Խորհուրդ կտամ դատախազությանը` հաղորդագրությունների փոխարեն պատշաճ հսկողություն իրականացնի

Եթե գլխավոր դատախազությունը ծանոթ լիներ մարդու իրավունքների եվրոպական կոնվենցիայի 5-րդ հոդվածի 3-րդ մասին, ապա ձեռնպահ կմնար անհեթեթ եւ իրավագիտության հետ աղերս չունեցող մեկնաբանություններից

Ամենեւին նպատակ չունենալով արդարացնել այս տարվա հունիսի 16-ին ձերբակալված, այնուհետեւ կալանավորված ԱԺ պատգամավոր, պաշտոնաթող գեներալ Մանվել Գրիգորյանին կամ պաշտպանել նրա շահերը (դա թող անեն նրա փաստաբանները)՝ ես չեմ կարող արդարացնել զինվորի հացը կամ զորամասերից «տուշոնկան» տուն տանողին: Այնուամենայնիվ, լրագրողի հարցին հունվարի 15-ին բլից պատասխաններ տալու ժամանակ դեկտեմբերի 21-ին 25 մլն դրամ գրավով ազատ արձակված Գրիգորյանի գործի մասին այսպիսի միտք արտահայտեցի. «Ծիծաղելի է, որ գլխավոր դատախազը բողոքարկում է Մանվել Գրիգորյանին գրավով ազատ արձակելու հարցը՝ ի սկզբանե իմանալով, որ դատավորը գործել է օրենքի շրջանակում: Օրենքը նա չէր կարող շրջանցել, քանի որ Մանվել Գրիգորյանի բնակության վայրը հայտնի է, անունը եւ ազգանունը բոլորին հայտնի են, նա չի փորձել փախչել քննությունից»:

Ես կարծում եմ՝ արդարադատությունը փողոցում չպետք է իրացվի, եւ անկախ նրանից, թե ով քանի հոգով, ինչ ճնշմամբ կփորձի իրավապահներին իր կամքը թելադրել, այնուամենայնիվ, «փողոցային արդարադատությունը» կործանարար է մեր երկրի համար:

Ու իմ կարծիքը տեղավորվում էր այս համատեքստում, եւ քննադատությունս՝ դատախազ Արթուր Դավթյանի հասցեին, բխում էր ՀՀ քրեադատավարության օրենսգրքի կոնկրետ հոդվածից: Բայց իմ կարծիքին դատախազի գլխավոր խորհրդականը շտապեց վիրավորանքով պատասխանել: Ես, ձեռնպահ մնալով գլխավոր դատախազության ոչ պրոֆեսիոնալ եւ էմոցիոնալ զեղումներին արձագանքելուց, կանդրադառնամ բացառապես իրավական կարգավորումներին, որոնք այնքան միանշանակ են եւ սպառիչ, որ մեծ ճիգեր է պետք գործադրել՝ դրանք հակառակ մեկնաբանելու համար: Թեեւ ինձ համար զարմանալի չէ հայրենի գլխավոր դատախազության՝ օրենքը մեկնաբանելու ոճն ու կարողությունը, ինչի մասին վկայում է թե՛ հանրային հեղինակության բացակայությունը, թե՛ միջազգային դատարանների խայտառակ գնահատականները դատախազության՝ օրենքի մեկնաբանություններին: 

Այնուամենայնիվ, անդրադառնամ գրավի մասին ՀՀ քրեական դատավարության կարգավորումների պարզ վերլուծությանը: ՀՀ քրդատօրենսգրքի միայն 143-րդ հոդվածն է սահմանում գրավի կիրառման կարգն ու պայմանները: Օրենքի 143-րդ հոդվածի 2-րդ մասը սահմանում է. «2. Դատարանը, համապատասխան շարժառիթները շարադրելով, իրավունք ունի մեղադրյալին կալանքից գրավով ազատելը ճանաչել անթույլատրելի առանձին դեպքերում, մասնավորապես, եթե հայտնի չէ մեղադրյալի անձը, նա չունի մշտական բնակության վայր կամ փորձել է թաքնվել քրեական վարույթն իրականացնող մարմնից»: Այսինքն, դատարանը գրավի կիրառումն իրավունք ունի ճանաչել անթույլատրելի միայն նշված երեք առանձին դեպքերում, հետեւաբար, մնացած դեպքերում գրավի կիրառումն անխուսափելի է եւ պարտադիր: Նման մոտեցումը դրված է ինչպես իրավունքի գերակայության սկզբունքի, այնպես էլ օրենքի կանխատեսելիության եւ որոշակիության միջազգային իրավական սկզբունքների իրացման անհրաժեշտությունից: Դատախազության այն մոտեցումը, որ այս հոդվածը սպառիչ չէ, հակասում է անգամ տրամաբանությանը, քանի որ համեմատության մեջ նման տրամաբանության դեպքում կստացվի, որ, օրինակ, Քրեական դատավարության օրենսգրքի 155-րդ հոդվածի 1-ին մասը, որը թվարկում է անձի նկատմամբ խափանման միջոց ընտրելու 5 հիմքերը, եւս սպառիչ չէ: 

Ի դեպ, այստեղ կա մի էական հանգամանք, որից դատախազության մեր գործընկերները երեւի տեղյակ չեն: Մարդու իրավունքների եվրոպական կոնվենցիայի 5-րդ հոդվածի 3-րդ կետը ապահովում է մինչեւ դատաքննությունը երաշխիքով ազատ արձակվելու իրավունքը: Այն է՝ գրավով ազատ արձակվելու իրավունքը հանդիսանում է մարդու՝ Կոնվենցիայով երաշխավորված իրավունք, ինչը պետության համար առաջացնում է պոզիտիվ պարտավորություն` յուրաքանչյուրի համար ապահովելու այդ իրավունքի իրացումը:

ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգիրքն ամրագրել է երաշխիքով ազատ արձակվելու իրավունքը (գրավի ինստիտուտը)` միաժամանակ, սահմանելով այն երեք դեպքերը, երբ այդ իրավունքի իրացումը կարող է սահմանափակվել, այսինքն` գրավով ազատ արձակվելու իրավունքը կարող է մերժվել: Այդ հիմքերը սպառիչ թվարկված են օրենսգրքի 143-րդ հոդվածի 2-րդ մասում: Ընդ որում, այդ հիմքերը չեն կարող չլինել սպառիչ, քանի որ հակառակ դեպքում կխախտվեն օրենքի կանխատեսելիության եւ որոշակիության սկզբունքները: Ամբողջապես նույն տրամաբանության վրա է հիմնված անձի նկատմամբ խափանման միջոց ընտրելու ՀՀ քրդատօրենսգրքի կարգավորումը, որի 155-րդ հոդվածի 1-ին մասը հստակ եւ սպառիչ սահմանում է այն 5 հիմքերը, որոնց առկայության դեպքում միայն անձի նկատմամբ կարող է կիրառվել խափանման միջոց, այդ թվում` կալանավորումը:

ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքի 155-րդ հոդվածը սահմանում է անձի նկատմամբ խափանման միջոց ընտրելու հիմքերը, մասնավորապես. «1. Դատարանը, դատախազը, քննիչը կամ հետաքննության մարմինը խափանման միջոց կարող են կիրառել միայն այն դեպքում, երբ  քրեական  գործով ձեռք բերված նյութերը բավարար հիմք են տալիս ենթադրելու, որ կասկածյալը կամ մեղադրյալը կարող է...»: Իհարկե, տարբերությունն ակնհայտ է, այնուամենայնիվ, դատախազության իմ գործընկերների համար եւս մեկ անգամ արձանագրեմ հետեւյալը․ խափանման միջոցի ընտրության հարցով պատկան մարմինները կարող են կիրառել խափանման միջոց, եթե..., իսկ 143-րդ հոդվածը սահմանում է, որ դատարանն իրավունք ունի կալանքից գրավով ազատելը ճանաչել անթույլատրելի (այսինքն` չկիրառել)` առանձին դեպքերում, երբ…: Այս դեպքում, հուսով եմ, գլխավոր դատախազությունը չի մեկնաբանելու, որ անձին կալանավորելու դեպքերը եւս սպառիչ չեն, եւ վկայակոչեն վճռաբեկ դատարանի ինչ-որ որոշում)))))։  

Այսինքն, այստեղ գործում են պետության պոզիտիվ պարտականության ապահովման երկու տարբեր մեխանիզմներ, ըստ որի՝ մի դեպքում օրենքը սահմանում է, որ անձի ազատությունը կարող է սահմանափակվել  հոդվածում ամրագրված հինգ դեպքերում, իսկ մյուս դեպքում սահմանում է, որ անձի ազատ արձակումը չի կարող սահմանափակվել, բացառությամբ հոդվածում ամրագրված երեք դեպքերի: Այն է՝ անձի ազատության պաշտպանության տեսանկյունից խափանման միջոց ընտրելու հարցում Օրենքը սահմանում է պետության նեգատիվ պարտավորություն` սահմանափակել անձի ազատությունը հինգ դեպքում (155-րդ հոդված), իսկ գրավ կիրառելու դեպքում` պոզիտիվ պարտականություն` գրավի կիրառմամբ ազատ արձակել բացառությամբ երեք դեպքերի (143-րդ հոդված, 2-րդ մաս):

Ինչ վերաբերում է գլխավոր դատախազության կողմից բերված այն փաստարկին, որ 143-րդ հոդվածի 1-ին մասն արգելում է գրավի կիրառումը, ապա պատասխանեմ իրենց նույն ոճով. եթե գլխավոր դատախազությունը ծանոթ լիներ մարդու իրավունքների եվրոպական կոնվենցիայի 5-րդ հոդվածի 3-րդ մասին, ապա կիմանար, որ երաշխիքով ազատ արձակվելու իրավունքը (գրավը) մարդու ունիվերսալ իրավունք է, հանդիսանալով կալանավորման այլընտրանքային միջոց՝ կիրառվում է նույն հիմքերի դեպքում, ինչ հիմքերով կիրառվել է կալանավորումը՝ որպես խափանման միջոց, եւ իմանար, որ միջազգային պայմանագիրը (այս դեպքում` Կոնվենցիան) գերակայում է ՀՀ օրենսդրության նկատմամբ (այս դեպքում` Օրենսգրքի), ապա ձեռնպահ կմնար անհեթեթ եւ իրավագիտության հետ աղերս չունեցող մեկնաբանություններից:

 Ինչ վերաբերում է գլխավոր դատախազության կողմից վկայակոչված ՀՀ վճռաբեկ դատարանի որոշմանը, ապա, անկեղծ ասած, անիմաստ եմ համարում անդրադառնալ դրան, քանի որ վճռաբեկ դատարանը չի կարող սահմանել ՀՀ քրեական դատավարության օրենսգրքով սահմանված հիմքերից ավել պայման, քանի որ դա էլ իր հերթին կհակասի ե՛ւ ՀՀ Սահմանադրության, ե՛ւ Կոնվենցիայի 5-րդ հոդվածի 1-ին մասի դրույթներին, քանի որ անձի իրավունքները կարող են սահմանափակվել ոչ այլ կերպ, քան օրենքով (եւ ոչ թե վճռաբեկ դատարանի որոշմամբ) :)))
Միաժամանակ, անգամ վճռաբեկ դատարանի կողմից սահմանված լինելը ոչ միայն երաշխիք չէ, այլեւ մեր հանրությունը բազմիցս ականատես է եղել, որ անգամ վճռաբեկ դատարանի կողմից տրված իրավական գնահատականները Եվրոպական դատարանի կողմից ճանաչվել են անթույլատրելի:

Մանվել Գրիգորյանի դեպքում եւս, թեեւ դատարանը գրավը վերացրեց, բայց վստահ եմ, որ եթե դա բողոքարկվի Եվրոպական դատարան, մենք ականատես կլինենք, թե ինչպես է միջազգային դատարանը վերաբերվում հայրենի գլխավոր դատախազության «իրավական» դիրքորոշումներին, այնպես, ինչպես վարվեց Մայրապետյանի գործով, քանի որ նույն ջանասիրությամբ հայրենի իրավապահ մարմինները մեկնաբանում էին, որ ե՛ւ անձնագիր վերցնելը, ե՛ւ երկրից բուժման նպատակով դուրս գալն արգելելը արվել էր «շնորհքով` օրենքի տառին համապատասխան (հեղ․` Շմայս)»:))))

Անդրադառնալով գլխավոր դատախազության այն փաստարկին, որ կալանքը որպես խափանման միջոց ընտրելու միջնորդությունը հիմնավորված է նաեւ նրա կողմից դատավարության մասնակիցների նկատմամբ ապօրինի ներգործության կոնկրետ փաստով, ապա դա գրավի կիրառման հետ ընդհանրապես առնչություն չունի, քանի որ այդ հանգամանքն արդեն իսկ հիմք է հանդիսացել Մանվել Գրիգորյանի նկատմամբ կալանավորումը որպես խափանման միջոց ընտրելու համար: Այսինքն, այդ հանգամանքը հիմք է հանդիսացել վերջինիս կալանավորելու համար եւ եթե այդ հանգամանքը չլիներ, ապա իրեն կալանավորելու հիմքեր չէին լինի, հետեւաբար, գրավի մասին չէինք էլ խոսի, քանի որ գրավը կալանավորման այլընտրանքային միջոցն է եւ ոչ թե առանձին խափանման միջոց:

Տեղեկացնում եմ, որ գրավը կիրառվում է այն անձի նկատմամբ, որի նկատմամբ արդեն ընտրվել է կալանավորումը՝ որպես խափանման միջոց, այսինքն, դատարանը հաստատված է համարել ՀՀ քրդատօրենսգրքի 155-րդ հոդվածի որեւէ հիմքի առկայությունը, հետեւաբար, եթե չլիներ դատավարության մասնակիցների նկատմամբ անօրինական ազդեցության փաստ, ապա դատարանը կարող էր անգամ վերացնել խափանման միջոցն ընդհանրապես: Իսկ գրավը կիրառվում է այն անձի նկատմամբ, ում նկատմամբ ընտրվել է կալանավորում, այսինքն, 155-րդ հոդվածի հիմքերը (այդ թվում` անօրինական ազդեցություն ունենալու) արդեն առկա են, սակայն բացակայում են 143-րդ հոդվածի 2-րդ մասի հիմքերը: 

Միաժամանակ, խորհուրդ կտամ գլխավոր դատախազությանը, որ հաղորդագրություններ տարածելու անհարկի ջանասիրություն գործադրելու փոխարեն, պատշաճ հսկողություն իրականացներ նախաքննության օրինականության նկատմամբ, որպեսզի ե՛ւ չխախտվեն մարդու իրավունքները, ե՛ւ չնվազի Հայաստանի վարկանիշը միջազգային իրավական հարթությունում:

Թագուհի ԹՈՎՄԱՍՅԱՆ
ԱԺ պատգամավոր, Մարդու իրավունքների եւ հանրային հարցերի մշտական հանձնաժողովի անդամ