Քիչ հետո պիտի սկսվեր հրետակոծությունը, իսկ մենք սիրուց էինք խոսում

Կան հարցազրույցներ, որոնք սկսելը, մեղմ ասած, փորձություն է, եթե անգամ այն հազարերորդն է: Բոլոր հարցերն ավելորդ են դառնում, երբ քո առջեւ նստած մարդը զգացել է մահվան սարսափը:

Եթե Ավետիսի հենակներն ու ոտքի գիպսը չլինեին, չէի գուշակի, որ մեկ ամիս առաջ ուղիղ 20 օր պատերազմի դժոխքով է անցել: Դեմքը խաղաղ է՝ զարմանալիորեն: Դա ինձ ավելի է շփոթեցնում: Հարցերս զգույշ պետք է ընտրեմ. պատասխանատու բան է մարդու ներաշխարհը տակնուվրա անելը: 

- Ուզում եմ քո լավ հիշողություններից պատմես, Ավետիս,- ամենաանմեղ հարցով եմ սկսում:

- Դա իմ կյանքի ամենալավ օրերից էր, անբացատրելի ուրախ էինք բոլորս: Ինչ-որ պատմություններ էինք պատմում, հումորներ անում ու ծիծաղում անընդհատ՝ մինչեւ երեկո, երբ ամեն ինչ փոխվեց, երբ մեզնից հինգը մահացան:

Ավետիսը դադար է տալիս, դեմքն անփոփոխ է` նախկինի պես հանդարտ: Չեմ թարթում աչքերս, որ կարողանամ որսալ` ինչ է զգում:  

Սեղանին դրված նարինջներն են աչքովս ընկնում` Ամանորի բույրն եմ զգում, ամեն ինչ կարող էր այլ լինել, բայց եղավ պատերազմ: 

Պատերազմի հենց երկրորդ օրն Ավետիսը եկել էր տուն, լողացել, հավաքվել, ու 9 ընկերներով կամավորական ջոկատի կազմում գնացել էին «Եղնիկներ»: 

«Հենց լույսը բացվում էր, դրա հետ սկսվում էր հրետակոծությունը: Իրիկունն էլ էր նույնը` մեկուկես-երկու ժամ անդադար: Գիշերային հերթապահության ժամանակ լռության մեջ սահմանի մյուս կողմից թշնամու ձայներն էին լսվում: Բայց քնում էինք: Երբ հոգնած ես լինում, քնում ես որտեղ պատահի, գոնե 4-5 ժամ, հրետանին խփում է, իսկ դու հենվում ես մի տեղ ու աչքերդ փակում` մինչեւ նորից հաջորդ հերթափոխը սկսվի»:

32 տարեկան կամավորական Ավետիս Ավետիսյանը ճակատ գնալուց առաջ իրեն պատրաստել էր ամեն ինչի, գիտեր, որ ամենասարսափելի ֆիլմից էլ վատ կարող է լինել. իրականության գույներն ավելի խիտ էին՝ պարզվեց: 

«Ամենադժվարն առաջին հինգ օրն էր: Սկզբում մտածում ես գլուխդ ամեն ինչից ազատելու մասին, բայց ամաչում ես քո իսկ մտքերից, հետո հասկանում ես` մինչեւ ո՞ւր կարող ես հանձնվել ու փախչել: Բոլորիս մեջ կա սեփական կաշվի համար դողացողը՝ եթե իրեն չհաղթես, ինքը քեզ կհաղթի: Ես գիտակցում  էի` ուր եմ գնացել»: 

Ավետիսը պատերազմի մասին կցկտուր է պատմում՝ առանց որոշակի մանրամասների ու նկարագրությունների, առանց զգացմունքայնության, բայց  տողերի արանքում տեսնում եմ նրա ընկերների դեմքը, նրանց անբառ տխրությունն ու դրա մեջ կորած ծիծաղը:

«Երբեմն ստացվում էր ապրել սովորական մարդկանց նման, հաց էինք ուտում, զրուցում: Նույնիսկ սիրուց  ու կանանցից էինք խոսում: Մի օր մարտունեցի մի զինվոր հարցրեց, թե ինչպիսի տղաների են սիրում աղջիկները Երեւանում: Ծիծաղելի էր, քիչ հետո կսկսվեր հրետակոծությունը, իսկ մենք սիրուց ենք խոսում: Խելացի կանայք քաջերին են սիրում`որոշեցինք մենք»: 

Պատերազմում քաջ լինելը հեշտ բան չէ, հատկապես, երբ քանիերորդ անգամ մեռնում են` ամեն նոր զոհի հետ նորից ու նորից: Քաջերը սովորում են ապրել մահվան հետ ու համակերպվել, որ հաջորդը հենց իրենք կարող են լինել: 

«Սովորեցինք դա տեսնել: Միակ հույսն էն էր, որ գոնե ծանոթ չլինի զոհվածի դեմքը, հետը հաց կերած չլինես, բառ փոխանակած չլինես, տանջանքն էդպես պակաս է: Հետո դառնում ես ռոբոտ, ամեն ինչ էլ սպասում ես, ամեն վայրկյան մտածում ես, որ այդ արկը կարող էր հենց քո վրա ընկնել: Բայց ոչ էդ օրը, էդ օրը չէինք սպասում: Ուրախ էինք: Շինության մեջ էինք, երբ ընկերս՝ Արթուրը, գոռաց մի բառ՝ ինքնաթիռը… ձայնը լսեցինք, ու ամեն ինչ սեւացավ: Մարմնով զգացի շենքի դղրդոցը, պատերի քանդվելը: Հետո ես մի կերպ դուրս եկա փլատակներից, ոտքս կոտրված էր, մարմնիս մեջ բեկորներ էին… 5 ընկերներս մահացան… երեքս փրկվեցինք»:

Ավետիսը դրվագ առ դրվագ հիշում է, թե ինչպես է սողալով դուրս եկել շինության փլատակներից, հրաշքով փրկվել: Երկար ժամանակ կպահանջվի` մինչեւ լիարժեք առողջանա, առանց հենակների քայլել դեռ չի կարողանում, բայց դա ոչինչ, հիմա մտածում է, որ հայրենիքի համար կյանքը չխնայած ընկերների երազանքները կիսատ չթողնի: Ավետիսը ժպտում է` Սեւակի մասին խոսելիս առաջինը նրա ծիծաղն է հիշում:  

«Դեռ տաք եմ, դեռ չեմ հասկացել`պատերազմն ինչ է փոխել իմ մեջ: Ինչ փոխվի, չփոխվի`  մի բան հաստատ չի փոխվի՝ ես չեմ ընկճվում, չեմ վախենում: Մարդկային կորուստը, տարածքների կորուստը ցավալի է, ամեն մարդ մի տիեզերք է, բայց առանց հայրենիք էլ մենք էլի կորած ենք: Ավելի վատ օրեր են եղել մեր ազգի համար: Պետք է հետեւություններ անենք, պետք է շտկենք մեր մեջքը եւ ուժեղ պետություն կառուցենք ու հզորանանք: Էս պարտությունից ես չեմ վախեցել»:

Արմինե ՕԼԵՅԱՆ 

«Մշակութային Հրապարակ» ամսաթերթ