Շնորհանդես. «14» և «Ակացիան».

Նոյեմբերի 3-ին Երևանի Միրզոյան գրադարանում կայացավ Ժան Էշնոզի «14» և Կլոդ Սիմոնի «Ակացիան» վեպերի հայալեզու հրատարակությունների շնորհանդեսը: Կլոդ Սիմոնը, որի գրական վաստակը 1985 թ. նշանավորվում է Նոբելյան մրցանակով, առաջին անգամ է թարգմանվում հայերեն: «14»-ը Ժան Էշնոզի երկրորդ հայալեզու վեպն է: Նաիրի հրատարակչության այս խիզախ ձեռնարկումն արժանացել էր Հայաստանում Ֆրանսիայի դեսպանության աջակցությանը: Առաջին համաշխարհային պատերազմի հարյուրամյակին նվիրված միջոցառումների շրջանակներում Ֆրանսիայի դեսպանությունը հովանավորել է գրքի թարգմանությունը: Ստորև ներկայացնում ենք թարգմանչուհի Շ. Թամրազյանի խոսքը:

«14» և «Ակացիան». մի քանի խոսք

Եվ ահա վերջապես եկավ այդ օրը. «14»-ն ու «Ակացիան» դրված են հայ ընթերցողի, առաջին հերթին՝ իմ սեղանին: Եվ սա անհավանական է: Արդեն իսկ անհավանական էր՝ ըստ իմ կանխատեսումների, երբ ֆրանսիական դեսպանատան հայտարարած մրցույթին Նաիրի հրատարակչությունը ներկայացրեց իր երկու առաջարկները. Կլոդ Սիմոն և Ժան Էշնոզ:

Մեզ համար սա իսկապես ոչ թե Առաջին համաշխարհային պատերազմին նվիրված միջոցառումների մեջ ընդգրկվելու հնարավորություն էր, այլ՝ երկու հեղինակի ընտրություն: Երկու ինքնատիպ և իրարից այնքան տարբեր գրողներ՝ թե՛ ժամանակային կտրվածքով, թե՛ արծարծած մոտիվների, թե՛ ոճական առումով:

Կլոդ Սիմոնը ֆրանսիական և արևմտաեվրոպական գրական դաշտի խոշորագույն դեմքերից է, XX դարի կենսական ձայներից մեկը, որ վերանյութում է ժամանակ և տարածություն՝ առնելով դրանք իր գրվածքի հարաշարժ թաղանթի մեջ: 1985 թ. նրա գրական վաստակը՝ այնքան ընդվզող, այնքան ապաքաղաքական, նշանավորվեց Նոբելյան մրցանակով. մի բան, որ մտածելու տեղիք է տալիս դրան հետևած տասնամյակների որակական շարժի մասին, որտեղ շատ քիչ հուսադրող բան կա արվեստի, գրականության համար, և ստեղծագործական հղացքին թողնված տիրույթը, ի վերջո, սուղ մի անցում է՝ փխրուն, կենսական:

«Ակացիան» վեպում Առաջին համաշխարհայինն արծարծվում է մասամբ՝ չդառնալով վեպի առանցքը, թեև այդ դրվագներին հատուկ է զտված այն ուժը, որով միայն ականատեսի հայացքն է ի զորու օժտել աշխարհի այս կամ այն պատերազմի, արհավիրքի հիշատակումը: Ժան Էշնոզի «14»-ը, որի վերնագիրն ինքնին հղում է Հյուգոյի «Իննսուներեքին», պտտվում է պատերազմի շուրջ, մեջ՝ նրա անհավանական անհեթեթությունն ի ցույց դնելով:

Անհավանական էր թվում, որ երկու երկերն էլ կարող էին միաժամանակ արժանանալ դեսպանատան հովանավորությանը: Ինչևէ, կանխատեսումներս սխալ էին, և 2013 թ. հունիսի կեսերին պարզ դարձավ, որ թե՛ «14»-ը, թե՛ սիմոնյան այնքան խիտ գրվածքը՝ իր սուր-սուր, փուշ-փուշ գծագրությամբ, վայրի, սթափ բոլորագծերով՝ ներհյուսված Ֆրանսիայի իմ ուսանողական առաջին տարիների այնքան սուր, կենդանի զգացողություններին, թրթռալու է հայոց լեզվի հյուսվածքներում:

Վերջերս ինքս ինձ համար փորձում էի սահմանել՝ որն է գրական արժեքի կամ առհասարակ արվեստի գործի բանաձևը: Տարիների ընթացքում մեզնից յուրաքանչյուրը մշակում է նման մի քանի բանաձևեր, որոնք շարժվում են, փոփոխվում՝ կյանքի մեզ ուղղած հարցադրումներին համընթաց: Եվ այս անգամ ներքին պատասխանս անսպասելիորեն պարզ էր. ինձ համար արվեստի մեծ գործեր են գրական այն ստեղծագործությունները, որոնց հատուկ է դիմադրության ուժը, ամենախորքային, չխաղաղվող այն խռովությունը, որը ետ է մղում հասարակական-քաղաքական անտեսանելի լծակները, մերժում գաղափարախոսական ծուղակները, որոնք խոսքը դարձնում են գործիք:

Եվ անմիջապես միտքս եկավ իմ սեփական կենսագրության մեջ բացառիկ լուսավոր մի ակոս բացած «Աննա Սնեգինան», որ կենսապրումի խորքով, վերհուշի վճիտ անմեկնելիությամբ հերթական անգամ հիշեցնում է՝ որքան անզոր են վսեմ գաղափարների մոլեգնող հրդեհները՝ մարդկային ճակատագրի պարզ, անկրկին փասի առաջ: Եվ հավանաբար արվեստագետը, համենայն դեպս իր արարման ամենաերջանիկ պահերին, գրիչը վերցնում է՝ ոչ թե ոմանց դատապարտելու, մյուսներին արդարացնելու համար, այլ կյանքի ակնթարթները ընդունող և նորոգող թաղանթը հյուսելու, որպեսզի կյանքը մեզնից չհեռանա, վնասված հյուսվածքը ապաքինվի:

Այս էական դիմադրությունն է հատուկ Կլոդ Սիմոնի գրվածքին՝ երբեմն խռովահույզ, երբեմն՝ օվկիանոսային հարասաց շնչառությամբ, որ ոչ սկիզբ ունի, ոչ վերջ, անդադրում տեղում է էջերին: Դիմադրություն՝ ոչ միայն արծարծված թեմաների և խնդիրների տեսանկյունից. մարդկային ճակատագրի մենությունը, քաղաքական մեքենաների կեղծիքը, գաղափարախոսությունների բազմաձայնող ունայնությունը XX դարի թատերաբեմում, պառակտված մի աշխարհի կեղեքող անհեթեթությունը. Սիմոնի ստեղծագործության ինքնատիպությունը կայանում է նրանում, որ այդ խռովությունը հեղինակը բերում է լեզվի հատակ, ներհյուսում այն իր գրվածքի թաղանթներին: Սիմոնի վեպերն անվերջանալի մի խռովություն են վիպագրության քարացած կաղապարների և պատկերացումների դեմ՝ հաստատված XIX դարի երկրորդ կեսից ծայր առած ժանրային տարրալուծման «մոլեգին հողմերի դարավանդին»:

Ինչ վերաբերում է Ժան Էշնոզին, իմ առաջին հանդիպումն այս գրվածքի հետ «Ռավել» վեպն էր: Զուլալ այն անորսալիությունը, որ հատուկ էր ոչ միայն գլխավոր կերպարին, այլ էշնոզյան ֆրազին, ողբերգականի և հեգնանքի, խորության և մակերեսի այնքան թեթևասահ հերթագայությունը, իսկ ավելի հաճախ՝ զուգադիպությունը ինձ անմիջապես գրավեցին: 2010 թ. լույս տեսավ «Ռավելը»՝ հայերեն թարգմանությամբ:
Էշնոզին թերևս կարելի է դասել Նոր վեպի հաղթարշավին հաջորդած սերնդի ամենաինքնուրույն և ինքնատիպ գրողների շարքը: Եվ մի բան, որ չէր կարող ինձ չհուզել. ինչպես իր մի շարք ժամանակակիցների մոտ, որոնց թվում հարկ է նշել Պիեռ Միշոնին, Աննի Էռնոյին, Օլիվյե Ռոլենին, Պատրիկ Դըվիլին, Էշնոզի վեպերի հիմքում լեզուն է, հարաբերումը լեզվի կենդանի թաղանթի հետ, որը հյուսվում է, նյութվում կյանքի թաղանթին առընթեր: Այն օժտված է լեզվի անդիմադրելի այդ ուժով: Այն է:
Ինչի՞ մասին են այդ երկու վեպերը: «Ակացիան», որ Կլոդ Սիմոնը հեղինակել է 1987-1989 թթ., հետևում է կարևոր հաղթանակների՝ «Մեդիչի» գրական մրցանակը 1967-ին «Պատմություն» վեպի համար, 1985 թ.-ին՝ Նոբելյան մրցանակը: Հավատարիմ պրուստյան բանաձևին՝ Կլոդ Սիմոնն այստեղ ներկայի, անցյալի, ապագայի թափառիկ ստվերներում փնտրում է այն ներքին ժամանակը և տարածությունը, որտեղ մի պահ խտանում, շողարձակում է գոյության թրթիռը: Այն տիրույթը, որում ծնվում է գրվածքը: Անցյալի, ներկայի ու ապագայի այդ համանվագը ընդգրկում է Առաջին և Երկրորդ, այսինքն՝ հոր և որդու պատերազմները ու հասնում 80-ական թվականներ:

Ինչպես արդեն նշեցի, անիմաստ է «Ակացիան» ընթերցել՝ որպես վեպ պատերազմի մասին, բայց պատերազմի տեսարանները, համակենտրոնացման ճամբարի դրվագները, պատերազմի կեղծիքից փախած զինվորի անծայրածիր ցասումը օժտված են վկայի ապրումին հատուկ անդիմադրելի ուժով. որքան էլ օտար, անսովոր, զարմանալի՝ ձայնը ճշմարիտ է, որովհետև այն ընդամենը խոսքի տիրույթում ճշգրտորեն վերարտադրում է ներքին ապրումը: Եվ ինչպես դժվար է հայացքը շրջել ուժասպառ ձիերի խոհուն, անհատակ ու կեղեքող հայացքից, այդպես էլ դժվար է կիսատ կամ անտարբեր ընթերցել սիմոնյան տողը:

Մի դիտարկում, որ կարող է պարզունակ թվալ: Եթե ըստ Դոստոևսկու գեղեցկությունը կփրկեր աշխարհը, ապա սիմոնյան վիպաշխարհը դեռ հնարավոր այդ փրկության եզերքն է: Գեղեցիկն այստեղ ունի իր օթևանը, մինչև իսկ ռազմի ամենադաժան տեսարաններում, որտեղ հանկարծ աննշան, լքված մի դրոշակ, անշուք մի ծառ, անտարբեր բնությունը, զինվորի ներբանները կամ ընկած սաղավարտը, տապալված ձին հառնում են ընթերցողի հայացքի առջև՝ այնքան կենդանի, անկրկին գեղեցկությամբ:

Սակայն պետք չէ դրա բացատրությունը, համենայն դեպս՝ միակ բացատրությունը, փնտրել էսթետիզմի մեջ: Սիմոնի գրվածքը հայացքի գրվածքն է՝ կենդանի և կենդանացնող: Ասես նայել, իսկապես նայել արդեն իսկ նշանակում է արարել, կենդանություն պարգևել: Անկարևոր մանրամասները, առարկաները հանկարծ կենդանություն են առնում այդ հայացքի եզերքում, խոսում մեզ հետ իրենց միակ, անկրկնելի լեզվով: Եվ «ադամանդաշող, տանձաձև» կաթիլները չեն, հավանաբար, որ այնքան գեղեցիկ են դարձնում կայարանի թրջված, մենավոր դրոշակը, այլ այն հայացքը, որ նայում է նրան անքթիթ, մինչև վերջ, առանց կեղծիքների, դրոշմում այն հիշողության խորքերում:

Սիմոնյան գրվածքը երջանիկ է մինչև իսկ՝ ողբերգականն արձանագրելիս. Որովհետև նրան հաջողվում է անկարելին. մոտենալ, իսկ երբեմն՝ ուղղակի որսալ կյանքի անպատմելի, անպատկերելի թրթիռը՝ կափկափող, անհոդաբաշխ:
Պատերազմի պատկերումը երկու երկերում էլ անսպասելի կարող է թվալ հայ ընթերցողին: Այն ոչ միայն զուրկ է հերոսականության նոտաներից, այլ Սիմոնի մոտ այն առաջին հերթին պատմության աններելի կեղծիքի արձանագրությունն է, անդառնալիորեն խաբված, միայնակ զինվորի ապրումն է, որ պարզապես ծիծաղելի է դարձնում քարացած հերոսականության ամեն մի դրսևորում:

Եվ սրա բացատրությունն անշուշտ պետք է փնտրել կոնկրետ պատմական համատեքստում. Երկրորդ համաշխարհայինի ժամանակ Օկուպացիային նախորդած Ֆրանսիայի ավելի քան անվարժ, ռազմավարական առումով անլուրջ քայլերը, սայթաքումները: Չմոռանանք, որ գունատ, հյուծված զինվորի ցասումը քսանվեցամյա Կլոդ Սիմոնի ցասումն է, որին 1940 թ.-ին ամիսներ տևած գերությունից հետո հաջողվում է փախչել ռազմագերիների ճամբարից: Բայց իհարկե այս դրվագները շատ ավելին են, քան կոնկրետ քաղաքական սխալների մերկացում և բացահայտում. սրա հիմքում Կլոդ Սիմոնի աշխարհայացքն է՝ խոր, դիմադրող, շարժուն:

«14»-ը Առաջին համաշխարհայինի ամենաշարքային մասնակիցների և նրանց սպասող հարազատների մասին է: Ժան Էշնոզին, այնքան ինքնատիպ կառուցվածքային լուծումների և ոճական հնարանքների շնորհիվ, հաջողվել է ընթերցողին պարզել Առաջին համաշխարհայինի ամենաողբերգական հայտնագործություններից մեկը. այն, որ այդուհետ պատերազմներն ավելի ու ավելի հաճախ դառնալու են այն թատերաբեմը, որտեղ շատ քիչ դեր է վերապահված մարդուն:

Վեպի 15 գլուխները սրաթռիչ արագությամբ մեր առջև գծում են շարքային քաղաքացիների ճակատագրեր. երկու եղբայրները՝ բարձրահասակ, նրբագեղ Շառլը և առավել անշուք Անթիմը, այնքան սակավախոս Բլանշը, որ երկու առանձին ժպիտ և առանձին դարակ ունի՝ եղբայրների նամակների համար, պերճախոս և «մարդասեր» Մոնտեյը: Անթաքույց հեգնանքի և ողբերգականի հարևանությունը, որ զուգորդվում է սրաթռիչ ռիթմականությամբ, հույժ ինքնատիպ է դարձնում վեպը:

Եվ փաստորեն, մեկ անգամ ևս Առաջին համաշխարհայինի մի ընկալում, որ բավական տարբեր է. մեզ համար Առաջին աշխարհամարտը առաջին հերթին ցեղասպանությունն է, և այս ողբերգության ցանկացած զուգահեռ ֆրանս-գերմանական բախման տրամաբանության, ընթացքի, հետագա հաշտեցման հետ, ոչ միայն ուշագրավ կամ նպատակահարմար չէ, այլ ուղղակի կեղծիք է:

Եվս մի հանգամանք՝ ավելի անձնական այս անգամ. հենց «14»-ի և «Ակացիայի» վրա աշխատելու ամիսներին այնպես ստացվեց, որ զինվորական ծառայության մեկնած երիտասարդ զարմիկս հայտնվեց Ղարաբաղում՝ առաջին գծում: Այնքան տարբեր պատմական համատեքստեր, այնքան տարբեր իրականություններ՝ երբեմն, թվում է, իրարից բաժանված անհաղորդ մի պատով, «երկաթե վարագույրով», որ ի դեպ այնպիսի անվրեպ սարկազմով հիշատակում է Կլոդ Սիմոնը «Ակացիայում», բայց նաև ավելի վաղ՝ «Հրավերը» վիպակում (1987):

Եվ, բնականաբար, հարցեր, որ չեն կարող չծնվել, չես կարող չխորհել աշխատանքիդ լուսանցքներում, որովհետև ի վերջո ամենափայլուն գրվածքների հատակին մի քանի արթուն ցողուն են, որ ընձյուղված են կյանքին, մեր ամենապարզ առօրյային:
Եվ լուսանցքային այս մտորումների ժամանակ էր, որ աննախադեպ մի պարզությամբ ինձ վերաբացահայտվեց հայ մշակույթի, արվեստի բացառիկ իրողություններից մեկը՝ բոլոր երկաթե վարագույրներից անդին. թարգմանության՝ որպես աշխարհայացքի, որպես կենսակերպի այնքան վաղ, այնքան հիմնովին գիտակցումը: Որովհետև այդպես էլ չի կարծրանում, համենայն դեպս՝ ինձ համար, այդպես էլ չի ձուլվում պատմության դասագրքերի պարբերություններին մեր պատմության ամենահուզիչ, թրթռուն էջերից մեկը, որում, համենայն դեպս, ինձ համար մեր մշակութային ինքնատիպության զարկերակն է տրոփում, գրերի գյուտի փաստը մեզ մոտ զուգադիպում է թարգմանության՝ որպես կենսարարի գիտակցության հետ, այսինքն՝ մշակութային ինքնության ամրագրումը՝ այլ մշակույթների տարբերության հետ շփվելու անհրաժեշտության գիտակցման: Հիշենք՝ ինչ թրթիռով, ինչ տենդագին խանդավառությամբ Մեսրոպ Մաշտոցն ու իր աշակերտներն անմիջապես գրերի գյուտից հետո ստանձնում են հունաբան աղբյուրների թարգմանությունը. գիտակցելով այլ հայացքի, այ խոսքի հետ բախվելու անհրաժեշտությունը: 13 դար անց նույն ինքնահրկեզ թրթիռով, որ այս անգամ էլ դառնում է ճակատագիր՝ ներքին, ֆիզիկական, Հյոլդերլինը կգրի «Օտարի փորձի» մասին: Այլ հայացքի այդ տիրույթը կենսական նշանակություն ունի մշակույթների համար, իսկ մեզ համար այն փաստորեն եղել է մեր առաջին կարևորագույն ընտրություններից մեկը, հրաշագործ ներընկալումը, որում, ի դեպ, կարելի է փնտրել հայ արվեստի ինքնության հնարավոր բանաձևերից մեկը:
Համենայն դեպս, ինձ համար՝ որպես հայ մշակույթի կրողի, մյուս, օտար հայացքը միշտ այն զրուցակիցն է, որի հետ արժե խոսել:

Եվ վերջում. թարգմանությունն իր բնույթով տարածական արար է, երրորդ եզերքի, միջակայքի ծնունդը: Կարծում եմ՝ «Ակացիայի» և «14»-ի լուսանցքներում հիմա շնչում են Աչաջրի կապույտ ստվերներն ու Ծաղկաձորի եղևնիները, և որ ուսանողական առաջին տարիների փշաքաղված Մոնպելյեն և Երևանը հանդիպել են իրար: Եվ որ երջանիկ է այդ հանդիպումը:

Շուշանիկ Թամրազյան

Նկարում՝ Կլոդ Սիմոն և Ժան Էշնոզ: