտեր հիվանդության ընթացքը եւ ինձ նախազգուշացնում էր դրա մասին: Ոչ մի անգամ չսխալվեց: Շատ վատ էր, որ բժիշկները, Մոսկվայի լավագույն բժիշկները, որոնց հրավիրում էի նրան այցելելու, երբեք չէին խնայում: Սովորաբար ասում էին. «Դե ինչ, Միխայիլ Աֆանասեւիչ, Դուք բժիշկ եք, ինքներդ գիտեք, որ դա անբուժելի է»: Դա դաժան է, հավանաբար՝ այդպես չի կարելի ասել հիվանդին: Երբ նրանք գնում էին, ստիպված էի լինում երկար ժամեր համոզել, որ ի՛նձ հավատա, այլ ոչ թե նրանց: Ստիպում էի հավատալ, որ ապրելու է, որ դիմանալու է այդ ահավոր հիվանդությանը, հաղթահարելու է այն: Եվ սկսում էր նորից հավատալ: Հիվանդության ժամանակ ինձ թելադրում եւ ուղղում էր  «Վարպետն ու Մարգարիտան»․ դա ավելի էր սիրում, քան իր մյուս գործերը: Այն գրել է 12 տարվա ընթացքում: Վերջին ուղղումները, որ թելադրել է ինձ, այն միակ օրինակի մեջ են, որը Լենինի անվան գրադարանում է: Այդ ուղղումներից ու լրացումներից երեւում է, որ նրա խելքն ու տաղանդը փոքր-ինչ անգամ չէին թուլացել: Դրանք փայլուն լրացումներ էին վաղուց գրվածին:
                Երբ հիվանդության վերջին շրջանում համարյա կորցրել էր խոսելու ունակությունը, երբեմն արտաբերում էր միայն բառի վերջը կամ սկիզբը: Եղավ մի դեպք, երբ, նստած նրա կողքին (ինչպես միշտ, հատակին՝ բարձի վրա՝ նրա մահճակալի գլխավերեւում), ինձ հասկացրեց, որ իրեն ինչ-որ բան է պետք, ուզում է ինչ-որ բան ասել: Ես առաջարկեցի դեղ, կիտրոնի հյութով ջուր, բայց պարզ հասկանում էի, որ ուզածն այդ չէ: Այդ ժամանակ կռահեցի ու հարցրի. «Քո գործե՞րը»: Նա գլխով արեց այնպիսի հայացքով, որ ասում էր՝ այո կամ ոչ: Ես հարցրի. «Վարպետն ու Մարգարիտա՞ն»: Նա, շատ ուրախացած, գլխով նշան արեց, որ այո՛, դա: Եվ մեծ դժվարությամբ երկու բառ ասաց. «Եթե իմանան, եթե իմանան…»։
               Այո՛… Ուզում եմ ձեզ ասել՝ այս ամենով հանդերձ, նրանով հանդերձ, որ եղել են սեւ, շատ ահավոր պահեր ոչ կարոտի, այլ չստացված գրական կյանքի սարսափի, այնուամենայնիվ, եթե ասեք, որ մեր, որ իմ կյանքը եղել է ողբերգական, ձեզ կասեմ՝ ո՛չ: Ո՛չ մի վայրկյան: Դա ամենալուսավոր կյանքն էր, որ կարելի էր ընտրել, ամենաերջանիկը: Չի եղել ավելի երջանիկ կին, քան ես էի այն ժամանակ:

                                                             
Ռուսերենից թարգմանեց Կարինե ՄԵՍՐՈՊՅԱՆԸ
«Մշակութային Հրապարակ» ամսաթերթ