Սարահ Էլգաթեան․ Նոր սփյուռքը

Սարահ Էլգաթեանը ծագումով հայ, ամերիկացի գրող է: Հոր կողմից տատիկն ու պապիկը, վերապրելով Մեծ եղեռնը, գաղթել են Ամերիկա՝ ապաստանելով Էլիս կղզում: Սարահն ապրել եւ ուսանել է Միացյալ Նահանգների տարբեր քաղաքներում՝ Չիկագո, Սիեթլ, ապա վերադարձել է Այովա: Գրում է էսսեներ, ակնարկներ՝ արձագանքելով վերապրման եւ ինքնության հարցերին: Նրա էսսեները լույս են տեսել ամերիկյան հայտնի գրական-գեղարվեստական ամսագրերում: Աշխատում է Այովայի համալսարանի գրողների միջազգային ծրագրում: ԱՄՆ-ում էսսեն լույս է տեսել «We The Interwoven: Volume 2» գրքում։ 

Անիգի դեմքն ասես հյուսված ծառ լիներ: Երբ խոսում էր, լեզվի վրա դարերի կուտակված փոշին էր ձայնում, ու նա խոսում էր ագռավանման՝ ցամաք ու զիլ, համարյա կռավելով: Նրա կյանքն ասես ժողովրդական հեքիաթ էր, որը լի էր աղքատությամբ ու պատերազմներով, կյանքի գոյապայքարով, փախստականներով, էկզոտիկ կղզիներով, վերջապես՝ ամուսնությամբ մի մարդու հետ, ում նույնիսկ չէր ճանաչում: Անիգն ուսերին մի ամբողջ երկիր է կրել, արգանդում՝ իր տասը զավակներին: Վերապրողի նրա կյանքը մեծ կամքի ուժ է կոփել: Լուսադեմի ցավերը խաղաթղթերով էր բուժում: Քաղցը բուժում էր զառախաղով:

Ես հիշում եմ նրան՝ ծռված L-ի տեսքով, իր փոքրիկ խոհանոցում: Ուներ երեք աթոռ, ծռտիկ մի սեղան, որը ծածկված էր թափանցիկ, մոմլաթե փռոցով ու գովազդային թերթերի կույտով: Աթոռներից մեկն անկյունում արգելափակված էր, մյուսը, երբ բանեցվում էր, հայտնվում էր սենյակի մեջտեղում, հապա երրորդը գրեթե հպվում էր մուտքի դռանը: Ահա, այստեղ էլ նստում էր Անիգը, խառնում էր իր խաղաքարտերն ու փոքրիկ բաժակով խմում թունդ սուրճը: Անիգը (Ահ Նիգ) հայ էր, ցեղասպանության տարիներին ծնված եւ մազապուրծ եղած, կարդալ ու գրել սովորել էր Սիրիայում փախստականների ճամբարում, մեծացել էր բատիստական Կուբայում: Մաշկը նրա շագանակագույն էր՝ ձիթապտղի, ուներ խիտ ու կոպիտ սեւ մազեր եւ անքողարկելի առոգանություն: Բայց ես նրան ճանաչել եմ ուղղակի այլ կերպ, ահա՝ դռան մոտի աթոռին նստած, սուրճի գավաթը կիսով չափ դեպի իրեն շրջած, ճմրթված կարմիր խաղաքարտերի կույտը դիմացը փռած:

Անիգ տատիկը հրաժարվում էր անգլերեն խոսել: Իր թոռների հետ ավելի շուտ իսպաներեն էր խոսում, իսկ մայրենի լեզվով բացի հայհոյանքներից այլ բան չէր ասում: Անգլերեն լավ էր խոսում՝ իր սարթ առոգանությամբ, անկյունի խանութում կամ հարեւանների հետ, սակայն իր ընտանիքի անդամների հետ՝ երբեք: Հիմա ես կարող եմ հարգել այդ, թեեւ հայերեն կամ իսպաներեն երբեք չեմ սովորել: Այնպես որ, մենք նստում էինք իր փոքրիկ սեղանի շուրջ ու խաղում այն միակ խաղը, որը Անիգը գիտեր. դա ամերիկյան «Ցեր» խաղն էր: (Չեմ կատակում, տատիկին մի անգամ փորձել ենք «Ունո» խաղալ սովորեցնել՝ չի ստացվել: Թեպետ երկուսն էլ համարյա թե նույն խաղն են): Տատիկը խաբեբայություն էր անում: Չարախնդորեն բերանն էր բացում, երբ մենք ստիպված մեծ քարտեր էինք քաշում, եւ երբ իր ձեռքը դատարկվում էր: Նա բարի չէր ու կատակ չէր  սիրում:

Ցեղասպանությունից մազապուրծ եղածները փափկասիրտ մարդիկ չեն, ջերմ ու հյուրընկալ չեն: Հուզական վնասվածքները բլիթներ թխող, ծածկոց գործող տատիկներ չեն կերտել: Անիգը ոչինչ չէր ընդունում, ու մենք սարսափում էինք նրա թույնից, որ կատաղած օտարականի բոռբոռոցներ էր ցայտում: Իր թոռների հետ նա պատմություններով կամ աղանդերով չէր կիսվում, բայց սիրում էր մեզ: Իհարկե, մենք այդ չէինք հասկանում, բայց դա այն ամենն էր, ինչ նա կարող էր տալ:

Մի հինավուրց դասագրքով Անիգը փորձել է ինձ հայերեն սովորեցնել. դասագիրք, որն օգտագործել է դեռ Կուբայում՝ անգլերեն սովորելու համար՝ Հայաստանից մինչ Միացյալ Նահանգներ հասնելու 14 տարիների ընթացքում: Նա լուսանկարչական ալբոմներ էր բերում խոհանոց, որոնք լի էին իր երիտասարդության տարիների նրբին, գունազրկված լուսանկարներով. մազերը խնամքով ձիգ կապված էին, փղոսկրյա երանգով զգեստն իջնում էր մինչ ծնկները: Ես կասկած ունեմ, թե սրանք հենց այն լուսանկարներն են, որոնք օգտագործվել են, որպեսզի Ամերիկայում նրան վաճառեն առաջին պատահած հայի, որը կարող էր վճարել Անիգի անցումը դեպի Էլիս կղզի: Նա պատմում էր, որ Կուբայում տղամարդիկ իրեն ամուսնության առաջարկ են արել, բայց քանի որ քույր-եղբայրների մեջ ինքն ավագն էր, ուրեմն պարտավոր էր ընտանիքն Ամերիկա հասցնել:

Երբ առաջին անգամ ճաշակեցի ուտեստը, որ դրել էր իմ առջեւ՝ տապակած պանիր, 20 տարի շարունակ ես նրան անվանում էի «սենդվիչ պատրաստող», դրանից հետո, հենց իր տուն էի գնում, կանոնավորապես պանիր էր տապակում: 

Անիգը անհանգստացնում, բորբոքում ու խռովեցնում էր ինձ. պատճառը շեղ աչքերս էին, իր կոտրված անգլերենով․ «Դու ունա՞կ ես տեսնել, Զարուհի: Որտե՞ղ են քո աչքերը։ Դու կո՞ւյր ես»: Աչքերս ծվենավոր, կիսալուսնաձեւ են՝ ինչպես Անիգի աչքերը: Նա մատների արանքում մամլում էր քիթս ու բարձրաձայն ասում․ «Խաբո՞ւմ ես, Պինոկիո, վրայիցդ Կալիֆորնիայի հո՞տ է փչում»:

Մսոտ քիթս քաշքշում էր, մի բան, որ անդրադարձնում էր իր երիտասարդության կախ ընկած ռունգը: Իմ աննշան աղվամազով, աչքերիս մուգ շրջանակներով նրան էի նման, ինչի համար ինձ անխնա ծաղրում էր: Երջանիկ էր, որ ուտում էի իր պատրաստած կերակուրը, բայց ինձ անվանում էր գիրուկ ու ճանկում փորիս ծալքերը։

Սիրո այդօրինակ դրսեւորումը բացահայտ չէր երեխաների համար, բայց դա սեր էր: Սեր էր, որ նման էր զենքուզրահի, եւ այդ է պատճառը, երբ որ մարդիկ նայում են ինձ՝ տատիկիս ժխտել չեմ ուզում: Նրա երեխաներն ամաչում էին թե՛ իրենց թուխ մաշկի, թե՛ իրենց աղքատության, թե՛ ծնողների շեշտված առոգանության համար: Իրենց ազգանունը արտասանելու ձեւը փոխեցին: Իրենց արեւելյան եվրոպացիներ էին անվանում: Նրանք սովորեցին ուտել պահածոյացված բանջարեղեն եւ օգտագործել գազավորված խմիչք: Առանց բացառության՝ ամուսնացան շեկ մազերով եւ կապույտ աչքերով մարդկանց հետ: Ամեն քայլ դեպի օրինաչափը, քայլ դեպի մոռացությունը:

Տատիկիս հետ միայն զարմիկներիցս մեկը կարող էր խոսել, նա իր հոր գույներով էր ծնվել: Նրա մաշկն ավելի թուխ է, քան իր հայրիկինը, բայց հետաքրքիր է` արդյոք նա կրո՞ւմ է նույն զգացողությունները, ինչ ես։ Այովայում մեծանալով հասկացա՝ մարդիկ, որոնք նման էին տատիկիս ու պապիկիս, իմ հարազատներն էին: Նրանք թխագույն մաշկ, բիրտ, ալիքային սեւ մազեր կամ անգղակերպ քիթ չունեին: Հայրս թույլ էր տալիս, որ մարդիկ հատկորոշեն իր էթնիկ պատկանելությունը: Ընտանեկան ռեստորանում նա հույն էր, պիցցայանոցում՝ իտալացի: Մի լիբանանցի կին կար, ում ամուսինը սպիտակամորթ էր, աշխատում էր «Ջոն Դիր» ընկերությունում․ նա, հավանաբար, մինչեւ հիմա հավատում է, որ իմ ընտանիքը Լիբանանից է: Հայրս աշխատում էր գրասենյակում՝ մի մեքսիկացի կնոջ հետ, երբեմն նրանք իսպաներեն էին խոսում։ 

Այդպես ես չեմ ուզում: Ցանկանում եմ տատիկիս ոլոր-մոլոր այբուբենը տիրապետել ու դեմքս չմազահանել այլեւս: Սիրիացի փախստականներից երկյուղած հորեղբորս ցանկանում եմ հիշեցնել, որ իր ծնողներին այդ նույն սիրիացիներն են ապաստանել: Ամեն հայի օջախում ցանկանում եմ տեսնել բացահայտորեն ցուցադրված սարը ու այն իմը դարձնել:

Ես Մասիս սարի կամ նրա խորհրդի մասին գաղափար իսկ չունեի, առաջին անգամ, երբ քարտեզի վրա տեսա Հայաստանը, գիտեի միայն, որ հայերի բնօրրան է եղել՝ Մեծ եւ Փոքր Մասիսները գրկախառնված պարզ կապուտակ երկնքի ֆոնին։

Շատ ուրախացա, երբ հեռուստացույցով լուրերը սկսեցին վերաբերել այդ տարածաշրջանին: Հետո հնչեց՝ «պատերազմ», «ահաբեկչություն» «նավթ». պարզվեց՝ Մերձավոր Արեւելքը ոչ բոլորի համար է դրախտ: Իմ սպիտակությունն այն մեծագույն պարգեւն է, որ հայրս երբեւէ տվել է ինձ, բայց կարծես կեղծիք լինի: Հայրս ասում էր, որ իր ընտանիքը Խորհրդային Միության մասն է կազմում: Երբ ասում էր «Միջերկրական», օդանավակայանում կանգնեցնում էին:

Ես միշտ կարծել եմ, որ հարմարվելը խաբեբայության նման մի բան է: Ես չէի կարող ճանաչել գոյատեւման ունակությունը, որը հայրս ժառանգել էր ծնողներից։ Ճամբարից ճամբար, երկար ու անվերջանալի մահաքայլի ժամանակ, պապս անապատում տապալվել է, մնացել որպես դի՝ կմախքացած: Ո՞վ էր նա, որ դիտողություն աներ նրանց: Ո՞վ եմ ես, որ հորս ասեմ՝ իր հայրենիքին ինչ անուն տա՝ Մերձավոր Արեւե՞լք, թե՞ ուրիշ մի բան, եւ այն դեպքում, երբ հարմար ասված խոսքն ապահովություն է երաշխավորում նրան:

Այնուհանդերձ, մեծ ջանքեր պահանջվեցին՝ բացահայտելու մշակույթը, որ Անիգը կրում էր իր մեջ, երբ ուրիշ ոչինչ չկար կրելու: Ստամոքսիս մեջ դատարկություն եմ զգում եւ կոկորդիս մեջ խցանված մի գունդ, երբ հասկանում եմ՝ էլ երբեք չեմ լսելու պատասխաններ: Անիմանալի է, թե ինչպես են տատիկն ու պապիկը գոյատեւել, միայն գիտեմ, որ գոյատեւումը նրանք ամեն ինչից վեր էին դասում: Զարմիկներիս վախենում եմ հարցնել՝ արդյոք նրանք նո՞ւյնքան մոլորված են, իմացության կարոտ, որքան ես: Չեմ կարող հարցնել, քանի որ իմաստ չունի այլեւս, մեր մշակույթը վերադարձնել անհնար է: Սրտիս մեջ զգում եմ տատիկի սարը, նրա խաչը, 36 տառանոց այբուբենը, բայց դրանք ինձ մատչելի չեն։

Մի օր, երբ գնամ Հայաստան, իմ բացերանգ մազերով ու վարդագույն այտերով տեղաբնակներին կասեմ, որ նրանցից մեկն եմ, ու կաղաչեմ ինձ բացատրեն, թե վերջապես դա ինչ է նշանակում: Դարերից եկած մի կատակ կա, վերակերտվել է այս նոր սփյուռքի կողմից․ ահա՝ սպիտակամաշկ, անլեզու, փլավ սարքել չիմանալով՝ մենք պայքարում ենք համախմբվելու համար, կարոտ մնալով մեր տատիկ-պապիկներին ու նրանց պատմություններին: Ֆիլմերի շնորհակալական տողերում, քարտեզների վրա մենք անդադրում հայ ժողովրդից մի մասնիկ ենք փնտրում՝ մեր սրտին մոտ պահելով ինչ-որ նշան՝ Րաֆֆիին, Շերին, «System of a Down» խմբին, Քարդաշյաններին՝ սարսափելով այն մտքից, որ սպիտակ երեխաներ կունենանք, որոնք չեն ըմբռնի իրենց արյան միջով հոսող ներհակության բնույթը:

Բայց մենք վերադառնում ենք: Արարատի նկարները կախում ենք մեր օջախներում ու սուրճի գավաթի հատակին բախտ կարդում: Զարմիկների հետ բաղադրատոմսերով ենք փոխանակվում, կիսվում ենք նորություններով, շախմատի չեմպիոնների հաջողություններով, ինչպես նաեւ ապստամբության մասին նորություններով: Մենակ ես չեմ հպարտանում այն եղելությամբ, որ սերում եմ մի ժողովրդից, որի ամբողջ պատմությունը բաղկացած է կոշտ ու կոպիտ բնավորությունից, արվեստից ու գոյապայքարից, բայց խորագույն հարգանքը, որ վառվում է ներսումս, դեռ չի նշանակում, թե բավականաչափ հայ եմ: Ասում են՝ դու իսկական հայ չես. դու չես խոսում հայերեն: Չեմ խոսում։ Բայց սարն այդ միշտ պահում եմ հիշողությանս մեջ։ 
 

Թարգմանիչ՝ Լիլիթ ՊԵՏՐՈՍՅԱՆ

Տեքստի խմբագիր՝ Արամ ՊԱՉՅԱՆ

«Մշակութային Հրապարակ» ամսաթերթ