Էդվարդ Նալբանդյանը ներկայացնում է կազանյան փաստաթղթերի դետալները

Էդվարդ Նալբանդյանը ներկայացնում է կազանյան փաստաթղթերի դետալները

ՀՀ նախկին արտգործնախարար Էդվարդ Նալբանդյանը Sputnik Армениa-ին հանգամանալից՝ դետալային ներկայացրել է արցախյան հիմնահարցի կարգավորման գործընթացը և վերջնարդյունքը, որին հանգել էին ԵԱՀԿ Մինսկի խմբում համատեղ ջանքերի ընթացքում։ Հոդվածը ներկայացնում ենք թարգմանաբար և հատվածաբար՝ կենտրոնանալով հարցազրույցի առավել կարևոր հատվածների վրա։

Նալբանդյանի խոսքով՝ 2018-ին իր հրաժարականի օրվա դրությամբ ակնհայտ էր, որ այս ամենից հրաժարումը կարող է ունենալ անկանխատեսելի հետևանքներ։

Էդվարդ Նալբանդյանը ՀՀ արտաքին գերատեսչական մարմինը ղեկավարել է 2008-2018թթ․ և տասը տարիների ընթացքում եղել է բանակցային գործընթացի անմիջական մասնակիցը։ 

- Պարոն Նալբանդյան, այսօր Հայաստանում բուռն քննարկվում են արցախյան վերջին պատերազմին ու դրա հետևանքներին առնչվող հարցեր ու կարգավորման այլ հեռանկարներ։ Պակաս հետաքրքրություն չի առաջացնում նաև կարգավորմանը նախորդած գործընթացը, մասնավորապես՝ դրա այնպիսի չափանիշներ, ինչպիսիք են տարածքների վերադարձը, Լեռնային Ղարաբաղի կարգավիճակը, Արցախը Հայաստանի հետ կապող միջանցքը, անվտանգության երաշխիքներ: Կբացահայտե՞ք այս չափորոշիչների շուրջ բանակցային ինչ-ինչ մանրամասներ:

-Ինչպես արդեն նշել եմ այս տարվա հոկտեմբերի 15-ին ձեր խմբագրության կողմից հրապարակված հոդվածումս, ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի համանախագահների կողմից առաջարկված բոլոր աշխատանքային փաստաթղթերը, որոնք կողմերի միջև բանակցությունների առարկա էին դարձել, նախատեսում էին հիմնախնդրի փաթեթային կարգավորում` դրա բաղադրիչների փուլային իրականացման միջոցով՝ կարգավորման բոլոր բաղադրիչների փոխկապակցման մեջ: Կրկնում եմ՝ կարգավորման բոլոր բաղադրիչների փոխկապակցման ծիրում։
 
Հայտնի է, որ 2008-2018թթ. միջնորդական ջանքերում առանցքային դերը ստանձնել էր Ռուսաստանը՝ համանախագահող երկու այլ երկրների` ԱՄՆ-ի և Ֆրանսիայի լիակատար աջակցությամբ: Կողմերի միջև բանակցությունների առարկա դարձած վերջին աշխատանքային փաստաթուղթը, ինչպես ընդգծել էի վերջին հոդվածում, 2011-ի հունիսի 11-ին կազանյան գագաթնաժողովին ներկայացվածն էր։ Բայց հետագայում էլ՝ 2011-2018 թթ․, ընթացել է ինտենսիվ բանակցային գործընթաց․ 10 գագաթնաժողով, արտգործնախարարների երեք տասնյակ հանդիպում, ԵԱՀԿ ՄԽ անդամ համանախագահ երկրների դեսպանների ու միջնորդների հետ տասնյակ հանդիպումներ ևս։ Չնայած նրան, որ այդ ժամանակահատվածում Ռուսաստանի և մյուս համանախագահ երկրների միջև մշակված տարբերակները չդարձան «աշխատանքային փաստաթղթեր», այդուհանդերձ, դրանց հիմքի վրա մշակվեց ծանրակշիռ բազա, որին ամրակցվեց արցախյան հիմնախնդրի կարգավորման կոմպլեքս մոտեցում։ Այդ մոտեցումն ընդգրկում էր կազանյան փաստաթղթում պարունակվող բոլոր բաղադրիչների ձևափոխված տարբերակները։ Ընդ որում, հայկական կողմը հայտարարել էր, այն փաստացի համահունչ է իր մոտեցումներին ու դիրքորոշմանը։

Փաշինյանը մեկնաբանել է Արցախի կարգավիճակի վերաբերյալ Հայաստանի դիրքորոշումը։ Կազանը չէր նախատեսում որևէ փաստաթղթի ստորագրում։ Խոսքը Հիմնարար սկզբունքների տեքստի բանավոր համաձայնության մասին է․ միայն Լեռնային Ղարաբաղի հավանությունը ստանալուց հետո երկու երկրների նախագահները իրենց արտգործնախարարներին Լեռնային Ղարաբաղի ներկայացուցիչների հետ միասին ու ԵԱՀԿ ՄԽ-ի հետ համագործակցությամբ հրահանգելու էին` պատրաստել հակամարտության համապարփակ կարգավորման նախագիծ։
 
- Կազանյան փաստաթղթում ինչի՞ մասին էր խոսքը։

- Լեռնային Ղարաբաղի կարգավիճակի որոշում (ոչ թե ճշգրտում):
Ենթադրվում էր, որ վերջնական կարգավիճակը պետք է որոշվի ԼՂ բնակչության ազատ կամարտահայտման համազգային քվեարկության միջոցով, և այն պետք է պարտադիր իրավական ուժ ունենա։ Ընդ որում, ընդգծվում էր, որ քվեարկության դրվելիք հարցի կամ հարցերի ձևակերպումները որևէ կերպ չեն սահմանափակվելու և ենթադրելու են ցանկացած կարգավիճակի ընտրություն։ «Քվեարկությանը մասնակցող ԼՂ բնակչություն» հասկացության ներքո հասկացվում էին նույն ազգության անձինք՝ նույն այն հարաբերակցության մեջ, որը կար Լեռնային Ղարաբաղում 1988-ին՝ հակամարտությունը սկսվելուց առաջ (այստեղ խոսքն ընդամենը քվեարկությանը մասնակցելու տոկոսային համամասնության մասին էր, ոչ որևէ այլ բանի)։

Մինչև իր կարգավիճակի վերջնական հստակեցումը Լեռնային Ղարաբաղը ստանում էր միջանկյալ կարգավիճակ՝ նրա մոդալության բոլոր ձևերի մանրամասն նկարագրությամբ։ Այդ թվում՝ օրենսդիր ու գործադիր իշխանության ձևավորման և գործունեության, դատարանների, իրավապահ մարմինների ձևավորման ու գործունեության, համաձայնությամբ նախատեսված՝ բոլոր ոլորտներում արտաքին հարաբերությունների իրականացման ու ուղիղ արտաքին ներդրումներ ստանալու ու միջազգային շուկաներ մուտքի իրավունքով, ինչը պրակտիկայում նշանակում էր ստատուս-քվոյի շարունակություն։ 
 
Անվտանգության երաշխիքներ

Միջանկյալ կարգավիճակի պայմաններում դիտարկվում էին անվտանգության բազմամակարդակ երաշխիքներ․ Արցախի դեմ ուժ չկիրառելու Ադրբեջանի պարտավորություններ, միջազգային խաղաղապահ ուժերի միջոցով խաղաղության հաստատման միջազգային օպերացիա, Հայաստանի՝ որպես Արցախի անվտանգության երաշխավորի ճանաչում, ԼՂ ինքնապաշտպանության ուժերի կողմից ևս՝ Լեռնային Ղարաբաղի անվտանգության ապահովում, ԵԱՀԿ ՄԽ անդամ երկրների կողմից երաշխիքներ, ինչպես նաև՝ այդ նպատակով ՄԱԿ-ի ԱԽ-ի համապատասխան բանաձև։

Լեռնային Ղարաբաղը Հայաստանի հետ կապող միջանցք

Վերջնական կարգավիճակի որոշումից առաջ Լեռնային Ղարաբաղի իշխանությունները պետք է ապահովեին և լուծեին անվտանգությունն ու միջանցքի օգտագործման բոլոր հարցերը` խաղաղության համաձայնագրի ուժի մեջ մտնելու պահին գոյություն ունեցող ստատուս-քվոյի պայմանների համաձայն: Այս միջանցքի վերջնական կարգավիճակի և լայնության հարցը պետք է որոշվեր Լեռնային Ղարաբաղի վերջնական կարգավիճակը որոշելու համատեքստում:

Տարածքների վերադարձ

Փաթեթային համաձայնագրի շրջանակներում այնպիսի չափորոշիչների, ինչպիսիք են վերջնական կարգավիճակի որոշումը, միջանկյալ կարգավիճակը, Լաչինի միջանցքի հարցում, ինչպես նաև այլ բաղադրիչների կյանքի կոչվելուց հետո, ինչպես նաև միջազգային և այլ հստակ երաշխիքներից և անվտանգության միջոցներից, խաղաղապահ ուժերի տեղակայումից հետո նախատեսվում էր հինգ շրջանների վերադարձ:

Լաչինի ու Քելբաջարի ոչ միջանցքային հատվածի հարցը դիտարկվում էր Լեռնային Ղարաբաղի վերջնական կարգավիճակը որոշելու համար համապետական ​​քվեարկություն անցկացնելու կազմակերպչական հարցերի համաձայնեցված համադրմամբ։

Դրա հետ մեկտեղ կար մոտեցում, որ կողմերը ձգտելու են համաձայնեցնել այդ հարցերն այնպես, որպեսզի համապատասխան համաձայնագրերը սկսեն կիրառվել խաղաղության համաձայնագրի ուժի մեջ մտնելուց հինգ տարի անց։
Սկզբունքորեն կարևոր էր, որ Հայաստանի և համանախագահների դիրքորոշումները գործնականում համընկնեին։ Եվ Ադրբեջանը, չհամաձայնելով, գործնականում հակադրվեց ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի համանախագահներին միջազգային միջնորդական մանդատով, այսինքն ՝ միջազգային հանրությանը: