«Թուրքերն անցան այդտեղով»

«Ու Ձե՛զ եվրոպյան դիք որ շնագին
Սակարկեցիք մեր արյան լռության գին…»
Ռուբեն ՍԵՎԱԿ «Կարմիր գիրքը», 1910թ.:

«Եվրոպայում տիրող անհամաձայնության հետեւանքով Ասիան ընկավ թուրքերի ձեռքը, նրանց առջեւ բացվեցին Թրակիո դարպասները: Այնուհետեւ, եվրոպական թագավորների միջեւ, Հիդրայի գլուխների պես ծագած վեճերն ու կռիվները քաջալերեցին թուրքերին ավելի տարածվել Եվրոպայում... Հանդարտ ծովի վրա նավի ղեկն ում ասես կարելի է վստահել: Սակայն մեր սխալների հետեւանքով, թուրքերն իրենց հաջողություններից դարձան ավելի համարձակ: Երբեմն արվեստը հասցնում է խմբագրել բնության թերությունները, սակայն չի վերացնում արմատը, եւ երբ արվեստը քաշվում է մի կողմ, բնությունն աստիճանաբար վերադառնում է իր դիրքերին: Իսկ երբ արվեստը ջնջված է կամ թույլ, բնությունը տիրականորեն պահանջում է այն, ինչ իրեն է պատկանում: Եթե քամին մի քիչ դադարի փչել եւ եթե դուք ձեր քենն ու կատաղությունն ուղղեք թուրքի դեմ, անմիջապես կիմանաք, թե ինչ է ասիացիների ուժը: Դժբախտությունը կբացահայտի այն, ինչն անընդհատ հաջողությունների շարքը թաքցրել էր, եւ ամբողջ հստակությամբ ձեզ ցույց կտա, որ թուրքերը զորավոր են ոչ թե իրենց ուժով եւ քաջությամբ, այլ ձեր սխալներով: (Դոստոեւսկին 1877թ. գրեթե նույնն էր ասում թուրքի մասին. «Молодец против овец, сам овца против молодца», «Ոչխարի դեմ հերոս, հերոսի դեմ ինքն է դառնում ոչխար», - Ալ. Թոփչյան):

Քրիստոնյաները շարունակում են տիրապետել Եվրոպայի ամենահաստատուն մասին. Գերմանիան: Միայն թե վերջ տան իրար դեմ կռվելուն, այլապես կորած են: Պետք է որ ամրացնեն Գերմանիան, այո, պետք է ամրացնեն բերդերով ու պարիսպներով, բայց նախեւառաջ պետք է համատեղ աշխատեն, որպեսզի թուրքը Գերմանիան չզավթի, թե ոչ այլեւս հույս չի լինի, թե ամբողջ Արեւմուտքը չի ընկնի թուրքերի ձեռքը, եւ նրանք, ովքեր կհրաժարվեն այդ լծի տակ ապրել, մեծ տորմիղներով կգաղթեն Նոր Աշխարհ: Բայց այնտեղ էլ նրանք ապաստան չեն գտնի ընչաքաղցության բոռերի գրոհներից: Ի՞նչ ամրություն կարող են դնել թուրքերի դեմ, եթե նրանք նվաճեն Գերմանիան: Այդ ժամանակ մյուս բոլոր արգելքները թղթե ամրոցներ կդառնան: Ճիշտ է, Եվրոպան շատ ուժեղ է, բայց ի՞նչ օգուտ, եթե թուրքը տիրանա Եվրոպայի լավագույն մասին»: (Դենի դը Ռուժմոն, «Եվրոպայի 28 դարերը», էջ 82-83, Երեւան, «Ապոլլոն» հրատ., 1996թ., թարգմ. ֆրանսերենից Ալեքսանդր Թոփչյանի):

Այս մարգարեությունը գրվել է 1522թ.՝ իսպանացի հումանիստ, Էրազմ Ռոտերդամցու աշակերտ, կաթոլիցիզմ ընդունած իսպանական հրեա Խուան Լուիս Վիվեսի(Juan Luis Vives, 1492-1540) «De europae Dissidis et Bello Turccico Dialogus»(«Վասն Եվրոպայի պառակտման եւ թուրքական պատերազմի») գրքում:

Այդ տարիներին թուրքերն արդեն մտել էին Եվրոպա, բայց շատ հեռու էին Գերմանիայից, այնուհանդերձ մեծ հումանիստը հինգ հարյուրամյակ առաջ անցնելով գուշակել է Եվրոպայի ներկա կացությունը: Գերմանացիներն այսօր «ի՞նչ ամրություն կարող են դնել թուրքերի դեմ», որոնք այդ երկրում մոտ չորս-հինգ միլիոն են (չհաշված թուրքերից ու գերմանացի կանանցից սերած անթիվ ու անհամար թուրքածինները): Պարտադիր չէ, որ այսօր մի նոր Խուան Լուիս Վիվես հանդես գա եւ մեզ ասի Եվրոպայի սիրտը հանդիսացող այդ երկրի մոտակա ապագայի մասին: Այսինքն, ինչո՞ւ միայն Գերմանիան... Թուրքերը լցվել են հարեւան բոլոր երկրները` Ֆրանսիա, Բելգիա, Նիդեռլանդներ, Դանիա, Ավստրիա, Շվեյցարիա… Մոտավոր հաշվարկներով այսօր նրանց թիվը Եվրոպայում յոթ-ութ միլիոն է…

Կոնստանդնուպոլսի անկումից անմիջապես հետո Եվրոպան, ի դեմս իր արթնամիտ մի շարք մտավորականների եւ պետական գործիչների, միանգամից հասկացավ թուրքի ինչ լինելը: Էրազմ Ռոտերդամցին կոչ էր անում քրիստոնյա վեհապետներին վերջ տալ երկպառակություններին, միավորվել եւ թուրքին քշել Կոստանդնուպոլսից: Իսկ Երկաթե Ձեռք կոչված հուգենոտ ասպետ ԼաՆուն (1531-1591) գրում էր. «Եթե քրիստոնյա թագավորները միաբանվեն, չորս տարում կարող են թուրքերին քշել Եվրոպայից»: Այդ նպատակին հասնելու համար նա առաջարկում էր կայսեր նախագահությամբ, Աուգսբուրգում, քրիստոնյա թագավորների համադաշնություն հավաքել: Մարտին Լյութերն էլ գրում էր. «Դուք պետք է վստահ լինեք, որ կռվում եք դեւերի մի հսկա զանգվածի դեմ, որովհետեւ թուրքաց բանակը հենց այդ դեւերի բանակն է… Թուրքերն Աստծո պատուհասն են ու սատանայի գործիքը»:
Թուրքի կերպարն արտացոլվեց նաեւ գեղարվեստական գրականության մեջ: Շեքսպիրի մի շարք պերսոնաժների բերանում թուրքը մարդկային ամենավարնոց գծերի մարմնավորումն էր.
«Թուրքերը Շեքսպիրի օրոք սպառնալիք էին համարվում Եվրոպայի համար, ուստի եւ հանդես են գալիս իբրեւ խաբեբաներ, անգամ իրար դեմ չարիք գործող բարբարոսներ: Նրանք ձեւացնում են, թե իրենց նավատորմը գնում է Հռոդոս, բայց իրականում հարձակվելու են Կիպրոսի վրա»: «Եթե ճիշտ չեմ թող թուրք լինեմ», - ասում է Յագոն, իսկ գիշերային ծեծկռտուքի ժամանակ անկողնուց ելած Մավրից լսում ենք.

Ի՞նչ է, էհե՜յ, այս կռիվն ինչի՞ց ծագեց.
Թո՞ւրք ենք դարձել, որ ինքներս մեզ ենք անում
Այն, ինչն Երկինքն օսմաններին թույլ չտվեց :
Քրիստոնյայի ամոթ չունե՞ք, որ բարբարոս
Վեճը թողնեք»:

Ողբերգության վերջում Օթելլոն պատմում է, թե ինչպես է ժամանակին Հալեպում սպանել մի «թլպատված շան»` փաթթոցավոր ու «նենգ» թուրքի.

Այսպես գրեք,
Նաեւ պատմե՛ք, որ մի անգամ, երբ Հալեպում
Փաթթոցավոր ու նենգ մի թուրք ծեծում էր մի
Վենետիկցու եւ անպատվում պետությունը,
Ես բռնեցի այդ թլպատված շան կոկորդից
Ու զարկեցի նրան այսպե՛ս»:
  
Արդ, եթե Յագոն այն սպիտակամորթն է, որը «սեւ» հոգի ունի, ապա նաեւ այն քրիստոնյան է, որն իրականում «թուրք» է, իսկ սեւամորթ Օթելլոն, չնայած իր հեթանոս ծագմանը, օժտված է քրիստոնյայի առաքինությամբ»(Ուիլյամ Շեքսպիր, «Օթելլո», անգլերեն բնագրից թարգմանությունը, առաջաբանը եւ ծանոթագրությունները` Արամ Թոփչյանի, Երեւան, «Զանգակ», 2018թ. էջ 29)»:
Պետական գործիչներից ոմանք փորձեցին որոշակի քայլերի դիմել: 1463թ. Բոհեմիայի արքա Գեորգ Պոդիեբրադը Փարիզում հանդիպելով իր ֆրանսիացի գործընկեր Լուի Տասնմեկերորդին, առաջարկեց կնքել հետեւյալ քաղաքական փաստաթուղթը. «Միասնության եւ դաշնակցության պայմանագիր արքա Լուի Տասնմեկերորդի, Բոհեմիայի Գեորգ արքայի եւ Վենետիկի սենյորիայի միջեւ` Թուրքին դիմադրելու համար»:
Այդ պայմանագիրը, որին պիտի միանային նաեւ Լեհաստանն ու Հունգարիան, Բուրգունդիայի եւ Բավարիայի դքսությունները, ավա՜ղ, այդպես էլ չիրականացավ»: Հռոմի պապն իրեն այդ ծրագրից դուրս էր տեսնում, առանց նրա օրհնության նման ձեռնարկում անհնար կլիներ իրագործել: Դա այն պապն էր` Պիոս Երկրորդը, որը Վատիկանից թուրքական սուլթանին նամակ էր գրում, որտեղ այսպիսի տողեր կային. «Չնայած ծես են մատուցում Քրիստոսին, նրանք բոլորը` հայերը, հակոբիկյանները, մարոնականները եւ այլոք թաթախված են սխալների մեջ»»(Դենի դը Ռուժմոն, նույնը, էջ 69):
Փաստորեն մեզ քրիստոնյա չհամարող այս պապը ցնորական մտադրություն ուներ քրիստոնյա դարձնել սուլթանին: Սա ասում է լոկ այն մասին, որ Քահանայապետը չէր հասկացել, թե ինչ պտուղ է թուրքը: Սակայն եթե մի հրաշքով հաջողեր, սուլթանն, անշուշտ, դառնալու էր կաթոլիկ քրիստոնյա եւ Վատիկանից արտոնություն ստանար հալածելու, եթե ոչ կոտորելու` «սխալների մեջ թաթախված» հայերին, հույներին, ասորիներին, մարոնականներին, հակոբիկյաններին…: Եվ հավանաբար համոզվելով, որ թուրքից քրիստոնյա դուրս չի գա, այդ պապը գաղափար հղացավ դաշնակից երկրների տորմիղ հավաքել եւ անձամբ առաջնորդել դեպի Բոսֆոր` ազատագրելու Կոնստանդնուպոլիսը»: Ավանդությունն ասում է, որ 1464թ. օգոստոսի 14-ին, պատուհանի մոտ կանգնած անհամբեր սպասում էր նավատորմի ժամանելուն: Սակայն երկար սպասելուց հետո երբ հայտնեցին, որ ոչ մեկ նավ չի մտել նավահանգիստ, նույն պահին պապը վշտից մահացավ: Իսկ թուրքն, ինչպես հայտնի է, քրիստոնյա չդարձավ, փոխարենը հրով ու սրով իսլամ պարտադրեց բուլղարների, սերբերի մի մասին եւ ալբանացիներին` գրեթե ամբողջությամբ:
Այսպիսով, թուրքին դիմադրելու նման բոլոր կոչերն ու ծրագրերը պիտի մնային ձայն բարբառո հանապատի, եւ եվրոպական թագակիրներից միայն Լեհաստանի արքա Յան Սոբիեսկին էր, որ եղավ ամենագործնականը եւ 1683թ. սեպտեմբերի 12-ին, Վիեննայի մոտ, ութսուն հազարանոց բանակով գլխովին ջախջախելով քաղաքը պաշարած թուրքական հարյուր երեսուն հազարանոց զորքը, Եվրոպան փաստորեն փրկեց կործանումից: Այդ առթիվ հո՜ւյժ երախտագետ ավստրիացիք ընդամենը մի հուշատախտակ են փակցրել թուրքական անխուսափելի նախճիրից փրկված քաղաքի պատերից մեկին… Հռոմի պապն ավելի լիաբուռն եղավ` գոնե բառերով, լեհ արքային համարելով «Արեւմտյան քաղաքակրթության փրկիչ»:
Նման փառահեղ հաղթանակից հետո Եվրոպային մնում էր միայն անհապաղ միավորվել եւ թուրքերին վերջնականապես քշել Կոստանդնուպոլսից, սակայն դա տեղի չունեցավ, իսկ թուրքերն էլ բավարարվեցին մինչ այդ գրաված եվրոպական տարածքներով` Հունաստան, Բուլղարիա, Ռումինիա, Ալբանիա, Սերբիա… Ի դեպ, Սերբական Նիշ քաղաքի մերձակայքում է գտնվում թուրքական վայրագության ամենապերճախոս վկայությունը` Չելե-Կուլա կոչված ահասարսուռ աշտարակը:
1809թ. սերբերն ապստամբեցին թուրքերի դեմ, սակայն ուժերն անհավասար էին, ուստի պարտվեցին: Այնուհանդերձ, թուրքերը մոտ տասը հազար զոհ ունեցան: Այդ ծանր կորուստներից կատաղած` թուրքերի զորահրամանատար Խուրշիդ փաշա կոչվածը որոշեց այնպիսի դաս տալ պարտվածներին, որ այդուհետ այլեւս չհամարձակվեն ընդվզել: Նախ հրամայեց մաշկել զոհված սերբերի մարմինները, ծղոտ լցրեց եւ ուղարկեց սուլթանին: Այնուհետեւ գլխատվեցին մորթազերծ մարմինները, եւ սերբ մարտիկների գանգերից հինգ մետրանոց աշտարակ կառուցվեց, որի կատարին դրվեց ապստամբների հրամանատար վոեվոդա Ստեֆան Սինջելիչի գանգը…
Ֆրանսիացի մեծ բանաստեղծ Լամարտինը 1833թ. այդ աշտարակը տեսնելով, այսպես գրեց. «Թող սերբերը լավ պահեն այս հուշարձանը: Նրանց երեխաները նայելով դրան, կհասկանան, թե ինչ արժե ազատությունը եւ թե հանուն դրա ինչ գին վճարեցին նրանց հայրերը»:
Թող աշխարհի բոլոր քաջահմուտ պատմաբաններն ինձ ապացուցեն, թե մարդկության պատմության մեջ նման քստմնելի դաժանության երկրորդ օրինակը գոյություն ունի:
Իսկապես որ «Թուրքերն  անցան այդտեղով»:
1829թ. այսպես գրեց Վիկտոր Հյուգոն իր նշանավոր բանաստեղծության մեջ` ցնցված հունական Քիոս կղզում թուրքերի կազմակերպած նախճիրից: Նույն թվականին, նույն նախճիրը պատկերեց Էժեն Դելակրուան` ստեղծելով իր լավագույն կտավներից մեկը, վերնագրելով «Le massacre de Chios», «Քիոսի կոտորածը»:
Ավելի ուշ, երբ թուրքերը հերթական անգամ արյան բաղնիք էին դարձրել Սերբիան, 1876թ. օգոստոսի 29-ին Վ. Հյուգոն լուսավոր հանճարին բնորոշ զայրալից մի ելույթ պիտի ունենար Ֆրանսիայի սենատում, անարգանքի սյունին գամելով եվրոպական կառավարությունները` իրենց անտարբեր եւ կեղծավոր կեցվածքի համար. «Անհրաժեշտություն է ծագել եվրոպական կառավարությունների ուշադրությունը հրավիրել մի փաստի վրա, այնքա՜ն փոքրիկ, որ կառավարություններն ասես չեն նկատել: Ահա այդ փաստը. սպանում են մի ամբողջ ժողովուրդ: Որտե՞ղ: Եվրոպայում: Վկաներ կա՞ն: Ընդամենը մեկ վկա` ամբողջ աշխարհը: Իսկ կառավարությունները տեսնո՞ւմ են այդ փաստը: Ոչ:
Մեկ մարդ սպանելը ոճիր է: Մեկ ժողովուրդ սպանելը մի «հարց»:
…Ե՞րբ պիտի վերջ դրվի այս հերոսական փոքր ազգի նահատակությանը»:
(Իսկապես որ. մեկ Նավալնիի «սպանության» մութ պատմությունը ոճիր է եւ հերթական պատժամիջոցների հրաշալի պատրվակ, իսկ խաղաղ բնակիչների ամիս ու կես տեւող ռմբակոծսւթյունները «հարց», որը դեռ պիտի քննա՜րկվի):
Ֆրանսիական սենատի անդամ Վիկտոր Հյուգոն ընդամեն մեկ լուծում էր տեսնում. «Այն, ինչ տեղի է ունենում Սերբիայում, ապացուցում է Եվրոպայի միացյալ պետությունների անհրաժեշտությունը»:
Այս ելույթից 83 տարի անց հիմնվեց Եվրոմիությունը, որն այսօր ընդգրկում է 27 երկիր, եւ մեր օրինակով տեսնում ենք, թե այդ հզոր միությունը որքանով է ունակ կամ, ավելի շուտ, ցանկանում կանգնեցնել արյունահեղությունները եւ վճռական քայլերի դիմել ընդդեմ ոճրագործ պետության… Սակայն շարունակ, Վ. Հյուգոյի բառերովն իսկ ասած, «այդ կառավարությունները տարտամ պատասխաններ են թոթովում» եւ իրենց սովորույթի համաձայն միեւնույն հարթության վրա դնում արյունարբու գազանին եւ նրա զոհին:
Քառորդ դար անց, 1900թ. ֆրանսիացի մեկ այլ ազնվական բանաստեղծ` Շառլ Պեգին համիդյան ջարդերին պիտի անդրադառնար, ցուցաբերելով առավել իրատես մի հայացք Արեւմուտքի հանդեպ. «Համոզված եմ, որ ներկայիս մարդկությունը լրջորեն հիվանդ է: Հայոց ջարդերը, որոնց ես շարունակ պիտի անդրադառնամ եւ որոնք շարունակվում են, միայն ամենամեծ ջարդերը չեն այս դարի… եւ որպեսզի կարողանանք համայնական մահվան նման օրինակներ բերել, մարդկության հիշողության միջով պիտի գնանք մինչեւ միջնադարի ասիական նախճիրները: Եվ Եվրոպան տեղից չշարժվեց: Ֆրանսիան տեղից չշարժվեց: Միջազգային ֆինանսները մեզ կաշկանդում են… Եվրոպան հիվանդ է: Ֆրանսիան հիվանդ է: Ես հիվանդ եմ: Աշխարհը հիվանդ է»:
Քաղաքակիրթ հորջորջված մարդկությունն այսօր շարունակում է մնալ հիվանդ: Անբուժելի հիվանդ: Վարակակի՛ր հիվանդ:
Գեորգ Պոդիեբրադի, Խուան Լուիս Վիվեսի, Մարտին Լութերի, Յան Սոբիեսկու, Էժեն Դելակրուայի, Վիկտոր Հյուգոյի, Ֆեոդոր Դոստոեւսկու, Շառլ Պեգիի, Ռոմեն Ռոլանի, Անատոլ Ֆրանսի, Էմիլ Վեռհարնի, Յան Ռայնիսի ժամանակ հեռուստացույց, համացանց եւ ընդհանրապես արդի տեղեկատվական միջոցները չկային, որոնցով աշխարհի ուզած ծայրից հնարավոր կլիներ մի քանի րոպեների ընթացքում քիչ թե շատ ամբողջական պատկերացում կազմել մարդկության դեմ կիրառվող հանցագործությունների մասին, սակայն նրանցում արթուն էր խիղճը եւ անկաշառ մտավորականի հանձնառությունը, որն ստիպում էր լուրն առնելուն պես տագնապ հնչեցնել, բողոքի ձայնը բարձրացնել ընդդեմ ոճրագործի եւ գոնե բարոյապես սատար կանգնել զոհին, մինչդեռ այսօր, այս ու այն կողմից հնչող հատուկենտ քաջալերական խոսքերը չհաշված, քաղաքակիրթ աշխարհի մտավորականությունն, իր ամբողջության մեջ, մնում է անտարբեր այն ամենի հանդեպ, ինչ տեղի է ունենում Արցախում: Անգամ այս օրերին, երբ թուրքիսլամական ահաբեկչությունը միաժամանակ գլուխ է բարձրացրել եվրոպական մի շարք երկրներում եւ սպառնում է դառնալ մի նոր covid…
    
Հ.Գ. 2006 թ. հունվարին բախտ ունեցա հյուրընկալվելու բելգիացի մեծ բանաստեղծ Մորիս Կարեմի տանը՝ Բրյուսելի արվարձան Անդերլեխտում: Բնականաբար, առիթն անմիջապես օգտագործեցի մեկնելու Բրյուգե եւ հարգանքի տուրք մատուցելու Խուան Լուիս Վիվեսին: Հյուսիսային Վենետիկ համարվող այդ հրաշք քաղաքում, Սուրբ Դոնատիանուսի տաճարի առջեւ, պատվանդանի վրա դրված է Մեծ հումանիստի կիսանդրին: Ահա այդ այցելության վկայությունը՝ մարգարեի լուսանկարը, որը, չնայած ամպամած օրվան, կարծում ենք հաջող ստացվեց եւ, անշուշտ, շնորհիվ նրա դեմքից ճառագող լույսի, որն, ավա՜ղ, առ այսօր անզոր է բուժել արեւմտյան աշխարհի քրոնիկ հավկուրությունը թուրքերի հարցում:

Ալեքսանդր ԹՈՓՉՅԱՆ
նոյեեմբեր, 2020թ, Փարիզ