Չոչարան

Երբեմն ինձ ասում են՝ անհամեստ ես, գլուխգովան… Իսկ ի՞նչ է անհամեստությունը՝ էն, որ մտածում են, բայց չե՞ն ասում, էն, որ չեն ասում, բայց գրված է ճակատի՞ն, էն, որ գրված է ճակատին, բայց կարդում են աչքերո՞ւմ, էն, որ չեն ուզում, բայց վերցնո՞ւմ են, էն, որ խոսքով չքմեղանում են, բայց գործով մեղանչո՞ւմ… Համեստություն կա, որ աշխարհի ամենամեծ անհամեստությունն է: Կարեւորը մարդիկ չեն ասում… Մեր գյուղում ասում են՝ թամամ խոսքն իշին են ասում: Եթե կարեւորը ես չասեմ, սիրտս կպայթի, եւ թքած էլ ունեմ, թե մարդիկ իմ մասին ինչ կմտածեն: Ես ապրում եմ ոնց ուզում եմ եւ կապրեմ այնպես, ինչպես ուզում եմ, մանավանդ, որ քրեական օրենսգիրքը չեմ խախտում: Ես ուրախանում եմ, երբ մի լավ բան եմ գրում, առավել քան ուրախանում եմ, երբ իմ մասին են գրում: Լեւոն Գալստյանն իմ գրականությունը դրվատել է, բա չհրճվե՞մ, թե՞ զգացումս պահեմ, ինչ է թե չգրված օրենք է՝ ինձ կդատապարտեն փառապաշտության, որ ավելի վատթարն է, քան համեստությունը: Բայց ես ինձ լավ եմ զգում, սիրտս պայթում է հպարտությունից, եւ ուզում եմ ասեմ՝ աշխարհն էլ իմանա...

Բայց հլա որ միայն ձեզ եմ ասում: Ես չէ՛, Լեւոն Գալստյանը. «Շատ գրողներ են «լսում» տիեզերքի ձայնը,-գրում է ֆեյսբուքյան մեկնությունում,- տեսնում են՝ ինչ կա իրերից այն կողմ, սուզվում են իրենց իսկ խորխորատները, սիրում են սիրո մասին գրել կա՛մ բծախնդիր հաշվապահի կարգապահությամբ, կա՛մ քուչի խուժանի լկտիությամբ, նրանցից «տաղանդավորներին» էլ թվում է, թե իրենք կարողանում են նաեւ սուրճի բաժակ նայողի պես կանխատեսել ապագան: Նրանց չի հետաքրքրում աշխարհը՝ որպես այդպիսին (չիմանալով, որ աշխարհին էլ առանձնապես չի հետաքրքրում իրենց անձը): Նրանք խոսում են ոչ թե բառերով, այլ նախադասություններով, որովհետեւ իրենց համար բառն արժեք չունի, լեզուն ընդամենը հաղորդակցման գործիք է եւ ոչ թե հոգու տուն:

Լեւոն Ջավախյանն այդ տան հարազատ բնակիչն է: Համեցեք նրա տուն, որը կոչվում է գրականություն։ Այնտեղ կգտնեք հոգու հաց, որի սերմը Լեւոնի մանկության սարերում է, եւ կենաց ջուր, որի ակունքն այդ սարերի վճիտ աղբյուրներն են… Այդ սարերը Լեւոնի հոգու նման շա՛տ բարձր են, եթե ուժ կա մեջներդ, բարձրացեք եւ կտեսնեք Աստծուն…»: Եվ ի՞նչ… Ի՞նչ ասեմ, համեստությունն ու երեսպաշտությունը՝ իր ֆալշ նոտայով, իմ մեջ էլ է նվագում: Պատասխանեցի՝ շողոմ լեզվով, իներցիայի ուժով, կեղծ համեստությամբ. «Լեւոն ջան, ես Աստծուն չեմ տեսել, բայց քեզ եմ տեսել: Կարճաղաք եմ արել՝ քո մեջ Աստծուն եմ տեսել: Լեւուկ ջեն, բա քու նման ընկեր ունեցողը ո՞նց կարա վատ գրի… Տնաշեն, հո գրել չես գրել… Բարձրացրել ես փառքի գագաթը… Բա վախում չե՞ս՝ մեկն էնտեղից ընկերոջդ թոլ անի…»:

Այնուամենայնիվ, ես ինձ լավ եմ զգում, եթե լավ եմ զգում, ուրեմն լավ եմ ապրում: Ապրում եմ, քանի դեռ մեր գյուղի սգո հանդիսությունների մշտական դամբանախոսը՝ Տռթմանանց Գիքոն, չի կանգնել գլխավերեւս ու հայտնել իր անփոփոխ մարգարեությունը. «Այն գուրգուրանքն ու սփոփանքը, որ չի ստացել կենդանի օրոք, կստանա մայր հողի գրկում…»: Տռթմանանց Գիքոն կիսագրագետ է, բայց այդքանը գրագիտորեն լավ է յուրացրել: Մնացածը սովորական է, առօրեական: Հետո էլ իմիջիայլոց կասի. - Բոլ ա՝ վերկալեք… Քանի վերչենկալել, ես եմ վերցնում՝ խոսքը, գանձը, բառն ու բանը, որ շուրջս սփռված է իբրեւ մանանա: Ուրիշները երկնքին են նայում, ես՝ գետնին… Խոնարհումով վերցնում, կրկին առ երկինք եմ հղում... Կյանքը փոխվում է: Ես էլ եմ փոխվում: Փոխվում եմ՝ չփոխվելով: Համեստ ապրում եմ, անհամեստ գրում: Համեստության շեմը վաղուց եմ անցել: Դեռ էն ժամանակ, երբ աշխարհի վրա գրիչ բարձրացրի…

Ամիսներով չեմ գրում: Հիմա ասելիքը մեջս եռ է գալիս: Քայլում եմ փողոցով ու չգիտեմ գլխիս մեջի եղածը որտեղ դատարկեմ: Մուսեն եկել՝ յախես հավաքել ա ու տեղ չի գտնում, որ չոքացնի: Թարսի նման ձեռքիս գրիչ չկար: Մայթին խմորեղենի բուդկա կար: Վաճառողը ջահել երեխա էր: Ասի՝ տղա ջան, գրիչ կունենա՞ս… Սիրահոժար տրամադրեց: Հենց էդտեղ, բուդկի առաջ, մետաղական գլանից շինած կանգնակներ կային՝ վերջույթում ոտքի վրա սնվելու համար նախատեսված շրջանաձեւ, կլոր մակերեսներով: Արմունկներով վրան կռթնեցի ու բաց թողի մեջիս հորձանքը: Գրպանիս բլոկնոտը տող առ տող, առվակ-առվակ լցվում էր: Մեջս ինչ կար, իսպառ մզեցի ու գրիչը շնորհակալությամբ վերադարձրի տիրոջը: Տղան ժպտալով, թե.

- Հոպար, արի սուրճ հյուրասիրեմ՝ իրար հետ կխմենք… Զարմացա:

- Տղա ջան,- ասի,- դու ինձ ճանաչո՞ւմ ես… Ասաց.

- Չէ՛, հոպար, պարզապես չեմ ուզում սուրճը մենակ խմել… Ա՛յ քեզ ջահել, ա՛յ քեզ հեղափոխական… Կուրծքս հրճվանքից բարձրացավ: Ուրեմն էդ երիտասարդն էլ է ապրում: Ուրախությունից ճառագում էի: Եվ մենակ չի ապրում… Մի՞թե մարդը մարդու բարեկամն է… Ամենուրեք ես սեր եմ փնտրել, սեր եմ փնտրել, որ հեշտ ապրեմ: Պարտադիր չէ սերը կնոջ մեջ գտնես: Աշխարհում դրանից շատ կա: Ա՛յ, էսպես, մեկմեկու պիտի հարգենք, պատվենք, ուրախանանք, թեկուզ մեր եկած ճամփեն մոռանալով: Սայաթ-Նովին հիշեցի՝ իր յարին, քանզի կինն է սիրո կիզակետը. Հենց գիտեիր՝ սոված էի, ուտելիքի համար էկա, Մոտդ լի սեղանին՝ կշտանալու համար էկա, Ուզում էի կողքիդ լիսացնիլ, գիշերելու համար էկա… Մոռացել եմ… լավ միտս չի, թե ինչ բանի համար էկա… (Թարգմանությունը վրացերենից՝ Իշխան Ստեփանյանի) Բա մարդ Սայաթ չլինե՞ր՝ սեր աներ, սեր երգեր ու աշխարհի ամենալավ գիրը գրեր… Ու թող փչեր զուռնեն, հարբած ըլնեի մինչեւ էգուց, սեր անեի ու սեր լինեի՝ գիշերն ի վար, կյանքի ծոցում…

Կյանքը վայելք է: Այն երկու աշխարհների հանրագումար է՝ ներսի եւ դրսի: Սակայն միշտ չէ, որ այդ երկու աշխարհները ներդաշնակ են: Դրսից որ նեղվում եմ, ներս եմ մտնում: Այն, ինչ իմն է, ոչ ոք չի կարող խլել: Ներաշխարհիս տերը ես եմ, որ կամ, շատ բան ինձնից է կախված, իսկ դրսի աշխարհն Աստծո շինածն է, եւ միայն Նրան է հասու լավն ու վատը: Բայց մեկ-մեկ մարդն էլ է խառնվում Աստծո գործերին: Մի բան պիտի պատմեմ, որ գրեթե չի տարբերվում Թումանյանի շունն ու կատվից: Ժամանակով դերձակը դերձակ էր, ու Քեռի Սեթոն հագին բաճկոն չուներ: Գալիս է ասում. «Բարիաջողում, ուստա դերձակ, մարմինս սառավ, ի սեր Աստծո… Առ էս կտորն ու ինձ համար մի բաճկոն կարի դու ինձ հարմար… Վարձիդ համար միամիտ մնա, համա-համա շատ չուշանա»: «Աչքիս վրա, տո հեր օրհնյալ,- ասում է դերձակ վարպետը,- մի բաճկոն է, հո մի քո՞ւրք չի, քո թանկագին խաթեր համար՝ ուրբաթ օրը համեցեք տար»: Ուրբաթ օրը Քեռի Սեթոն. «Ուստեն ո՞ւր ա… բաճկոնս ո՞ւր ա…»:

«Մի քիչ կացի՝ հրես կերեւա… Ցուրտը տարա՞վ, տո տնաշեն…,- բարկացել էր ուստեն,- նոր եմ ցրցամ տվել, թե որ կարեմ…»։ «Դե, հեր օրհնած, էտենց ասա…,- գլուխը քորեց Քեռի Սեթոն,- թե չէ ասա՝ էգուց արի»: Մին էլ եկավ, դարձյալ չկար, ու էլի, էլի՝ չկար ու չկար… Բանը հասնում էր դիվանբաշուն: Ուր որ է՝ կռիվ պիտի ընկներ, ուստա դերձակը կոտրն ընկավ… Գլուխն առավ ու մի գիշերում բաճկոն կարեց Սեթոյի համար: Քեռի Սեթոն հագավ, ուրախացավ ու էդ բաճկոնի վրա բիծ, խոսք ու զրիցի տեղ անգամ չգտավ: Ասավ. «Բա որ համ կարում ես, համ էլ՝ լավ, քանի, ախպեր, գնամ ու գամ… Աստված աշխարհը շինեց վեց օրում, իսկ դու մի բաճկոնը՝ վեց շաբաթում…»: Էստեղ է, որ դերձակ ախպերը պլաստինկեն փոխեց:

Բաճկոնն առավ ձեռքը՝ մե՛կ իր աչքին պահեց, մե՛կ՝ նրա, մե՛կ լույսին պահեց, մե՛կ՝ մութին, մե՛կ հագցրեց, մե՛կ հանեց, մե՛կ հայելու առաջ, մե՛կ իր առաջ, շոշափեցին, շոյեցին, տնտղեցին եւ զույգ-զույգ աչքերը չորսու արած՝ վրան ոչ մի թերություն չգտան: Ապա, բաճկոնը ձեռքին, տարավ-բերեց, բերեց-տարավ ու ասաց. - Դե հմի իմ կարած բաճկոնին էլ նայի, Աստծո շինած աշխարհին էլ… Առակս զինչ կուսուցանե. եթե աշխարհը չենք կարող փոխել, ապա գոնե մենք պիտի փոխվենք: Մենք ենք մեր միկրոաշխարհի ճարտարապետը: Մեր տրամադրությունը մենք ենք ստեղծում եւ ոչ միայն մեր… Ուրախությունը կատարյալ է, եթե կողքինդ եւս ուրախ է… Իսկ եթե կողքինդ կողակիցդ է, եւ ուրախությունդ՝ վայելք, էլ չեմ ասում՝ հաճույք, ու նրան դա չի հասնում…

Ի՞նչ անի էն ժամանակ Գեղեցիկ ձալոն… Գեղեցիկ ձալոն մեր գյուղի ամենակրքոտ կինն էր: Շատ տղամարդիկ էին նրա վրայով անցել, բայց գրեթե միշտ տակն էին մնացել: Էդ օրը, թե ոնց էր եղել, իր մարդու հույսին էր մնացել: Ծմակում բեզարած, հունձից հոգնած, սարի փեշերին ջարդված ու փշրված տղամարդ, մի կերպ ոտքը դրել էր թախտին, հեծել կնոջը ու գլուխը թաղելով փափուկ ստինքների մեջ՝ խճճվել ահռելի ազդրերի արանքում: Կինը փորձել էր հեշտացնել սմուսնու գործը: Հանդարտ վարգել էր. տակին ասես տրոփող, դոփող մադիան ձի լիներ, որ քառատրոփ արագացումով, թվում էր, թե կհասներ նպատակին: Մինչդեռ ձիավորը թույլ-թույլ ոտքերով աքցանել էր մեջքն ու ալիքվելով, անհավես, ուժահատ հրմշտոցով՝ փորատակից ջանացել իր ճլորող խթանի խուտուտով, հեշտագին դարձնել ընթացքը:

Կինը փոթորկվել էր, մինչդեռ ամուսնու անկարողությունը սանձել էին մեջը մոլեգնող վրինջն ու խրխինջը… Համենայնդեպ, ամուսինը փորձել էր հասնել արբունքի գագաթին: Իսկ Գեղեցիկ ձալոն դեռ ստորոտում էր: Ջանքերը, տակավին, ապարդյուն էին: Մարդը ծանր հեւում էր ու ֆսսում: Մագման դուրս էր ժայթքել շիկացած փողից: Այլեւս նա ափ նետված ձկան էր նման, որ շնչահեղձ թփրտում էր ջրվեժի ակունքում… Ձալոն պաղ ջրի մեջ թշշացող կրակի շեղբ էր: Ամեն ինչ ավելորդ էր. ջլապիդ կոնքերի հուժկու պրկումով վրայից դեն էր նետել ճնշող լեշը.

- Ֆողեմ գլուխդ,- ասել էր,- տակինն էլ ես պտի ըլնեմ, վրինն էլ, որ արածդ մի բանի նման ըլնի… Այդքանով հանդերձ, Գեղեցիկ ձալոն մի երազանք ուներ.

- Ամեն Աստծո օր,- ասում էր,- աղոթում եմ, Աստոծ, Աստոծ կանչում, որ մեր գեղումը ինձանից լավ մի բոզ մեյդան ընգնի, որ գեղացիք ինձ մոռանան… Բայց Գեղեցիկ ձալոյին գերազանցելը զոռ էր: Նա անկողնում երկու մարդու գործ էր անում: Կոմունիստների ժամանակ էլ էթենց մի բան կար. «За меня и за того парня»…

Ո՞ւր կորավ ջահելությունս եւ ո՞ւր կորավ եռանդս… Մի գլուխն ի՞նչ ա, հազիվ եմ պահում. հիմա հեղափոխական ջահելներն ինձ հետ հեգնանքով, հերքումով կամ մերժումով են խոսում… Ասում են՝ դու ի՞նչ ես, որ քո գրածն ինչ լինի… ասում են՝ տրաքած բիձա ա… Ով էս կյանքում քայլ արեց՝ առաջ գնաց, ով էլ քայլել չի կարողացել, չոչ է արել՝ նա էլ առաջ գնաց… Դուխովներն առաջ անցան: Ես մնացի գրիչը ձեռքիս: Ինձ դուխ տվողը էս կոտրած գրիչն է: Չոչարանն եմ գրում: Գիրս կամաց-կամաց առաջ է գնում: Հլա որ Ալբերտո Մորավիայից մի տառով եմ առաջ ընկել (նրա վերնագրում «ն»-ն պակասում էր): Չոչարանը ում համար ավետարան կլինի, ում համար էլ՝ ընթերցարան… Սրանից առաջ էլ «Ծնկան ծերին» գրեցի… Դե, եթե չոչ անելով պաշտոնի կարելի է հասնել, ո՞նց կարելի է ծնկներ չերկրպագել… Չէ՛, չեղավ…

Ազգովի մի քար ենք գցել ջուրն ու մի խելոք մարդ չենք գտնում, որ էդ քարը ջրից հանի: Տակից ոչխարի հոտի ենք նման, վրից՝ առյուծի գլխի, ու գոնե Գեղեցիկ ձալոյի հունարը չունենք, որ տակինն էլ լինենք, վրինն էլ… Դե արի ու ապրի, լավ ապրի, երբ ասֆալտին պառկեցնելն ու պատերով տալը, սեւն ու սպիտակը, ազատությունն ու անազատությունը դարձել են նորաձեւ, երբ մեծերին իջեցնում են՝ փոքրերին բարձրացնում, երբ խոսելն ավելի կարեւոր է, քան գործելը, երբ գոռալով ուզում են պատ քանդել, դեռ ավելին՝ պատ սարքել… Պապն ամեն անգամ գաթա չի ուտի: Երիքովը քանդվեց, չէ՞… Քանդվեց, որովհետեւ նրա պատերն ատելությունից էին կառուցված: Հիմա ուզում ենք գոռալով շինել, մեր երազանքների երկիրը կառուցել: Հարայ-հրոցով երկիր ենք «ստեղծում»: Հերս ասում էր՝ հո՛-հո՛ կա՝ տուն ա սարքում, հո՛-հո՛ էլ կա՝ տուն ա քանդում… Երազի երկիր ունենալու համար միայն մի ճանապարհ կա՝ սիրո ճանապարհը: Այն էլ թաղված է ատելության ավերակների տակ:

Ի դեպ, էդ ավերակների անունը Չոչարան է, որտեղ բնակվում եւ գլուխ գովալով ապրում եմ ես:

Լեւոն ՋԱՎԱԽՅԱՆ