Կարեն Բարսեղյան՝ «Թերմոսը»

«Պապան սկսեց ուսումնասիրել ձեռըս սըղմած պանելն ու սեղանը, հետո հազիվ դուրս եկավ էդ ծակից, նորից էկավ` ձեռը դամկռատով, ու էդ ծակից մեկ էլ տեսա մի ռուս սալդատըմ,- պա, էս կռի՞վ է, պապան, թե,- չէ, չէ, երկրաշարժ է էղել, աաաա, բայց ի՞նչ է երկրաշարժը, եսի՞մ…» (Կարեն Բարսեղյան, «Թերմոսը», Երեւան, «Ակտուալ արվեստ», 2018թ․):

«Երկրաշարժ» բառն առաջին անգամ ես լսել եմ հենց երկրաշարժի օրը՝ 1988 թվականի դեկտեմբերի 7-ին, ժամը 11:41-ին, երբ իր ննջարանում հոգնած ու խորը քուն մտած հայրս, որ Հադրութում ծանր վիրահատություն էր կատարել եւ ուշ գիշերով հասել Երեւան, ցնցումներից արթնանալով, սենյակից դուրս թռավ ու բացականչեց․ «Երկրաշարժ ա, շուտ ներքեւ իջեք»: Մենք հետո հասկացանք, թե ինչ էր երկրաշարժը: Բայց չգիտեմ, առայսօր հասկացե՞լ ենք որ: Աղետն ու մահը հասկանալու հնարավորությունները շատ մոտ են թվում, այնքան մոտ, որ այլեւս ոչինչ չեն բացահայտում, ոչինչ չեն տարբերակում: Անշուշտ, կա վիճակագրություն, կա փորձ, կա կանխառություն, կան աղետն ու մահը հաղթահարելու բանաձեւեր, ճյուղավորվող ուղղություններ, եւ ուղղակիորեն միայն մարդն է բացակայում, նա, ում կյանքն ընդհատվեց 1988 թվականի դեկտեմբերի 7-ին, ով տեղափոխվեց հուշերի փխրուն, անհետացման դատապարտված աշխարհ: 

Գյումրիում ստեղծագործող ժամանակակից հայ արվեստագետ Կարեն Բարսեղյանի «Թերմոսը» հուշ-պատմվածքում իննամյա գյումրեցի տղան ըմբշամարտի մարզումներն ավարտած՝ տագնապելով քայլում է տուն. տագնապում է, որովհետեւ ճանապարհին կոտրել է թերմոսը՝ «Մաման, թե՝ ի՞նչ է էղել, ես էլ լացակումած, թե՝ թեե-թեե-ր-մոսն եմ ջարդել, ու մենակ էդ լսեցի… Մաման խառնված ճվաց – Վալա, Վալա (Վալան՝ Վալեր պապաս է), շուտ ավտոն խոդի տուր, էրեխուն վռազ հիվանդանոց հասցնենք, թեւը ջարդել է: Պապան հասկցել է՝ ինչն է ջարդել ու հանգիստ կանգնել՝ իրա հետաքրքիր ժպիտով ընծի կնայե ու մամային»: 
Աղետի ու մահվան դեմ, ինչպես միշտ, գլուխը բարձր, իր բիրտ, ասեղնային քնքշությամբ կանգնած է Գյումրվա անզուգական հումորը: Ու կարեւոր է՝ ավերակներում հայտնված իննամյա տղայի հումորը միտված չէ եղանակ ստեղծել-փոխելուն, սա այն հումորը չէ, որին ամեն առիթով փառաբանում են ու անպայման հակադրում ողբերգականին՝ ողբերգականը հումորով պատմելու տրաֆարետային կլիշեն չէ՝ կուզես խոսքի ու բարբառի ինքնաբուխ կեցություն՝ անմիջնորդական բառի բուն իմաստով: 

Չորս էջանոց հուշիկում, ահա, ապրում է իննամյա մի տղա, նա ունի հայր, մայր, ընկերներ, տուն, որտեղ «…Միջանցքը ղայդին մեծ էր. պատի տակ դրված էր վրացական սեղանը, որը շատ ծանր ու մեծ էր, կողքին՝ մորս կարի մեքենան, որի վրա դրված էր հեռախոսն ու տրյումոն՝ մեծ հայելիով», ունի մի ամբողջ աշխարհ, որն ուղղակի վայրկյաններ անց հեշտորեն, մի տեսակ հեքիաթի «լինում է, չի լինում» տողի անխնա հեշտությամբ փուլ է գալիս: Եվ այդ աշխարհի փլատակների խորքում, մինչ մեծ լռությունը, դեռ արձագանքում են մարդկային ձայները՝ նույն հեշտությամբ, միայն թե փոշու մեջ թաղված, մարմինները ճզմող պանելների տակ, խորը մթության մեջ՝ «Ձեն առա, կհարցնեն՝ ո՞վ կա - ես եմ՝ Կարենը - Անոն է: - Կարեն, ի՞նչխ ես, ուրտե՞ղ ես… Անոն մեր հարեւանն է. մտքիս մեջը կըսեմ, - ուրտե՞ղ պըտի էղնիմ՝ մեր տունը»:   

Հանրագիտարանից՝ «Թերմոս - մթերքի ջերմաստիճանը մինչեւ 24 ժ հաստատուն պահող անոթ…»: Եթե փորձենք «մթերք» բառը փոխարինել «հիշողությունով», կստացվի՝ «Թերմոս - հիշողության ջերմաստիճանը մինչեւ 24 ժ հաստատուն պահող անոթ…»: 
Իննամյա տղայի հիշողությունը ուղերձների համար չափից դուրս բաց է, սիստեմավորվելուն անենթակա, այն բնավ երկրաշարժն ու մահը չի պատմում, այլ ինքն իրեն, թե չէ ինչո՞ւ է նա հանկարծ ասում․ «Մինչեւ կմտածեի, էդ փոսից դուրս քաշեցին ընծի: Կճվամ, - պաաա՛, Անոյի տնեցոց ըսա, օր Անոն էլ է ընտեղ»: