Կոսովոյի ճանաչումն ԱՄՆ կողմից նախադեպ է Արցախի համար

Ամերիկյան «Դը Նեյշընլ Ինթերեսթ» (The National Interest) պահպանողական հանդեսում հրապարակվել է ԱՄՆ Հայ դատի հանձնախմբի հաղորդակցման գծով տնօրեն Ալեքս Գալիցկու՝ Արցախի մասին «Կոսովոյի ճանաչումն ԱՄՆ կողմից նախադեպ է Արցախի համար» (U.S. Recognition of Kosovo Sets a Precedent for Artsakh) հոդվածը։

Հոդվածագիրը համեմատություններ է տանում Կոսովոյի և Արցախի (Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետություն) դեպքերի միջև՝ հիմնավորելով Արցախի անկախության ճանաչման կենսական անհրաժեշտությունը։ 

«Կոսովոյի դեպքն ակամայից ամրագրեց վերականգնողական անջատման մի շրջանակ, որը վերաբերում է անմիջապես Արցախի դեպքին և նրա ինքնորոշման իրավունքի արտահայտմանը Ադրբեջանի կողմից դիրքավորված սպառնալիքի առջև:

Կիրակի օրը կայացած քարոզարշավի ժամանակ հայ աջակիցներին դիմելիս նախագահ Դոնալդ Թրամփը Հարավային Կովկասում շարունակվող հումանիտար ճգնաժամը կարգավորելու խոստման մեջ վկայակոչեց Կոսովոն: Դրանով Թրամփը, հնարավոր է, ակամա խոստովանել է Հայաստանի դեմ Ադրբեջանի ագրեսիայի տասնամյակների խնդրի լուծումը՝ Արցախի անկախության ճանաչումը:

Միջազգային իրավունքի համաձայն՝ տարածքային ամբողջականությունը, որպես կանոն, համարվում է անձեռնմխելի, բացառությամբ որոշակի հանգամանքների, ինչպես, օրինակ, երբ պետությունը խախտում է պահպանվող խմբի հիմնարար իրավունքները: Այս սկզբունքը՝ վերականգնողական անջատման իրավունքը, ամրագրված է միջազգային իրավունքի բազմաթիվ փաստաթղթերում, բայց չկար գործնականում մինչ Կոսովոյի անկախության հռչակագիրը և դրան հաջորդող ճանաչումը 2008-ին, որ այդ տեսությունը գործի դրվեց։

Չնայած այն հանգամանքին, որ ինքնորոշումը գոյություն ունի որպես հիմնարար իրավունք միջազգային իրավունքի ներքո, երբ ԱՄՆ-ն ճանաչեց Կոսովոն, այն ժամանակվա պետքարտուղար Քոնդալիզա Ռայսն իր հայտարարության մեջ պնդում էր, որ Կոսովոն «այսօր չի կարող դիտվել որպես նախադեպ աշխարհում ցանկացած այլ իրավիճակի համար»։

Բայց մինչ քարտուղար Ռայսը փորձում էր դիմել Կոսովոյի իրավիճակի sui generis բնույթին, նա ակամա ձևակերպեց վերականգնողական անջատման մի հիմք, որը տարածվում էր անմիջապես Արցախի դեպքի վրա և նրա ինքնորոշման իրավունքի արտահայտման վրա՝ Ադրբեջանի կողմից գոյության սպառնալիքի դիմաց։ 

Հայտարարության մեջ նույնականացվեց Կոսովոն ճանաչելու որոշման չորս հիմնական գործոն: Նախ՝ «Հարավսլավիայի փլուզման համատեքստում», Կոսովոն՝ որպես ներկայումս գոյություն չունեցող Հարավսլավիայի պետության կիսաինքնավար մարզ, ուներ ինքնորոշվելու օրինական իրավունք: Երկրորդ՝ հաշվի առնելով «Կոսովոյում էթնիկ զտումների և քաղաքացիական անձանց դեմ հանցագործությունների պատմությունը»՝ կոսովացիները վերականգնողական անջատման իրավունք ունեին: Երրորդ՝ «կառուցելով սեփական ժողովրդավարական ինստիտուտները Բելգրադի վերահսկողությունից առանձին»՝ Կոսովոն փաստորեն վաստակեց իր ինքնիշխանությունը: Եվ վերջապես, 1990-ականների հակամարտության դաժանության լույսի ներքո, «անկախությունը տարածաշրջանում կայունությունը խթանելու միակ կենսունակ տարբերակն էր»:

Հստակ է, որ Կոսովոյի՝ նախադեպային լինելու դեմ փաստարկը վերականգնողական անջատման իրավունքի օրինականության մերժում չէ: Ընդհակառակը, այն հաստատում է այդ շատ հիմնարար իրավունքը՝ ճանաչման համար հաստատելով ապացուցողական բարձր շեմ: Եվ այդ չափանիշների հիման վրա Արցախի ճանաչման համար կարելի է հստակ դեպք կազմել Կոսովոյի շրջանակի ներքո։

Արցախը, ինչպես Կոսովոն, ինքնավար մարզ էր՝ կազմավորված հանրապետության` Խորհրդային Ադրբեջանի վարչական վերահսկողության ներքո, որը, Սերբական Սոցիալիստական ​​Հանրապետության նման, դադարեց գոյություն ունենալ մայր պետության լուծարումից հետո: Կոսովոյի նման, Արցախը ենթարկվում էր էթնիկ զտումների դաժան արշավին Ադրբեջանի կողմից, քանի որ հուսահատորեն ձգտում էր պահպանել նախալուծարված սահմանները: Արցախը նույնպես վաստակել է իր ինքնիշխանությունը՝ անկախության հասնելով ժողովրդական հանրաքվեի և կառավարման զարգացած ինստիտուտների միջոցով, որոնք երեք տասնամյակ ապահովել են իշխանության խաղաղ և ժողովրդավարական փոխանցումը: Եվ վերջապես, Ադրբեջանի եկող ցեղասպանության սպառնալիքի լույսի ներքո անկախությունը մնում է միակ հանգրվանը, որը կարող է պաշտպանել Արցախի բնիկ հայ բնակչության գոյությունը։

Բայց չնայած ինքնորոշման իրավական և բարոյական հրամայականն անհերքելի է, դրա իրականացման ճանապարհին հաճախ հայտնվում են քաղաքականացումն ու աշխարհաքաղաքական դիրքավորումը: Կոսովոյից ավելի լավ օրինակ չկա, որի կարգավիճակը դեռ ենթակա է կատաղի քաղաքականացման գլոբալ տերությունների կողմից:

Ռուսաստանը, օրինակ, դեմ է Կոսովոյի ճանաչմանը՝ հիմնավորելով, որ դա ստեղծում է «վտանգավոր նախադեպ» ՝ վախենալով, թե ինչ կարող է նշանակել դրա ճանաչումը իր շրջափակված դաշնային հանրապետությունների համար: Միևնույն ժամանակ, Ռուսաստանը օգտագործեց Կոսովոյի որոշումը` փորձելու և օրինականացնելու Հարավային Օսիայում, Աբխազիայում և Ղրիմում իր էքսպանսիոնիստական օրակարգը:

Մինչդեռ Թուրքիան ճանաչել է Կոսովոն: Բայց ոչ թե միջազգային մարդասիրական իրավունքի որոշակի առանձնահատկությունից ելնելով, այլ ավելի շուտ, ինչպես Ռուսաստանը, դա դիտելով որպես հնարավորություն Եվրոպայում հենակետ վերականգնելու և Կիպրոսի իր անօրինական օկուպացիան օրինականացնելու համար: Դա խանգարեց ինչպես Հունաստանին, այնպես էլ Կիպրոսին ճանաչում շնորհել Կոսովոյին՝ վախենալով, որ դա կարող է քաջալերել Թուրքիային:

Ադրբեջանը և Հայաստանը նույնպես չեն ճանաչում Կոսովոն, բայց խիստ տարբեր պատճառներով:

Հայաստանը ողջունեց Կոսովոյի անկախությունը 2008-ին՝ իր ինքնորոշման իրավունքը հարգելու հողի վրա, և հռչակագրից առաջ և դրանից հետո Հունաստանի հրամանատարության ներքո պահպանեց խաղաղապահ զորակազմ Կոսովոյում: Բայց Հայաստանը չի ճանաչել Կոսովոն՝ վկայակոչելով Արցախի սեփական չճանաչումը Ադրբեջանի կողմից պատերազմի սպառնալիքի պատճառով, եթե ճանաչումը շնորհվի։

Մյուս կողմից՝ Ադրբեջանը, որը հազվադեպ է առանձնանում Թուրքիայից, բացահայտորեն անվանել է Կոսովոյի անկախությունը որպես «անօրինական»: Կոսովոյի շրջանակներում Արցախի անկախության լեգիտիմության լուռ ընդունման ժամանակ Ադրբեջանի բռնապետ Իլհամ Ալիևն ասաց, որ որոշումը հղի է «Լեռնային Ղարաբաղում հայ անջատողականների քաջալերելու» վտանգով: Դա խթանեց Ադրբեջանին Կոսովոյի անկախության հռչակագրին հաջորդող մի քանի շաբաթվա ընթացքում նախաձեռնել 1994 թվականից ուժի մեջ մտած հրադադարից ի վեր ամենաէական խախտումը։

ԱՄՆ-ից ստացված այսպիսի արձագանքը առաջինն ու միակն էր (նախագահ Թրամփի խոսքերից առաջ). վարչակազմի պաշտոնյան վկայակոչել էր Կոսովոն՝ կապված Արցախի ինքնորոշման կարգավիճակի հետ: 

Փորձելով վերահաստատել Կոսովոյի դեպքի եզակի բնույթը՝ Պետքարտուղարության խոսնակ Թոմ Քեյսին նշեց, որ Արցախի և Կոսովոյի միջև հիմնական տարբերակումն այն փաստն էր, որ Կոսովոն մի ժամանակահատված ՄԱԿ-ի կառավարման ներքո էր, որը «կանխատեսում էր իր վերջնական կարգավիճակի որոշում»։

Պարզ է դառնում, որ երկու դեպքերի միակ անհամապատասխանությունը աշխարհագրությունն է: Հարավսլավիան գտնվում էր Եվրոպայի հետնաբակում, ուստի կարևոր աշխարհաքաղաքական խթան կար տարածաշրջանի հետ փոխազդեցության համար: Երբ բռնկվեցին հարավսլավական պատերազմները, շատ ժամանակ չանցավ, որ ՆԱՏՕ-ն ներգրավվեց: Եվ Կոսովոյում ՆԱՏՕ-ի միջամտության հետևանքով ստեղծվեց ՄԱԿ-ի ժամանակավոր վարչակազմը: Սա առաջ բերեց կարգավիճակի որոշման գործընթաց, որը, ի վերջո, հաստատվեց թե՛ ԱՄՆ-ի, թե՛ ԵՄ-ի կողմից:

Համեմատության համար, Արցախը երկրորդական էր: Այստեղ երբևէ աշխարհաքաղաքական խթան չի եղել միջազգային ներգրավվածության համար, և հայերը մնացել են պաշտպանվելու Ադրբեջանի հարձակումից: Երբ պատերազմի ալիքը շրջվեց Ադրբեջանի դեմ, Ռուսաստանը միջամտեց հրադադար հաստատելու համար: Չնայած Եվրոպայում անվտանգության և համագործակցության կազմակերպության (ԵԱՀԿ) միջոցով հիմնադրվեց հակամարտությունների կարգավորման գործընթաց՝ «Մինսկի խմբի» տեսքով, կառույցին երբևէ ոչ մանդատ տրվեց, ոչ էլ Կոսովոյի ՄԱԿ-ի ժամանակավոր վարչակազմի լիազորությունները: Սա, զուգորդված լինելով խնդրից Եվրոպայի և ԱՄՆ-ի անջատումով, նշանակում էր, որ երբեք չի եղել Արցախի կարգավիճակի որոշման երկարաժամկետ տեսլական:
 
Բայց այսօր աշխարհաքաղաքական լանդշաֆտը շատ տարբեր է այն իրավիճակից, որ կար երեսուն տարի առաջ պատերազմի ժամանակ: Էրդողանի Թուրքիան դադարել է դիմակավորվել որպես ժողովրդավարություն և ի ցույց դրեց իրեն որպես ծավալապաշտական բռնապետություն, որը ձգտում է վերականգնել Օսմանյան կայսրությունը: Թուրքիան Արցախի համար Ադրբեջանի արշավը համարում է տարածաշրջանային կարգի իրենց ընդհանուր պանթյուրքիստական տեսլականի կարևոր մասը: Եվ Ռուսաստանը, որն այլևս չի ցնցվում Խորհրդային Միության փլուզումից և ավելի ու ավելի է ձգտում վերահաստատել իր տարածաշրջանային հեղինակությունը: Իրանը ևս մեկ կարևոր գործոն է. Եւ՛ Թուրքիան, և՛ Ռուսաստանը տեսնում են Իրանը որպես արժեքավոր ռազմավարական գործընկերոջ տարածաշրջանում, և Իրանը ավելի ու ավելի է իրազեկված դարձել, թե ինչ կարող է նշանակել մարտերի տարածումը իր գերակշռող էթնիկ ադրբեջանական հյուսիսի համար։

Այս գործոնները միասին վերցրած զգալի վտանգ են ներկայացնում տարածաշրջանային կայունությանը, էլ չենք խոսում Միացյալ Նահանգների և Եվրոպայի շահերի մասին, երբ գործը հասնում է Մոսկվայի, Թեհրանի և Անկարայի միջև առաջացող առանցքին:

Բայց ամեն ինչից վեր Արցախի հայերի վրա կախված ցեղասպանության սպառնալիքն է: Եթե ​​Կոսովոյի դեպքը որևէ բանի նախադեպ պետք է ստեղծի, դա այն է, որ աշխարհը չպետք է ձեռքերը ծալած նստի, մինչ պետությունները մարդկության դեմ խոշոր հանցագործություններ են կատարում:

Ադրբեջանը հասկացրել է, որ իր ցանկալի արդյունքը Արցախում հայկական ներկայության վերացումն է: Տասնամյակներ շարունակ նրա ղեկավարները խթանել են հակահայկական հռետորաբանությունը, ինստիտուցիոնալացրել հակահայկական տրամադրությունները Ադրբեջանի հասարակության բոլոր մակարդակներում և զբաղվել հայկական մշակութային հուշարձանների ոչնչացմամբ: Այս ագրեսիայի ընթացքում Ադրբեջանը Թուրքիայի օժանդակությամբ տեղակայել է օտարերկրյա ջիհադական վարձկանների, ապօրինի կասետային զինամթերք է օգտագործել խաղաղ բնակիչների դեմ, թիրախավորել դպրոցներ, հիվանդանոցներ և եկեղեցիներ և բռնի տեղահանել Արցախի բնակչության կեսից ավելիին:

Թուրքիայի կողմից քաջալերված և աջակցություն ստացած Ադրբեջանը շահագրգռված չէ դիվանագիտական լուծման հարցում՝ հիմնովին հրաժարվելով ԵԱՀԿ Մինսկի գործընթացից և ավելի ու ավելի սաստկացրեց իր կոշտ ռազմական հռետորաբանությունը՝ պահանջելով Արցախի լիակատար հպատակեցում:

Զանգվածային վայրագությունների կանխումը կարևոր նշանակություն ունի ինքնորոշման և վերականգնողական անջատման իրավունքի համար: Արցախով միջազգային հանրությունը հնարավորություն ունի վերահաստատելու միջազգային իրավունքում ամրագրված մարդու իրավունքների հիմնարար սկզբունքները՝ մարդկության համար ամենաճչացող ժամանակակից սպառնալիքներից մեկի պայմաններում: Եթե այդ արժեքներն ու սկզբունքները, որոնք ժամանակին հույս էին տալիս Կոսովոյի ժողովրդին, պետք է որևէ նշանակություն ունենան, հրամայական է, որ դրանք պահպանվեն Արցախի ժողովրդի համար:

Այսքան շատ բանի հետ խաղասեղանին, պարզ է, որ Արցախի անկախության ճանաչումը միակ կենսունակ տարբերակն է՝ ապահովելու համար տարածաշրջանի հայ բնակչության հիմնարար իրավունքները ցեղասպան սպառնալիքի առջև»: