Բախի ժամանակներից դասական երաժշտությունն ունեցել է հովանավորներ

Հարցազրույց Հայաստանի պետական կամերային նվագախմբի գեղարվեստական ղեկավար եւ գլխավոր դիրիժոր Վահան Մարտիրոսյանի հետ

- Պարոն Մարտիրոսյան, Հայաստանի պետական կամերային նվագախումբը մի քանի օրից կսկսի համերգաշրջանը, ինչպիսի՞ համերգներ են սպասվում հայ երաժշտասերներին, եւ, ընդհանրապես, տարվա կտրվածքով արդեն պա՞րզ են նվագախմբի անելիքները թե Հայաստանում եւ թե արտասահմանում։

- Մեզ մոտ ամեն ինչ պարզ է դառնում արդեն նախորդ տարվա հուլիսից, ես աշխատում եմ արտասահմանյան ձեւով եւ մեկ տարի առաջ արդեն ուզում եմ իմանալ իմ եւ նվագախմբի պլանները։ Մեր առաջին համերգը փետրվարի 16-ին է, այս տարի սկսել ենք նոր շարք, որի ուղղությամբ երկար եմ մտածել։ Երիտասարդ երաժիշտների համար կա մի տարիք, երբ նրանց համար կան տարբեր ֆոնդեր, փառատոներ, որտեղ իրենց տեսնում են, վերցնում, որին հաջորդում է արդեն պրոֆեսիոնալ տարիքը, բայց այս երկուսի արանքում մի ժամանակ է անցնում, որտեղ իրենք գտնվում են առանց ոչ մի բանի։ Այդ բացը պետք էր ինչ-որ մի ձեւով լրացնել, եւ ես մտածեցի, որ մենք կարող ենք նվագախումբը որպես հարթակ տրամադրել այդ երիտասարդ երաժիշտներին, որոնք կփորձեն համերգ տալ, քանի որ նվագախմբի հետ աշխատանքը ոչ մեկի չի խանգարի։

- Հետաքրքիր է նաեւ «4 դաշնամուրի» ձեւաչափը, առաջինը Դո՞ւք ներմուծեցիք այդ ֆորմատը, թե՞ մեզ մոտ արդեն կար նման պրակտիկա։

- Սովետական տարիներին եղել է, բայց դրանից հետո չի կատարվել, որովհետեւ 4 հատ գործիք միաժամանակ բեմի վրա դժվար է, բայց, պարզվում է, մեր ֆիլհարմոնիան ունի այդ հնարավորությունը, եւ մենք էլ, ունենալով այդ պրակտիկան Շվեյցարիայում, որոշեցինք Հայաստանում նույնպես անել։ Առաջին համերգը շատ մեծ հաջողություն ունեցավ, դահլիճը պայթում էր, ինչը շատ ուրախալի էր։ Հիմա որոշեցինք ավանդական դարձնել այդ 4 դաշնամուրի ձեւաչափը։

- Դուք, որպես մշտական դիրիժոր, ղեկավարում եք նաեւ Պրահայի, Տոկիոյի, Լիբանանի ֆիլհարմոնիկ նվագախմբերը։ Թե որպես դիրիժոր եւ թե որպես երաժիշտ, կարո՞ղ եք ասել՝ որտե՞ղ ենք մենք հետ մնում եւ ինչո՞ւմ ենք առաջատար։

- Երաժշտական առումով ես չէի ասի, որ մենք հետ ենք մնում, բայց մեզ մոտ մի մեծ խնդիր կա. երաժիշտների գործիքները լավ գործիքներ չեն, աղեղները լավ աղեղներ չեն, լարերը լավ լարեր չեն, իսկ այդ ամենը գումար է։ Մեզ մոտ միակ խնդիրը, որ եղել է ու կլինի, գումարային խնդիրն է։ Եթե ունենայինք հնարավորություն լավ գործիքներ ձեռք բերելու, կոնտրաբասները, աղեղները լավ վիճակում լինեին, նվագախումբը կհնչեր տասն անգամ ավելի լավ։

- Իսկ դրանք շատ մեծ գումարների հե՞տ են կապված։

- Դրանք կապված են անընդհատ գումարների հետ։ Մի ջութակն արժե մոտավորապես 5-10 հազար եվրո, թավջութակներն ավելի թանկ են, կոնտրաբասները՝ էլ ավելի։ Իսկ ջութակը, կոնտրաբասը, աղեղները կարիք ունեն, որ ժամանակ առ ժամանակ դրանց հետեւեն։ Մենք ունենք նաեւ լարերի խնդիրներ, ես երբեմն իմ միջոցներից եմ նվագախմբի համար լարեր գնում, որ նվագախումբը կարողանա օգտագործել, որովհետեւ լարերի կյանքը 5-6 ամիս է, եւ պետք է փոխել, լարերի մի կոմպլեկտն էլ 200 եվրոյի չափ է։ Եթե ֆինանսական խնդիրներ չլինեն, մենք մեծ պոտենցիալ ունենք, որովհետեւ երաժիշտները փայլուն երաժիշտներ են։

- Այսօր արդեն կարող ենք հանգիստ ասել, որ դասական երաժշտությունը լցնում է դահլիճներ, դա որքանո՞վ է ազդում երաժիշտների ֆինանսական բարեկեցության վրա։

- Ասեմ, որ դրանք ընդհանրապես չեն բարելավում երաժիշտների վիճակը, որովհետեւ դահլիճ է վարձվում, արտասահմանից մենակատարներ են գալիս, փոքրիկ հոնորար, եւ այդ գումարներն անհետանում են վայրկենանական։ Եթե դահլիճը կիսով չափ է լցվում, արդեն անհանգստանում ենք, որ տակից դուրս չենք գա։ Այդ խնդիրը, ըստ էության, ամբողջ աշխարհում է, եւ, Բախի ժամանակներից սկսած, դասական երաժշտությունը միշտ ունեցել է հովանավորներ, լինի դա կայսրը, թե որեւիցե մի գրաֆ։

- Հիմա էլ կարծես թե այդ մշակույթը նորից ներմուծվել է. նախագահի, առաջին տիկնոջ, տարբեր կազմակերպությունների հովանու ներքո կազմակերպվում են համերգներ։ Դա որքանո՞վ է փրկում իրավիճակը, եւ ի՞նչ են տալիս այդ տեսակ համերգները, բացի ֆինանսական աջակցությունից եւ մեծանուն երաժիշտների մասնակցությունից։

- Մեծանուն երաժիշտները միշտ գումար են, այն, ինչ որ լավն է, թանկ է։ Մենք շատ շնորհակալ ենք նախագահից, որ նա մի քանի տարի առաջ օգնեց մեզ, դիմեց «Լույս» հիմնադրամին, որն էլ այսօր մեր հովանավորներից է։

- Որպես փորձառու դիրիժոր, կարո՞ղ եք ասել՝ միջազգային պրակտիկայում կա՞ մի օրինակ, երբ օպերային թատրոնն առանց գլխավոր դիրիժորի է գործում։

- Այդպիսի բան աշխարհում ոչ մի տեղ չկա։ Ես չգիտեմ հիմա մեր օպերային թատրոնում ինչ է կատարվում, միայն գիտեմ, որ Կարեն Դուրգարյանին հեռացրել են, կրճատել են հաստիքը։ Վաղը կարող է ես էլ հեռանամ կամերային նվագախմբից, բայց գեղարվեստական ղեկավար, գլխավոր դիրիժոր նվագախումբը պետք է միշտ ունենա։ Գլխավոր դիրիժորը նվագախմբի մայրենի լեզուն է։ Դա նման է նրան, որ այսօր որոշեն, որ հայերեն ոչ ոք չպիտի խոսի։ Թող ով ուզում է լինի, բայց կտրել այդ հաստիքը՝ սխալ է։ Եթե Կարենին չեն ուզում, դա իրենց ներքին խոհանոցն է, թեպետ, եթե նվագախումբն ուզի, շատ բան կարող է անել։

- Հրավիրյալ դիրիժորների տարբերակը որքանո՞վ է աշխատող։

- Այո, արտասահմանյան «լեզուներով» մենք կարող ենք շփվել, բայց մի ազգ, որ չունի իր լեզուն, արտասահմանյան լեզուն էլ չի հասկանա, որովհետեւ հիմք չունի։ Նույնն էլ գլխավոր դիրիժորի դեպքում է. դա գույն է, ձեռագիր, որ համեմատում են իրար հետ եւ կարող են տեսնել՝ ինչն է լավ, ինչը վատ։ Միայն հրավիրյալ դիրիժորներով չի ստացվի ոչ մեկի մոտ։ Եթե աշխարհում նման պրակտիկա գոյություն չունի, ուրեմն մի բան կա։

- Մեր երկրում նման պրակտիկաները շատ են, նույն Օպերայի եւ Սունդուկյան թատրոնների դեպքում գեղարվեստական ղեկավարի հաստիքը հանեցին, հետո նորից վերականգնեցին։ Ու ամեն անգամ դասեր ու փորձառություն չենք քաղում։

- Քաղում ենք այն իմաստով, որ եթե մեկ անգամ արեցինք, մեկ անգամ էլ կարող ենք անել։ Եթե ամեն ինչ լիներ նորմալ ձեւով, կլիներ նորմալ։ Այս դեպքում ես ոչ մեկին ոչ պաշտպանում եմ, ոչ էլ..., իմ միակ ցանկությունն է, որ ինձ չխանգարեն եւ իմ նվագախմբին ձեռք չտան, հանգիստ աշխատենք։

- Դուք սովորել եք նաեւ Փարիզի կոնսերվատորիայում, դասավանդել այնտեղ 15 տարի, զուգահեռներ տանելով Փարիզի եւ մեր Կոնսերվատորիայի միջեւ, ի՞նչ տարբերություններ կընդգծեք, եւ ի՞նչ պետք է անել կրթական խնդիրները շտկելու համար։

- Հիմա շատ ծանոթ չեմ մեր Կոնսերվատորիային, որովհետեւ ընդունվել եմ 92թ.-ին, եւ եթե այն ժամանակվանից մինչեւ հիմա բան չի արվել, ուրեմն լավ վիճակում չի լինի։ Ես մի բան գիտեմ, որ եթե ցանկանան Հայաստանում բարձրագույն կրթությունը լավացնել, դրա համար պետք է սկսեն զրոյից, այսինքն՝ երաժշտական դպրոցներից, որ նրանք կադրեր տան, այդ կադրերն էլ հետո սովորելու տեղ ունենան, իսկ եթե սովորելու տեղ կա, պետք է մտածել լավացնել բարձրագույն կրթությունը, բարձրագույնից հետո պետք է մտածել աշխատանքի մասին։ Եթե դուք այսօր տեսնում եք, որ երաժիշտները լավ չեն ապրում, դուք ձեր երեխային չեք տանի երաժշտական դպրոց։ Այս ամենն օղակներ են, այսօրվա օրով պետք է փրկել ներքին օղակները՝ արմատները. ինչպես ասում են՝ ձուկը գլխից է հոտում, իսկ ծառը արմատից է չորանում։ Այսօր կա մթնոլորտ, դրանից դուրս երբ մեր հեռուստատեսություններն սկսեն ավելի շատ դեպի իսկական արվեստը գնալ, քան թե փողը, ավելի լավ կլինի։ Այսօր այդ «կոմերցիոն» բառն սպանում է արվեստը, բայց դա էլի կատարվում է ամբողջ աշխարհում։ Մենք ինքներս նաեւ մթնոլորտ պետք է ստեղծենք ու մեր ժողովրդին բերենք դեպի դահլիճները։ Ինձ թվում է՝ խնդիրը ոչ թե նրանում է, որ մարդիկ չեն սիրում դասական երաժշտություն, այլ չգիտեն, որ իրենք սիրում են։ Նույն այդ մարդիկ հենց դասական երաժշտությունը մի գովազդի կամ կինոյի մեջ լսում են, դուրները գալիս է, բայց իրենք չգիտեն, որ դա Բեթհովենն է, ոչ թե, ասենք, այսինչ կինոյի միջի երաժշտությունը։ Դա էլ կրթությունից է գալիս, եւ դպրոցները դրանով պետք է զբաղվեն։

- Փառատոնի տնօրեններից մեկը մի անգամ ցավով նշեց, որ անգամ լեփ-լեցուն դահլիճների դեպքում մեծ մասը հրավիրատոմսերով է, եւ մարդիկ չեն գնում տոմսարկղ։

- Եթե մարդիկ սոված են, գումար չունեն, ինչի՞ մասին է խոսքը։ Բայց, միաժամանակ, գիտե՞ք հետաքրքիրն ինչն է, որ հրավիրատոմսերի սպասում են նրանք, ովքեր շատ գումար ունեն եւ կարող են մեկի տեղը 10 տոմս առնել. դա էլ կա, որովհետեւ այն մարդը, որն իսկապես սիրում է, շատ հաճախ իրենից կտրում է։ Փարիզում էլ կան մարդիկ, որ գնում են համերգ՝ ցույց տալու իրենց վերջին զգեստը, բայց դրանք մեծամասնություն չեն, եւ հետո՝ Փարիզում նրանք հրավիրատոմս չեն գտնի, եւ նրանց որեւէ մեկը հրավիրատոմս չի բերի, որովհետեւ նա չգիտեմ ում կինն է կամ հորեղբայրը․ նման բան չկա։

- Գաղտնիք չէ, որ մեր նվագախմբերի երաժիշտներից շատերն աշխատանքից հետո նվագում են տարբեր ռեստորաններում, հավաքույթներում։ Փարիզում կա՞ նման իրականություն։

- Իհարկե՝ ոչ, այն մարդը, որն աշխատում է պետական նվագախմբում, ստանում է այնքան, որ կարողանում է իր ընտանիքի հոգսերը հոգալ։ Նույնիսկ եթե ինքը գնա մի ռեստորանում սկսի նվագել, իրեն հաջորդ օրը կարող է պարզապես նվագախմբից հանեն, որովհետեւ ամեն ինչ ունի իր դեմքը։ Շատ քչերն են, որ իրենց թույլ են տալիս գնալ մի փոփ երաժշտի համերգին նվագել՝ լինելով մեծ նվագախմբի անդամ, կան, իհարկե, որ թաքնվում են, բայց դա տարածված պրակտիկա չէ։ Հետո, Ձեզ ասեմ՝ Ֆրանսիայում ռեստորաններում չեն էլ երգում, այդ պրակտիկան գոյություն չունի, որովհետեւ երբ գնում են ռեստորան, ուզում են հանգիստ նստել ու շփվել իրար հետ, ոչ թե մեկի ոռնոցը լսել։

- Ձեր նվագախմբի երաժիշտների դեպքում ինչպե՞ս եք վերաբերվում, չե՞ք խրախուսում, արգելո՞ւմ եք, թե՞ ըմբռնումով եք վերաբերվում։

- Ես հասկանում եմ, որովհետեւ մարդիկ կարիք ունեն ապրելու, մարդիկ երեխաներ ունեն, եւ ես իրավունք չունեմ նրանց արգելել որեւէ բան։ Իմ պահանջներից է, որ նրանք իմ փորձերին ներկա լինեն, պատրաստ եւ համերգներին ոչ հոգնած, որպեսզի կարողանան նվագել, դրանից դուրս ինչ ուզում են, թող անեն։

- Նույն մոտեցումը Ձեր դրսի նվագախմբերի դեպքում է՞լ եք կիրառում։

- Այո, իհարկե, Հայաստանում մի քիչ ֆեոդալական սիստեմ կա, մարդիկ, ովքեր ձեզ համար աշխատում են, ձեր ստրո՞ւկն են դառնում, մարդն ազատ է, եթե մարդն աշխատանքային ժամին անում է ինչ պետք է, ապա ոչ աշխատանքային ժամին անում է ինչ ուզում է, եւ ես ոչ ոք եմ, որ նրան ասեմ մի արա։