Քաղաքագրություն․ Երկու ներբող երևանյան փոշու համար

Պատմագիրները, ճանապարհորդները շատ անգամ են հիշատակել երեւանյան փոշու մասին, որից կարծես սկիզբ է առնում, կազմավորվում է, շաղախվում, ցնծում քաղաքը, մեր երազային Երեւանը: Ինչպես Իոսիֆ Բրոդսկին է իր «Ճանապարհորդություն դեպի Ստամբուլ» էսսեում գրում. «Փոշի՜ն: Այդ տարօրինակ էահիմքը՝ ձեր դեմքին թռչող: Նա արժանի է ուշադրության, նա չպետք է թաքնվի «փոշի» բառի հետեւում: Արդյոք դա պարզապես կե՞ղտ է` իր տեղը չգտնող, բայց աշխարհի այս մասի էությունը կազմող: Թե՞ նա Երկիրն է, որ փորձում է օդ բարձրանալ, պոկվել ինքն իրենից, ինչպես միտքը մարմնից, ինչպես մարմինը - իր տեղը շոգին զիջող: Անձրեւը մատնում է նրա էությունը, քանզի այդժամ ձեր ոտքերի տակ գալարվում են դարչնագունասեւ առվակներն այդ էահիմքի` մղված դեպի ետ - դեպի քարասալարկը, այդ ղշլաղ-նախատիպի սապատավոր զարկերակներով դեպի ներքեւ` չհասցնելով լճակ դառնալ, կամ իրենց հեծյալներին իրենց թվով գերազանցող անթիվ անիվ-ակերի տակից ցայտող եւ նրանց վրա, կլակսոնների ճիչերի ներքո, կամրջով դեպի ինչ-որ տեղ` Ասիա, Անատոլիա, Հոնիա, Տրապիզոն եւ Զմյուռնիա տարվող» (թարգմ.՝ Ա. Եփրեմյանի):

Եվ ահա, ներկայացնում եմ երկու ներբող երեւանյան փոշու համար` 19-րդ եւ 20-րդ դարերի: Հիշատակողներն են Ներկարար անունով երգիծաբանը եւ անվանի ճարտարապետ Ռաֆայել Իսրայելյանը:

Մենախոսություն

(Նմանողություն Սենեքերիմ ողբերգության - Հեղ. Ա. Գուլամիրյանցի)

Կերե՛ք, կորե՛ք… կորե՛ք ամենքդ… կորիր, քամի, այլեւս մի փչիր պարբերաբար… դո՛ւ թոզ անպիտան եւ փողոցային` չքացի՛ր հավիտյան… բայց ոչ, կա՛ց… օյ, օյ, օյ, աչքերս կուրացան, այնքան առատ են, որ ոչինչ չի կարելի տեսնել… դադարի՛ր, անիրավ… ավա՜ղ… չի լսում… զզվելի թոզ… այս ի՞նչ է… Օ՛հ, պտտում է գլուխս… խավարում են աչքերս, կտրվում է շունչս… ո՛չ, ո՛չ, հեռացե՛ք բոլորդ… հեռացե՛ք, ծույլ երեւանցիներ… հեռացե՛ք եւ դուք չորացած փողոցներ… ձեր երկու կողմից հոսող առուները թող տապակեն ձեզ ծարավից, թող ժլատ երկինքը հարյուր անգամ որոտա եւ մի կաթիլ անձրեւ չուղարկի, թող վարչությունը քաղաքային իր երկնային ամենակարող անզորությամբ շնչասպառ անի ձեզ վրա պտտողներին… Օ՜, օ՜, օ՜, Աստված իմ, Տեր իմ, շունչս… շունչս սպառվում է… ահա, ահա, իմ առջեւ պատկերվում է երեւանցիների անհոգությունն իրենց առողջության հանդեպ… բայց, տեր իմ, այս ի՞նչ է… ահա՛, մեռնում է տանտերը շոգից եւ թոզից… տեսե՛ք, տեսե՛ք, առվից զլանում է հովացնել իր տան առաջը… Օ՛հ, թշվառությանս. եղո՜ւկ… ո՞ւր եմ ես… ավա՜ղ, միտքս շփոթվում է… ի՞նչ եմ տեսնում. Երա՞զ է այս, թե՞ իրականություն…

(«Երեւանի հայտարարություններ», 1883 թվական, 24 մայիսի)

Երեւանն իր վրայի փոշին թափ է տալիս

Ինձ նախազգուշացրել էին, որ երբ կայարանից դուրս գամ, սպիտակ զգեստ հագնեմ, որպեսզի մոծակները չկծեն: Առաջին անգամ էր, որ գալիս էի Երեւան, անտեղյակ ամեն ինչից:

Երեք պատանիներ` ուրախ դուրս թափվեցինք երկաթգծի կայարանից եւ բռնեցինք քաղաք տանող ճանապարհը: Քաղաքն այն ժամանակ հեռու էր կայարանից. ճանապարհն անցնում էր այգիների ու բացատների միջով: Այն ճանապարհը, որ կոչվում էր խճուղի, խճի հետ կապ չուներ, քանի որ խճի ոչ մի հետք չէր երեւում` շատ խորը փոշու պատճառով: Ոտքներս խրվում էին փափուկ փոշու մեջ: Իսկ երբ կառք էր անցնում, ապա մենք իրար ձեռք էինք բռնում, որ փոշու ամպերում չկորչեինք: Իզուր էլ ասել էին սպիտակ զգեստի մասին, քանի որ փոշին սպիտակեցրել էր մեզ ոտից գլուխ:

Ահա իմ առաջին տպավորությունը Երեւանից, նրա փոշոտ ճանապարհներից, որ մնացել են հիշողությանս մեջ մինչեւ այսօր:

Ռաֆայել Իսրայելյան

Պատրաստեց` Արամ ՊԱՉՅԱՆԸ