Ոչ մի փառատոն չի կարող փոխել այն, ինչ մեր թատրոններում է կատարվում

Հարցազրույց դերասանուհի, բեմադրիչ Զարուհի Անտոնյանի հետ

- Զարուհի, Ձեր վերջին բեմադրությունը «Թմկաբերդի առումն» է, որն առաջին րոպեից սկսած՝ զարմացնում է իր երեւակայությամբ ու անհամատեղելի թվացող իրերի համադրությամբ, եւ այն, թե ինչպես էիք կարողացել երկխոսություն ստանալ ծայրահեղ տարբեր իրերի ու դերասանների միջեւ, ուղղակի հիացնում էր: Ինչպե՞ս եւ ինչո՞ւ ընտրեցիք հենց այդ գործը, սովորաբար դասական գործերին ամեն բեմադրիչ չէ, որ համարձակվում է մոտենալ, որովհետեւ սպասելիքներն էլ հանդիսատեսի կողմից շատ խիստ են ու անկանխատեսելի:

- Քանի որ ուսանողների հետ եմ ներկայացումն արել, շատ կարեւոր էր հետաքրքիր գրական նյութ ընտրել, եւ «Թմկաբերդի առումն» այդ իմաստով հրաշալի նյութ է, որպեսզի կարողանանք խոսքի հետ հետաքրքիր աշխատանք վարել, հետո՝ տեքստերի մեջ պարունակում է շատ ուժեղ ռիթմ, զանազան հետաքրքիր գրաֆիկա, որն ինձ շատ ոգեւորեց: Մտածեցի, որ հետաքրքիր կլինի բացահայտել մեզ համար, թե ինչ է նշանակում այսօր հնչեցնել դասական տեքստ, որպեսզի դա հնչի նորովի՝ ժամանակի թելադրանքներին համապատասխան: Ինչ վերաբերում է ներկայացման ձեւին, ապա դա նույնպես ինձ համար շատ կարեւոր ուսանողական պրոցես էր, քանի որ կուրսը տիկնիկային կուրս է, փորձեցինք հասկանալ, թե ինչ բան է անշունչ առարկաների մի աշխարհ, որը կարող ենք դարձնել շնչավոր: Հետո՝ խոհանոցային պարագաները կամ հենց ինքը՝ խոհանոցը, այնպիսի մի վայր է, որտեղ երեւակայությունդ կարող է անսահման թռիչքներ ապրել:

- Այդ երեւակայության թռիչքները ներկայացման ընթացքո՞ւմ էին ձեւ ու շունչ առնում, թե՞ հենց սկզբից հաշվարկել էիք՝ ինչ եք ուզում տեսնել եւ անել բեմում:

- Ներկայացման ծնունդը կենդանի պրոցես է, եւ հնարավոր չէ ամեն ինչ նախապես ծրագրավորել, ու ամենահետաքրքիր պրոցեսն ինձ համար հենց դա է, ամեն օր հասկանալ, թե այսօր ինչ ծնվեց: Իհարկե, դու, որպես ռեժիսոր, դասախոս, հստակ պետք է իմանաս, թե որ ուղղությամբ ես տանում, նպատակը որն է, ուր պիտի հասնենք, բայց նաեւ շատ կարեւոր է, որ կարողանանք կազմակերպել մի այնպիսի ստեղծագործական մթնոլորտ, որտեղ դերասանները ոչ միայն որպես կատարող հանդես գան, այլ նաեւ փորձեն իրենց մեջ բացահայտել իրենց երեւակայությունը, ստեղծագործական ջիղը: Այ, դա է ինձ համար կարեւոր դերասան-ռեժիսոր հարաբերությունների մեջ: Ու դա համատեղ ստեղծագործական աշխատանք է, եւ չեմ ուզենա, որ իմ ուսանողներն ապագայում պարզապես կատարողներ լինեն:

- Հայ ժամանակակից գրականության, դրամատուրգիայի մեջ կա՞ն Ձեզ հետաքրքրող գործեր, պիեսներ, որ կուզեք բեմադրել:

- Անկեղծ ասած՝ դեռ չեմ հանդիպել այն դրամատուրգին կամ պիեսը, որն ինձ կոգեւորեր բեմադրություն անելու կամ գուցե կա, ես լավ չեմ փնտրում: Բայց հայ ժամանակակից գրականության մեջ կարող եմ ասել, որ ինձ համար շատ հետաքրքիր է Արամ Պաչյանը, ուսանողներիս հետ միասին կարդացինք նրա պատմվածքները, որը ժամանակակից տեքստ է, եւ, ինչու չէ՝ դա կարելի է հնչեցնել թատրոնում:

- Իսկ ընդհանրապես, այսօր լավ ներկայացում անելու համար մեր թատրոններին ի՞նչն է պակասում:

- Կարծում եմ՝ եթե ասելու բան ունես, միշտ էլ կգտնես, թե ոնց ասես, ինչպես ասես, ում ասես: Տիկնիկային թատրոնում երբ աշխատում էի որպես դերասան, միաժամանակ Նարինե Գրիգորյանի հետ անում էինք մեր պրոյեկտները, որտեղ ազատ թեմայի մեջ կարող էինք մեր բեմադրություններն անել: Դրանք շատ հետաքրքիր ներկայացումներ էին, մինչ այսօր էլ Տիկնիկային թատրոնում բազմաթիվ էքսպերիմենտալ ներկայացումներ են բեմադրվում եւ բեմադրվում են ոչ շատ մեծ գումարներով, որոնք բավականին հետաքրքիր որոնումներ են: Կարծում եմ՝ պետք է դադարենք մեղավորներ փնտրել, դժգոհել, որովհետեւ այդ ամենը չի օգնում: Ինձ համար այսօր ամենամեծ խնդիրը կրթական համակարգն է, դու չես կարող թատրոնում նոր խոսք ասել, եթե ոչինչ չի փոխվում կրթական համակարգում:

- Դա զգացիք հատկապես Թատերական ինստիտուտում դասավանդելո՞ւ ընթացքում, թե՞ առաջ էլ էիք նկատում:

- Առաջ էլ կար, ու շատ-շատ են դրանք: Ես հնարավորություն ունեցա Եվրոպայում կրթությունս շարունակել, 2 տարի Մոսկվայում սովորել եւ հասկացա, որ ամենամեծ խնդիրը մեր ինստիտուտի պարագայում՝ ստեղծագործական մթնոլորտն է:

- Այսինքն՝ այսօր չկա՞ այդ ստեղծագործական մթնոլորտը:

- Ոչ, դա բացառվում է, ես, համենայնդեպս, չեմ տեսել ոչ իմ ուսանող տարիներին, ոչ հիմա եւ չեմ դադարի խոսել դրա մասին: Եթե մենք փորձենք այդտեղից սկսել, մնացած ամեն ինչը գուցե կամաց-կամաց իր տեղն ընկնի: Հետո՝ չկան հստակ ուղղություններ, ուղղվածություններ, թե ինչ ենք ուսումնասիրում, ինչի համար ենք դա ուսումնասիրում, չկա ուսումնական համակարգ: Շատ-շատ են տեսական դասերը, եւ դա նույնպես վիճելի թեմա է, այդ մասշտաբի ժամաքանակ հարկավո՞ր է հատկացնել տեսական դասերին, թե՞ ոչ: Ինչ վերաբերում է մասնագիտական առարկաներին՝ վարպետություն, վոկալ, պար, դրանք ամեն օր պետք է լինեն դասացուցակի մեջ, որպեսզի 4 տարի հետո որոշակի արդյունք տեսնենք: Այնպես համակարգված պետք է լինեն այդ դասընթացները, էլ չեմ ասում մասնագետների մասին, որ ոչ թե հերթական անգամ մի նշան դնենք, թե քանի հոգի ավարտեց, այլ փորձենք հասկանալ՝ այս նույն համակարգով, որ աշխատում ենք տարիներ շարունակ, ինչ-որ արդյունք տալի՞ս ենք, թե՞ ոչ: Եթե չենք տալիս, փորձենք հասկանալ խնդիրները: Հետո՝ եթե մենք չենք բարձրացնում հարց, դա նշանակում է, որ մեզ համար հարցեր գոյություն չունեն, հետեւաբար, պատասխան էլ չենք գտնի: Պիտի զգանք հարց բարձրացնելու անհրաժեշտությունը, որպեսզի պատասխան գտնենք:
Լեհաստանում աշխարհի ամենալավագույն ինստիտուտներից մեկը՝ Գրոտովսկու անվան, ունենալով հարուստ ավանդույթներ, ամեն 5 տարին մեկ հավաքում է գեղխորհուրդը եւ վերանայում թրենինգները, որովհետեւ այն թրենինգը, որը ֆունկցիոնալ էր, արդյունավետ էր 5 տարվա ընթացքում, այսօր գործուն չէ: Մենք չունենք ժամանակի հանդեպ զգացողություն, բայց ժամանակը տեղում չի կանգնում, անցավ մի որոշակի ժամանակ, հիմա դա չի գործում, պահանջներն ուրիշ են, հանդիսատեսի հետ ուրիշ երկխոսության միջոցներ պետք է կարողանանք կառուցել:

- Ձեզ, օրինակ, ինչքանո՞վ է հաջողվում փոխել ինչ-որ բան Ձեր տեղում:

- Դժվար է ասել, թե ինչքանով է ինձ հաջողվում, որովհետեւ այնպես չէ, որ ես ինքս հաստատ գիտեմ, թե որն է ճիշտ, որը սխալ, եւ ինչպես է պետք աշխատել: Իհարկե՝ ոչ: Ամեն կիսամյակ ամեն նոր խմբի, նոր ուսանողի հետ բազմաթիվ հարցեր են առաջանում, եւ փորձում ես գտնել այդ հարցերի պատասխանները: Բայց այն փաստը, որ դու պետք է կարողանաս քեզ համար ուսանողների հետ աշխատանքը նույնպես դարձնել որոնումների պրոցես, շատ կարեւոր է եւ ավելի անկեղծ:

- Պատահական մարդիկ այսօր շա՞տ են գալիս Թատերական ինստիտուտ:

- Կարծում եմ` դա միշտ է եղել եւ ամենուր: Ինքս տանել չեմ կարողացել քննություն հանձնել, եւ շատ հավանական է, որ այդ մի քանի րոպեի ընթացքում չկարողանաս քեզ ամբողջովին ներկայացնել, եւ ճիշտ է, որ բոլորին տալիս ես հնարավորություն ընդունվելու, բայց չեմ կարծում, որ պարտադիր բոլորը պետք է ավարտեն, որովհետեւ դա արդեն սուտ է, սխալ է եւ չգործող համակարգի արդյունք է, երբ բոլորն ավարտում են՝ անկախ նրանից, թե ինչպես է պրոցեսը տեղի ունենում:

- Զարուհի, Դուք միաժամանակ եւ տիկնիկավար եք, եւ մնջախաղաց, եւ բեմադրիչ: Ինչպե՞ս եղավ, որ վերջում կանգ առաք բեմադրության վրա, որովհետեւ բեմի մարդիկ դժվարությամբ են բեմից դուրս իրենց պատկերացնում: Հնարավո՞ր է մի օր նորից բեմում լինեք:

- Գուցե, բայց ինչքան երկար ժամանակ է անցնում, եւ ինչքան երկար չես խաղում բեմում, այնքան օտարանում ես: Մի օր արթնացա ու հասկացա, որ չեմ ուզում խաղալ, ինձ համար էլ էր դա բարդ բացատրել, բայց հիշում եմ, երբ խաղում էի ներկայացումներ, որոնք ինձ դուր չէին գալիս, ինձ ասացի, որ իրավունք չունես բողոքելու, դժգոհելու, կարո՞ղ ես՝ ավելի լավն արա, եթե չես կարող, ուրեմն սրան ես արժանի: Եվ գուցե այդ մղումն էր, որ սկսեցի ինձ փորձել որպես բեմադրիչ:

- Իսկ մարդկային պատմությունները, հույզերն առավել կարողանում եք բացել, երբ խաղո՞ւմ եք, թե՞ բեմադրում: Որտե՞ղ եք ավելի շատ ինքնարտահայտվում:

- Երբ բեմադրություն ես անում, դու պատասխանատվությամբ ես մոտենում ամեն ինչին, ուզես թե չուզես՝ պատասխանատու ես ամեն ինչի համար:

- Ի՞նչ եք կարծում, փառատոններն ինչքանո՞վ են փոխել եւ աշխուժացրել մեր թատերական մթնոլորտը:

- Մեր թատրոններում նոր շունչ տեսնելու համար պետք է կրթական համակարգից սկսենք, ոչ մի փառատոն չի կարող փոխել այն, ինչ մեր թատրոններում է կատարվում: Շատ կարեւոր է նաեւ, երբ դու բաց ես աշխարհի հանդեպ, եւ աշխարհն էլ քո հանդեպ է բաց: Ի վերջո, յուրաքանչյուր դարաշրջանի հանճարեղ ռեֆորմատորները թատրոններում ի՞նչ են փնտրել, ո՞րն է իր ժամանակի ճշմարտացի լինելը բեմում, հանդիսատեսի հետ երկխոսություն կառուցելը: Մենք այսօր այդ հարցը մեզ չենք տալիս, թե ինչպես պետք է անել, եթե հին ձեւերը, հին բանալիները չեն գործում, ամբողջ խնդիրը ժամանակի զգացողության մեջ է: Կարեւորը, թե ինչ խնդիր ես դնում քո առաջ, բայց եթե նման խնդիր չես դնում եւ ինչպես գործել ես 30-40 տարի, այսօր էլ փորձում ես նույն կերպով արտահայտվել եւ նույն կերպով երկխոսություն կառուցել հանդիսատեսի հետ, բնական է, որ կա մի պատնեշ, որը թույլ չի տալիս, որ այդ կարեւոր հանդիպումը տեղի ունենա, դրանից հետո ինչպե՞ս կարող ենք մեղադրել մարդկանց, թե ինչու չեն գնում թատրոն:

- Եվ գուցե դա է պատճառը, որ մարդիկ գնում են այն ներկայացումներին, որոնք ուղղակիորեն հանդիսատեսի վրա են աշխատում:

- Ու դա ինձ համար շատ ավելի անկեղծ է, որովհետեւ՝ լավ թե վատ, բայց ամեն դեպքում երկխոսություն տեղի է ունենում, հանդիսատեսն այնտեղ իրեն կարեւորված է զգում, իր հետ խոսում են:

- Իսկ հաճա՞խ է լինում, որ ներկայացման կեսից թողնում դուրս եք գալիս, թե՞ գործընկերային էթիկան թույլ չի տալիս:

- Եթե ընկերոջս մոտ եմ գնում, ամեն դեպքում, ինձ հետաքրքիր է, ու մի տեսակ ուրիշ տեսանկյունով ես նայում այդ ամենին, որպեսզի հետո իմանանք, թե ինչի մասին ենք խոսելու, ինչն ենք վերլուծելու, եթե դրա անհրաժեշտությունը կա: Ի վերջո, հավանել-չհավանելով չի սահմանափակվում ներկայացում նայելը: Բայց, օրինակ, Մոսկվայում երբ հասկանում էի, որ իմը չէ, թողնում դուրս էի գալիս: Ես դա նորմալ եմ համարում: