Ուղղե՞լ, թե՞ դարձնել հանցագործ

Հայաստանում ի՞նչ նպատակի են ծառայում քրեակատարողական հիմնարկները՝ հանցագործներին, կիսահանցագործներին եւ, ինչո՞ւ ոչ, լիովին «մաքուր» մարդկանց պարզապես փակ պահելո՞ւ, հանրությունից մեկուսացնելո՞ւ, թե՞ նաեւ ուղղելու եւ նորմալ ճանապարհի դնելու համար:

Դատելով մեր իրականությունից՝ դրանք պատժիչ, նվաստացնող ու քայքայող կառույցներ են, որոնք ջանք չեն խնայում, որ մարդ կյանքի հատակից վեր չբարձրանա:
Ընդամենը մեկ այցը մեր քրեակատարողականներ մարդու իրավունքների եվրոպական կոնվենցիայի բազմաթիվ դրույթների խախտումների մասին կարող է վկայել:
Հայաստանը Եվրոպական միությունից միլիոնավոր դոլարներ է ստացել՝ ՔԿՀ-ներում իրավիճակը բարելավելու համար, սակայն թե կալանավորները, թե իրավապաշտպանները, թե մոնիթորինգ իրականացնողներն ու փաստաբանները բազմաթիվ խնդիրներ են մատնանշում:

Վերջերս ամենասուր կերպով դրվեց դատապարտյալների հիվանդանոցի հարցը: Հասարակությանը քիչ թե շատ հայտնի անձինք երբ ընկնում են բանտ, օրեր կամ ամիսներ անց հայտարարվում է առողջական վիճակի վատթարացման մասին: Թվում է, թե մենք ազգովին հիվանդ ենք: Իրականում, բանտի պայմաններն են «դրդում» հիվանդանոց ընկնել, հիվանդանոցն էլ «օգնում է» ուշ դուրս գալ կամ դուրս գալ ավելի քայքայված:
Հիշենք, թե ինչպես զինված խմբի անդամ Արամ Մանուկյանի փաստաբան Ինեսսա Պետրոսյանն ահազանգում էր, որ «Դատապարտյալների հիվանդանոց» ՔԿՀ-ում Մանուկյանը գտնվում է անմարդկային պայմաններում՝ բորբոսնած պատերով, ամբողջությամբ կեղտի մեջ կորած, խավարասերներով լի սենյակում: Սրան չի կարելի այլ բնորոշում տալ, քան խոշտանգում: Փաստաբանի բողոքից ու օմբուդսմենի գրասենյակի աշխատողների այցից հետո Արամին տեղափոխեցին շատ թե քիչ մակարդակով հիվանդասենյակ:

Մեկին տեղափոխեցին, բա հետո՞: Չէ՞ որ այն մարդկանց է սպասարկում:
Հայաստանում կան վատ վիճակում գտնվող հիվանդանոցներ, բայց ազատ քաղաքացին գոնե ունի ընտրելու հնարավորություն, թե որ մեկն այցելի: Իսկ այս մարդիկ չունեն:
4 հազար 500 դրամից ավելի գումար է օրական ծախսվում մեկ կալանավորի վրա՝ պաշտոնապես: Չենք քննարկում՝ շատ է, քիչ է, ուր է գնում, մասնագետը չենք, ստուգելու համար էլ կառույցներ կան, չենք անդրադառնում նաեւ միջանձնային հարաբերություններին: Բայց անհրաժեշտ ենք համարում անդրադառնալ՝ արվո՞ւմ են բաներ, որ մարդն իրեն նվաստացած չզգա:

Ի դեպ, որերորդ անգամ ՀՔԾ-ն գործ է հարուցում քրեակատարողական հիմնարկում տնտեսական ապրանքների եւ սննդամթերքի ընդունման ու բաշխման ժամանակ չարաշահումների վերաբերյալ («Աբովյան», «Գորիս» ՔԿՀ-ներ):
Իրավապաշտպանները բազմիցս ահազանգում էին, որ ծանրաբեռնվածությունը շատ մեծ է, բանտարկյալները հերթով են քնում: Թեեւ դեռ 2013-ից արդարադատության նախարարը հայտարարում է, որ խնդիրը լուծվել է, եւ այժմ ավելի շատ մահճակալ կա, քան բանտարկյալ, բայց ահազանգերը պահպանվում են:

Կան խցեր, որոնք ունեն անմարդկային պայմաններ. այս մասին հայտարարում են դիտորդները: Քրեակատարողական հիմնարկներում վերահսկողություն իրականացնող հասարակական դիտորդական խումբը մշտապես թերություններ է հայտնաբերում:
ՔԿՀ-ներում վաղուց է հասունացել համակարգային բարեփոխումների հարցը: Ինչպես նաեւ բարեփոխումներ են պետք արդարադատության համակարգում: Հանցանքի համար, որ կարելի է այլընտրանքային պատիժ սահմանել, Հայաստանում սովորաբար «գործուղում» են բանտ: Իսկ հայկական բանտը բնավ չի նպաստում մարդու մարդ դառնալուն: Նշածս բոլոր խնդիրները եւ դրան ավելացրած՝ մեր չթվարկած բազում այլ խնդիրները նպաստում են հենց դրան, որ մարդ բանտից դուրս գա ծանր վիճակում՝ ֆիզիկական կամ բարոյահոգեբանական խեղված ճակատագրով:
Դուրս եկածների մի մասը կրկին հետ է գնում: Հայաստանում կա շուրջ 4000-ին մոտ բանտարկյալ: Արդարադատության նախկին նախարարը համեմատում էր հարեւան երկրների հետ ու ասում, որ մեր թիվը սարսափելի չէ:

Բայց ընդունենք, որ սարսափելի է, քանի դեռ ՔԿՀ-ն միայն պատժիչ մարմին է:
9 միլիոնից շատ բնակչություն եւ մոտ 4 հազար բանտարկյալ ունեցող Շվեդիայում, օրինակ, վերջին 3 տարիների ընթացքում ամեն տարի 3-4 բանտ է փակվում:
Պատճառն այն է, որ նախկին իրավախախտների վերականգնման լայնածավալ պետական ծրագիր է գործում, բանտում էլ աշխատանք են տանում անազատության մեջ գտնվողների հետ՝ այդ կառույցից դուրս գալուց հետո կարիերա անելու նպատակով։ Մտածում են նաեւ այդ մարդկանց հոգեբանական խնդիրների լուծման մասին:

Ինչո՞ւ համեմատվենք Վրաստանի ու Ադրբեջանի, այլ ոչ թե Շվեդիայի հետ:
Հայաստանում ընդամենը բանտերի թիվն է ավելանում: Մեկ տարի առաջ 1200-ով ավելացավ ՔԿՀ-ներում մահճակալների թիվը՝ «Արմավիր» քրեակատարողականի բացման հաշվին:

Սեւակ ՀԱԿՈԲՅԱՆ