Քաղաքագրություն․ դեպի Երևան

Սփյուռքահայ գրականության երեւելի դեմքերից Նիկողոս Սարաֆեանը 1950 թվականին Բեյրութի «Ազդարար» պարբերականում հրապարկում է «Դեպի Երեւան» էսսեն, որն այնուհետ ներառվում է Արթուր Անդրանիկեանի եւ Գրիգոր Պըլտեանի կազմած «Տեսարանները, մարդիկ եւ ես» հատորի մեջ:

Սարաֆեանի Երեւանը, որն ավելի ճիշտ՝ դիտարկվում է որպես հայ մարդու ճանապարհի վերջին հանգրվան:

Երեւան տանող միակ ճանապարհը կորստի ու հարության ճանապարհն է:

Ուրեմն նորից կրկնել ճանապարհը եւ հասնել, որպեսզի տարածությունն ու ժամանակը մեկտեղվեն:

Ներկայացնում եմ հատվածներ Սարաֆեանի էսսեից:

«Բայց ո՞վ պիտի տայ ինծի ճամբու թուղթ մը եւ ձի մը, վասնզի ձիով պետք է կատարել այդ ուղեւորությունը: Ճամբու թուղթ մը՝ մինչեւ Երեւան: Ձիով պիտի բարձրանայի Ատանայեն վեր, անցնելով Սիսէն, Մարաշէն, Տիգրանակերտէն, Ակնէն: Իջնելով վար, դեպի Տարօն, Վան, պիտի բարձրանայի կրկին դէպի հիւսիս, Երեւան մտնելու համար Կարինի եւ Անիի ճամբով: Մեր գրական եւ այլ պատգամաւորները սավառնակով նաւով ու շոգեկառքով գացին եւ եկան: Ստիպուած էին: Բայց Երեւանի իրական ճամբան Ատանայեն կը սկսի:

Ու անհրաժեշտ է կատարել այդ ուղեւորությունը՝ կանգ առնելէ առաջ Երեւանի նորակառոյց շէնքերուն առջեւ: Անհրաժեշտ է որ մեր նայուածքը չափէ ահաւոր ամայութիւնը ու սեւեռուած մնայ պահերով մեր վանքերուն ու բերդերուն փլատակներուն վրայ՝ երկիւղած ու տառապագին սեւեռումով: Անհրաժեշտ է որ մեր ականջները լսեն խարշափը մեր ծառերուն, լսեն մեր հայրերն ու պապերը որ տնկեցին զանոնք:

Որովհետեւ կը պատմեն այդ ծառերը, կը խօսին ջարդերէն, անարդարութիւններեն մարդկային հրէշութիւններէն եւ կը սարսռան եւ բարի յուզումներ կապրին, կողբան կը տառապին, արձագանգներն են իրենց անհետացած տէրերուն: Կը խօսին ժամանակներու հոսումէն:

Եւ իրենց տխուր այդ ադամանդային խարշափին հետ կը սահին ստուերները ցեղին՝ հեթանոսական օրերէն մինչեւ վերջին տարագիրները: Բիւրեղներ կը հնչեն: Լսել վսեմ ձգտումները ցեղին, մաքուր ու բարձր հոգին, իր դրօշներն ու ծնծղաները, սուրերն ու նետերը... Պէտք է որ այդ ուղեւորութիւնը ըլլայ դանդաղ: Սրբութիւն մը կայ ամէն քայլի:

Զոհ մը կայ ձիուն սմբակներուն տակ, գանկ մը՝ խորէն վեր, ապառաժներուն վրայ, հոն՝ ուր ինկան ապառաժէ սրտով մեր հերոսները, անոնք որ եղան մեծ ժողովուրդներուն հերոսնէրեն աւելի մեծութիւն մը՝ մեր պզտիկ ժողովուրդին համար...

...Եւ այսպես մտնել Երեւանէն ներս:

Պիտի ուզէի, որ երբ ձիս կանգ առնէր Արարատեան դաշտին մէջ, հեռուէն, մայրաքաղաքը, Երեւանը՝ տեսած աւերակներուս եւ տեսած մեռելներուս յարութեան պէս: Լսէի հայ զօրքերուն տողանցքը, հայ արձանագործներուն մրճահարումը եւ մեր բանուորներուն թիերուն, բահերուն աղմուկը եւ տօնական զանգահարումը մեր եկեղեցիներուն:

Պատրալիս ովասիս մը չըլլար ան՝ թափառումներէն, սուգերէն հսկումներէն յոգնած աչքերուս համար, եթե դառնութենէն, հպարտութեան կարօտեն, ապրելու ծարաւեն այրած շրթներս պատրաստ են խմելու թունաւոր ջուրերն իսկ, այլ մեր անցեալէն բարձրացած մայրաքաղաք մը: Իր շէները ըլլային մեր ոճին վերածնունդը: Մեր ոգին ծփար Աբովեան փողոցին, արձաններուն եւ օփերային ասպետական շէնքերուն վրայ:

Պիտի ուզէի հանգչիլ անշուշտ ժամ առաջ՝ ինթուրիսթի դահլիճներէն մէկուն մեջ, գրչեղբայրներուս կողքին, եթե այդ պատիւը տրուէր ինծի, պիտի ուզէի ուրախանալ, փայփայիլ հին ու նոր գիրքերը, մեր մագաղաթները, լսել պատմությիւնը այն բոլոր զոհողութիւններուն, ճիգերուն, զոհաբերումներուն՝ որոնց շնորհիւ բարձրացած է այդ մայրաքաղաքը, բայց ամէն բանէ առաջ պիտի ուզէի որ ան երեւար մեր աւերակներուն յարութեն պէս, երբ հասնէի ու կեցնէի ձիս՝ Արարատեան դաշտին մեջ, ուխտաւորի մը պես»:

Արամ ՊԱՉՅԱՆ