Հայկ Սիրունյան․ Դանդաղություն

…Նա տափաստանային բլուրների շուրջպարի մեջ, մի ծերպոտ տնամերձ ձորակում կանգնել էր մտամոլոր ու շիվար: Գյուղի՝ ցմահ հետապնդող աշխատանքները սեղմում էին քունքը՝ ինչպես սպառնական մի ինքնաձիգ: Ետեւում հինգ տակառ գնջեռ էր, առջեւում թշշում էր օղու «զավոդը»՝ խաղողով լի կաթսան ու պղնձե թորաձողը: Երբեմնի ժայռի պես տղամարդն այժմ շիվար է իր ամենամյա «մշակույթի» առաջ՝ օղի թորելու ծեսի դեմ մոլո՜ր ու անպատրաստ: Նա միայնակ է: Նա՝ ժայռի կտորը, խելակորույս ու անկանոն երթուգալ է անում ընկուզենիների ձորակում, եւ իր քայլերից ելնում է խաշամների ավերիչ մի որոտ… Կրակը վառել էր արդեն, ճար չկա, գյուղացին ո՞նց չաշխատի: Բա ամբողջ տարին բերք աճեցնես, տանջվես, ու հերթը գա օղի քաշելուն՝ չքաշե՞ս: «Ես էս խառնակ կյանքի մերը… ես էս փոխված դարի մերը… պատերա՜զմ, հնարողի՛դ ծնողը…»։ 

Աշնան բրոնզե օր էր… իբրեւ թե արեւ էր ծիկրակում, տեղ-տեղ ամպեր էին՝ փոցխած խոտի պես, րոպեական անձրեւներ էին՝ սթափեցնող ջուրշփումի նման: Մեքենան մարմանդ գվվում էր փոշեգույն սարերի ծոցում ձգվող ճանապարհով: Գլուխս հենել էի դղրդացող ապակուն, իսկ եղբայրս, ղեկից կառչած, անթարթ նայում էր հեռվում ուրվագծվող գյուղական հորիզոնական կյանքին. գլխապտույտի պես շրջանաձեւ հորիզոն՝ ձգված կոպերի տեսադաշտ: 
Ժայռի պես մարդը գնում-գալիս էր դառնոտ հայացքով, հոգնությունից ճմրթված երեսով, որի դալավներում փայլում էին քրտինքի շիթերը: Խմորի թասիկ էր ձեռքին, որ ճմռում ու քսում էր թշշացող կաթսայի ու կափարիչի արանքին, իբրեւ սվաղ: Օղին սկսում էր կաթկթալ, մենք դանդալոշ մայրուղուց հոգնած, քրտնած ազդր-սրունքներով իջանք ձորակ: Իրիկունը նուրբ երկնագույն վարագույրի պես կիսաթափանց քող էր գցել: Ժայռի պես մարդու դեմքին հուսավառության չնչին դիմախաղ երեւաց, երբ տեսավ մեզ: Փաթաթվեցինք, բարեւեցինք, լռեցինք, իրար նայեցինք ու նստեցինք կրակի դեմ: Ճաքճքած մատներով վերցրեց բաժակներն ու պահեց ծորացող օղու տակ:

- Մոսեն (պապը) որ օղի էր քաշում, մեր փոքր հորոխպորը տարան բանակ: Մեր Խաթուն տատը օղին լցնելուց վերցրեց մի բաժակ ու վերեւ պարզելով ասեց․ «Է՜հ, Աստված, սրանից իմ տղին բաժին անես»: Հետո անփորձանք էկավ Ֆրեմը ու խմեց հորնումոր քաշածից: Հիմա ես եմ ասում․ «Է՜հ, Աստված, սրանից իմ տղին բաժին անես»… Իմ ասածի մեջ Աստված կգտնի՞ էդքան մաքրություն: Բարով եք էկել…

Հանկարծակի հայտնվեց մի մարդ՝ անիրական համեստությամբ: Սպիտակ մազերով, սպիտակ բեղերով, փոքրամարմին, հուսացող աչքերով: Եկավ ու ամենօրվա քնքուշ ամոթխածությամբ հարցրեց ժայռի պես մարդու տղայի մասին: Այս ճերմակավուն մարդը, որ նման էր ծերացող հրեշտակի, ուներ եղերական մի սյուժե. նա լա՜վ գիտեր պատերազմի մանգաղի սրությունը. երեսուն տարի է՝ անհայտ կորածի ծնող է: Բայց այս մարդը հավատում էր, հավատում էր սրտի ու հոգու ողջ տարողությամբ եւ ամեն տարի, մի խորհրդանշական օր, նվեր է դնում որդու սենյակում՝ կառուցելով իր խղճի թանգարանը:

Եկավ, խմեցինք այս նեղլիկ երկրի կենացն ու լռեցինք: Լռեցինք պարտադրանքի պես: Լռեցինք՝ ասես երկնային մի հրամանով, եւ դանդա՜ղ ու գլխիկոր գնաց, երբ եւս մեկ անգամ հարցրեց որդու մասին, իսկ ժայռի պես մարդն այլայլվեց, ու, որպես պատասխան, ուսերը բարձրացան ու փլվեցին վար:

Չեմ սիրում աշնան լռությունը, որ միատոն մեգից սարսափահար անորոշություն է գուժում: Աշնան անորոշ լռությունն ատում եմ: Դա բաց աչքերով գնդակահարվելու սպասումն է նույն, բայց ո՛չ մոսինը կա, ո՛չ էլ՝ դահիճը: 
Տերեւները խշխշացին մարդկային քայլից. քիչ այն կողմից ծերպերը մագլցելով, կիդուռի պես թռվռալով՝ եկավ մի բարալիկ տղա, որ օդից կախված լուրերը բռնելով՝ թռչկոտում էր դեպի մեզ: Մանկական զվարթություն կար կոպերին, ու վարդագույն թրթիռ՝ շուրթերին, բայց… Նա իր երեխա հալով գիտակցում էր, որ ժայռի պես մարդը կիսով կացնված ծառ է, ուստի զգուշանալ է պետք ամբախ-զամբախ զրույցից: Իմ հարցին, թե դասի գնո՞ւմ է, վրա բերեց.
- Ա՜, ի՜նչ դաս: Պադերազմ ա: Կովերն ենք սար տանում: 
- Սարերում ի՞նչ կա-չկա,- ասացի երեխա խոսեցնելու պես:
- Էն օրը էրկու հատ ձի էի բերել ու էն մեր ծիրանների կողի դուրանում ասի քոզեմ՝ պաբին չթողեց: 
- Բա էս պատերազմի օրերին ձի ե՞ն քոզում, էն էլ՝ խալխի... բա որ մի ասպետի՞նը լիներ...
- Ա՜,- անտարբեր լղոզեց տղան, բայց արագ վերադարձավ թեմային,- ասպետն ի՞նչ ա:
- Էդ գնդապետի պես մի բան ա:
- Դրանք ձիերով են գնում կռվելո՞ւ: 
- Չէ, էդ մի քանի դար՝ մի քանի հարյուր տարի առաջ էր, հիմա ուրիշ ժամանակներ ու ուրիշ կռիվներ են,- ասացի ցրողաբար ու տնտղեցի մյուսների հայացքները:

Ժայռի պես մարդը քիչ այն կողմ «գռադուզնիկն» էր գցում օղիով լի բալոնի մեջ, իսկ եղբայրս քչփորում էր մարմանդ կրակն ու մոխրով ծածկում «զակուսկի» կարտոֆիլները: Հանկարծ երեխան լուրջ-լուրջ դարձավ ինձ.
- Բա խի՞ հիմա էդ ասածդ ասպետները չկան, որ ձիերով կռվեն:
- Արդեն ասեցի, որ ասպետական ժամանակներն անցել են, ազնիվ պայքար էլ չկա աշխարհում, ձին ազնվություն սիրող կենդանի ա, թուրն ու գեղարդը ազնիվ զենքեր են: Գեղարդը գիտե՞ս ինչ ա նշանակում,- նորից ուզեցի թեման փոխել:
- Չէ,- կարճ ու կոնկրետ վրա եկավ:
- Էդ նույն նիզակն ա, չո՜շ (իբրեւ թե միամիտ), Գառնի-Գեղարդ չե՞ս լսել հեչ:
- Բայց լավ կլիներ՝ դրանք ազնիվ լինեին (ասածիդ պես), ձիերով կռվեին, մերոնք էլ տանկերով ու էն ֆսիկներով հուպ տային,- ոգեւորված ասաց պստոն:
- Է՜հ, ընտիր կլիներ: Հենա որ ազնիվ լինեին, էլ մենք չէինք կռվի հետները: 
- Ազնիվը ազնիվի հետ չի՞ կռվում,- արագ հարցրեց:
- Չէ, քանի դեռ մի երրորդ անազնիվը չի հայտնվում, որ մթխլի:

Հանկարծակի՝ մթնշաղի թնդության մեջ հայտնվեց ժայռի պես մարդու կինը՝ ձեռքին խորովելու պատրաստ ձկնիկներ: Եղբայրս աղեց, խնամքով պղպեղ արեց, որին աճպարարության հետեւող մանկան պես նայում էինք բոլորս, շարեց ցանցի վրա ու պատրաստվեց կրակին դնել: Խմեցինք էլի ու էլի… օղին նորից կաթկթաց, ժայռի պես մարդը քիչ թե շատ թուլացավ ցերեկվա ջեռից, եւ օղին, որ ժամեր առաջ կաթում էր ասես նյարդենյարդ, հիմա չռռում էր մեղեդայնությամբ… Նորից խմեցինք՝ ինչ-որ մի բան անելու թելադրանքով, աջուձախ գնացինք անկանոն: Նեղլիկ արահետը, որի մեծ մասը զբաղեցնում էր օղու օջախը, նորից խմբեց մեզ: Ժայռի պես մարդը դարձավ ինձ.
- Կարող ա՞ էգուց զահլա չանենք, էլ քաշենք: Մնացել ա մի քանի բոչկա, բայց դե… անտեր մնացածը… հալ ու հարաքյաթ չկա… ոնց որ մեկը մեջքիս դանակ սեղմած լինի…
- Կանենք, կանենք, որ չքաշենք, բա ի՞նչ անենք,- ասացի ես:
- Դուք մենակ կրակը պահեք, մնացածի հետ գործ չունեք, ես կանեմ,- ճյուղ-մուղ ջարդրտելով ասաց ու գրպաններից մի քանի ընկույզ մեր առաջ դնելով՝ ռնգային բարկացավ,- նիգաձյայներ, էս ինչ դառավ էս երկիրը՝ գյոզալական երկիրը…
Գյուղացու համար չաշխատելը դավաճանության պես մի բան է: Այս մարդն էլ ինքն իրեն դասալիք էր համարում, որ չէր կարող իր ոչ թե առօրյա աշխատանքը, այլ ծիսական արարողության վերածված օղեթորումն անել: Մենք էլ, որ արածներս ի՜նչ էր, ընդամենը խոսք-զրույցի ընկեր, պիտի կողքին լինեինք, որ այս բեռը՝ օղին, քաշի: Օղին որ չքաշես, ի՞նչ խմես ամբողջ տարին: Էն էլ այս ժայռի պես մարդը, որ ասող-խոսող մարդ է, որ աչքը բռնած ամեն անցորդի խցկում է ներս ու բաժակ տալիս ձեռքը՝ խմելու համար ամենաէքսցենտրիկ կենացները: Նա բազալտե կառուցվածք ուներ՝ կարծր իրան, կոշտ թաթեր, որոնց մեղվի խայթը նույնիսկ չէր հասնում, ռանչպարային ազնիվ քայլվածք եւ, առհասարակ, մարդկային չքացող տեսակի մի դեմք: 

Ձկանը սպասում էինք արդեն սպիրտից գրգռված ախորժակով, իսկ երեխան պլշկած հետեւում էր ընթացքին ու քրթմնջում եղբորս հետ լուրջ-լուրջ, բայց, իհարկե, չկտրվելով խորովումի սքանչելի հրապուրանքից: Մինչ ժայռի պես մարդը դնում-վերցնում էր օղու բալոնները, կինն էլ, այսուայնկողմ անելով սովետական լիմոնադի արկղերը, շինում էր բոստանային մի սեղան՝ ես լսում էի խոսակցությունը: Խոսակցությունը, որ օրվան զավեշտոտ մի երանգ էր տալիս:
- Սիրո՞ւմ ես քաղաքը,- հարցնում էր եղբայրս:
- Հա, հավես ա, բայց հենց գնում ես՝ տխուր ա,- ասաց բարալիկ տղան՝ սոփեստական երանգով:
- Խի՞:
- Դե որ հյուր ա-բան ա գնացել ենք, ըտեղի ապրողները եսիմինչեր են խաղում, հետաքրքիր չի, էլի:
- Չէի՞ր ապրի քաղաքում:
- Ա՜,- նույն պարզությամբ սահեց տղան,- գնամ քաղաք, կկորնեմ:
- Ինչի՞ պիտի «կորնես»:
- Ընդեղ բանի տեղ չգիտեմ, համ էլ քաղաքում գյուղ չկա…
Ես թեեւ ապշեցի, բայց քթիս տակ անուշ ժպտացի մանկական այս պարզմտությունից:
- Բա ո՞նց ծառ-բան չէղնի, կով, սար, խոտ, տուկ, հավ,- շարունակեց բարալիկ տղան:
- Լավ, բա մեծանաս՝ ի՞նչ ես դառնալու,- հնչեց ամենադյուրամարս հարցը:
- Հեսա մեծանամ, գնամ Ղարաբաղ, հետո նոր կէրեւա,- մեծական երանգով ասաց բարալիկ տղան:

Այս անունը հնչեց ներժի զնգոցով, բոլորս սեւեռվեցինք, հոգոցներ պայթեցին մթնում: Սա մի անուն էր, որ բոլորի մտքին էր, բայց չէր սահում դեպի քիմք, չէր հալվում ու հրվում լեզվով դեպի դուրս, չէր արտասանվում: Այդ բառն արցունքաբեր զորություն ուներ…

…Լուսինն ուղիղ մեր գլխավերեւում էր: Նստեցինք քարուքոթուկներին, հարմարվեցինք մի դիրքի եւ… թուլացանք մի պահ: Երեխայի հայացքը մթնի թովիչ ալիքներում լողում էր, ու նա ամբողջովին պատված էր բերկրանքի թմբիրով. ձուկ, որ չգիտեր, թե խորովում էլ են (զատկին էր կերել միայն), հետը խոսող-թամաշա անող խամ ականջներ եւ այլն: Ժայռի պես մարդը, որ կենացասաց մարդ էր, որ իրիկուններն աշխույժով օծվող մարդ էր, որ հանուն գինեվետ մի գիշերվա կջնջեր մի ամբողջ ամիս՝ խոսեց: Խոսեց ասմունքով, մեծերի մեջբերումներով, ձուկն ավելի համեղ թվաց, օղու թմբիրը՝ առավել եւս: Երանելի իրիկուն էր. գյուղական ներդաշնակություն, երկնքում առատորեն շաղ տված աստղեր, եւ մարդիկ՝ հողոտ բարեպաշտությամբ: Խավարը պայթեց, կիսախարխափ հավաքվեցինք, կրակի խամրող կարմրին ջուր ցանվեց, ու երեկոն ավարտվեց:

Առավոտը ճենապակու պես էր գյուղում: Շուրջը՝ շեկումեկ սարեր, ամեն անկյունում՝ բարդիներ, արդեն տերեւաթափ ծառեր, թաքնվող արեւ ու անձրեւի խոստում: Նեղլիկ ու ճաքրտված ասֆալտին մի երեխա կտրեց դեմս՝ իր երեքականի հեծանիվով, որի վրա կիսածռվել էր արդեն: Ճըռ-ճըռ, ճըռ-ճըռ: Մոտեցավ ինձ, սեւ զեյթունի աչուկները փայլեցին անծանոթի հանդիպելուց: Ճռճռոցով պտույտ տվեց ու գնաց իրենից մեծ շան հետ: Գյուղական երանելի մանկություն: Մանկություն, որ անցնում է մի քանի սերնդի քաշից ճկռած ու անձրեւներից ժանգոտված հեծանիվի վրա (եթե, իհարկե, կա): Մանկություն, որ անցնում է թոնիրների մուխուծխի, ծառուծերպի, շունուկատվի, օձուլորտվի, կովուգառան միջավայրում: Գյուղի երեխան տափաստանային հանդարտություն է ունենում, սար է ելնում արեւից շուտ եւ լուսին է տեսնում՝ իրենց չալպուտուրիկի կաթի երանգով: Սարերում մեծացած երեխան արդեն իսկ անմեղության կանխավարկածը ճակատին է լինում:

Նորից սկսեցինք օղի քաշելու ծեսը: Նորից խմեցինք նեղլիկ երկրի կենացը: Նորից հուզվեցինք, նորից ծիծաղեցինք, նորից եկավ ծերացող հրեշտակի պես մարդը, նորից կիսախուփ հարցրեց ժայռի պես մարդու որդու մասին, ու, ինչպես սովորաբար, այս անգամ էլ փլվեցին պատասխան չունեցողի «ես ի՞նչ իմանամ», «ես դրանց մերը…» ուսերը: Ետեւից նորից ոստոստաց այն բարալիկ տղան, որ պիտի դեռ մեծանար, Արցախ գնար ու նոր ասեր, թե ինչ է դառնալու, եւ այդ անունը նորից պիտի ներժի պես զնգար, ու ուսերը փլվեին նորից, ու եռման արտաշունչ պիտի փնչար միանվագ: 
Այդ բարալիկ տղայի հոգում պիտի նորից բոցկլտար ասպետականության միֆը, ու այսուհետ գորովանքով պիտի նայեր գյուղի հատուկենտ թրքոտ ձիերին, որոնց պահում են հիմա սոսկ տեսականու, գոմում տեղավորելու ու մեկ-մեկ էլ հանդում բրախելու համար: Ամեն լցվող բալոնի հետ ժայռի պես մարդը պիտի աղերսեր՝ նայելով դեպի եթերային թափանցիկը. «Է՜հ, Աստված, սրանից իմ տղին բաժին հանես…»:

Գյուղացիք պիտի անկանոն գնային ու գային՝ շիվարության մեջ չճանաչելով իրենց համագյուղացուն, մանուկներն էլ, զարմանքով լցված ու տանը կշտամբանք ստացած, պիտի զգուշանային ժայռի պես մարդու հետ անմեղ կատակներից ու ամբախ-զամբախ հարցերից, մանավանդ՝ «ղարաբաղյան» բնույթի. ներժը կզարկվի նորից եւ, ո՜վ իմանա, գուցե այս անգամ՝ սպառնական ձեւով: Օրը նորից պիտի մթնելուն մոտենա, ես պիտի նորից համբուրեմ այս մարդու առվի դալավների պես կնճռոտ երեսը, մեքենան պիտի միանվագ հռնդյունով ճամփա ընկնի՝ եղբայրս ղեկին կառչած, ու պիտի անցնենք չոր խոտերով ու թրիքներով գունազարդ ասֆալտով դեպի մեծ ճանապարհ, դեպի մեղվի փեթակի պես բզզացող քաղաք, որտեղ նորություններ կան, որտեղ ուսեր չե՜ն թոթվում, որտեղ դավերին տեղյակ են, իսկ ցավերին՝ խիստ հաղորդ: Այնտեղ պիտի տապակվենք մայրաքաղաքային եռով ու զեռով, ընկնենք ներքաղաքական ջլազուրկ տագնապների ու ագրեսիվ տնքոցների մեջ: Իսկ հեռվում, գյուղական դանդաղության մեջ սահող բամբակի նման պիտի դնի ձյունը՝ դժվարության, տանջանքի եւ հուսախաբության ձյունը: Ճանապարհներ կփակվեն, մարդիկ կմեկուսանան, օրերն անլվա առավոտով կսկսվեն ու կավարտվեն: 

Գարնան գալը գործարքային խաղադրույքի պես վիճարկելի կթվա: Նա, ով հույսով սպասում էր մեկին, առհասարակ լավ է, երբ մինչ թաղվելը հույս ես ունենում… նա, ով հույսը կտրել էր (դրա համար էլ է հանդգնություն պետք), պիտի ճանկռի չորախոտով պատված ասֆալտի ճեղքերը՝ այն ասֆալտի, որ կյանքի դանդաղությունը կապում է աստիճանաբար խելահեղացող արագությանը՝ մայրաքաղաքի տապին: Բայց ես, թույլ տվեք խելահեղությանը չհասած ասեմ՝ վերջ:

«Մշակութային Հրապարակ» ամսաթերթ