Եթե արդարություն չկա, գոնե այդքան լկտիություն չլինի

Հարցազրույց կինոռեժիսոր, արվեստի վաստակավոր գործիչ, ՀՀ պետական մրցանակի դափնեկիր Հովիկ Հախվերդյանի հետ

- Ձեր «Մատենադարան» ֆիլմաշարը մեր կինոարտադրության բացառիկ նվաճումներից է, եւ այն ժամանակին հենց այդպես էլ ընդունեց մեր հասարակությունը, նաեւ հպարտության գիտակցումով։ Ե՞րբ եւ ինչպե՞ս հղացավ ստեղծել ֆիլմաշարը, քանի՞ ֆիլմ նկարահանվեց, եւ միայն Մատենադարանո՞ւմ են կատարվել նկարահանումները։

- Շատ զարմանալի ձեւով հղացավ ֆիլմաշարի ստեղծումը. Մոսկվայի հեռուստատեսության ղեկավար աշխատողներից Լապինը մի առիթով գալիս է Երեւան, տանում են Մատենադարան, եւ նա տպավորված հարցնում է այն ժամանակվա Հեռուստառադիոպետկոմի նախագահ Ստեփան Պողոսյանին, թե ինչո՞ւ ֆիլմ չեք նկարում Մատենադարանի մասին։ Այդ ժամանակ ռուսներն արդեն Էրմիտաժի մասին նմանատիպ ֆիլմ էին նկարել։ Ստեփան Պողոսյանն էլ կանչեց ինձ եւ առաջարկեց ֆիլմ նկարել։ Ես, անկեղծ ասած, այնքան էլ ոգեւորված չէի. դեռ չգիտեի, որ իմ կյանքի լավագույն ժամանակն է լինելու։ Պողոսյանն ասեց՝ հազիվ առիթ է ստեղծվել, 2-3 տարում պիտի 12 ֆիլմ նկարահանենք։ Բայց ես դեռ պատրաստ չէի, ինձ ժամանակ էր պետք, եւ հետո էլ անհրաժեշտ էր լավ սցենարիստ գտնել, որն ինձնից շատ կիմանար։ Երկար փնտրելուց հետո ձեռքս մի գիրք ընկավ, Մատենադարանի տնօրեն Սեն Արեւշատյանը տվեց, հեղինակը Կիմ Բակշին էր՝ հայոց ձեռագրերի մասին. կարդացի՝ դուրս շատ եկավ։ (Ես հիմա զարմանում եմ, որ Ստեփան Պողոսյանն ինձ համոզում էր նկարահանել այդ ֆիլմը, որն այն էր, ինչ պետք էր անել ինձ։) Զանգահարեցի Մոսկվա՝ Կիմ Բակշիին, բացատրեցի, թե ինչ պետք է անենք, ասաց՝ վաղը կլինեմ Երեւանում. եկավ, եւ սկսեցինք միասին աշխատել։ Մոտ մեկ տարի սցենարներ գրեցինք, մոտեցում մշակեցինք, դա 1982-83 թվականներն էին։ Մենք ուզում էինք ֆիլմաշարի սկզբունքով նկարել, բայց, դրանով հանդերձ, ամեն ֆիլմ առանձին ու ամբողջական լիներ։ Առաջին երկու ֆիլմը նկարեցինք մեկ տարվա ընթացքում, շատ լավ ընդունվեց եւ Երեւանում, եւ Մոսկվայում։ Այդ ժամանակ մեր մտքով չէր անցնում, որ Մատենադարանից բացի կնկարահանենք Վիեննայի, Վենետիկի՝ Սուբ Ղազարի, մեր ձեռագրեր մատյանները։ Այդպես, 12-ի փոխարեն նկարահանեցինք 20 ֆիլմ. վերջին նկարահանումները եղան Իրանում, 1993 թվին։

- Այդուհանդերձ, «Մատենադարանը» կիսատ մնաց։ Քանի՞ ֆիլմ էիք նախատեսել, եւ որո՞նք չնկարահանվեցին։

- Նախատեսել էինք 24 ֆիլմ, բայց վերջին 4-ը չնկարահանվեցին։ Այդ 20 ֆիլմից բացի, ծրագրել էինք եւս 2 ֆիլմ նկարահանել Երուսաղեմում, որը ձեռագիր մատյանների հարստությամբ երկրորդն է՝ Երեւանի մատենադարանից հետո։ Պարզվեց, գոյություն չունեն այն ձեռագրերը, որոնք ուզում էինք նկարահանել, եւ որոնց համար նախապես պայմանավորվել էին Վազգեն Վեհափառն ու Թորգոմ Պատրիարքը։ Նախատեսված էր նկարահանել նաեւ Էջմիածնի մատենադարանի ձեռագրերը, եւ մի ֆիլմ էլ լինելու էր հիշատակարանի տեսքով, այսինքն՝ հիշատակելու էինք Երեւանի մատենադարանի գիտական գործունեությունը, այն ականավոր մարդկանց, ովքեր աշխատել եւ աշխատում էին այդ օջախում։ Շատ լավ է, որ ֆիլմաշարը կա, նաեւ թվայնացվեց, բայց, ցավոք, չի ցուցադրվում, ընդամենը մի անգամ է ցուցադրվել, սրանից 10 տարի առաջ՝ այն էլ մեծ դժվարությամբ, ասում են, թե պահանջարկ չկա։

- Այժմ ի՞նչ ստեղծագործական կյանքով եք ապրում, նկարահանո՞ւմ եք ֆիլմեր, մեր իրականության մեջ գտնո՞ւմ եք Ձեր թեմաները։

- Հիմա ոչ մի ֆիլմի վրա էլ չեմ աշխատում, այն ֆիլմերը, որ ես պիտի նկարեմ, դրանց կարիքը չկա։ Չգիտեմ՝ կարի՞քը չկա, թե՞… կարիքը ո՞նց կարող է չլինել, դրա կարիքը ժողովուրդն ունի, բայց ժողովրդին չեն տալիս այն, ինչ ուզում է։ Ժողովուրդ կրթել-դաստիարակելը հեռուստատեսության գործն է։ Հարցնում են՝ այսօր ունե՞նք կինո. եթե Երեւանում կա 2 կինոթատրոն, իսկ ամբողջ Հայաստանում 3 կինոթատրոն (երրորդը Գյումրիում է), եթե կինոն նկարահանվում է ու չի ցուցադրվում, գիրքը տպագրվում է ու ընթերցող չունի, ո՞ւմ է պետք։ Այսօր զբաղված եմ Կինոյի ինստիտուտում դասախոսելով, բայց այնտեղ էլ վիճակը վիճակ չի։ Ուսանողները տեղյակ չեն. դպրոցն ավարտել է ու գրագետ չի եւ եկել է, ուզում է ռեժիսոր դառնա, դրան ի՞նչ սովորեցնես. ուղղակի գալիս-գնում են։ 

- Այսօր նոր Հայաստանում ստեղծվող մշակույթն ինչպե՞ս կբնորոշեք։ Արդյո՞ք ստեղծվում եւ մատուցվում է այն մշակույթը, որը բավարար է քաղաքակիրթ ու մտահորիզոն ունեցող հասարակություն դաստիարակելու համար։

- Զարմանալի մի բան է կատարվում, ժողովրդին փչացնում են, հետո էլ ասում են, թե ժողովուրդը սա է ուզում. մեր ամբողջ հեռուստատեսությունը դրանով է զբաղված։ Արվեստի արժեքավոր գործը երբեք էլ մասսայական չի դառնում, բայց Խորհրդային Միության ժամանակ, երբ այդ ֆիլմերը ցույց էին տալիս, մեծ արձագանք էին ունենում։ Հիմա հետաքրքրություն չկա, որովհետեւ չեն մատուցվում, մեր գրականությունն էլ չի ընթերցվում, որովհետեւ չի ներկայացվում։ Այսօրվա մեր մշակութային վիճակը ծանր է, այդպես կուլտուրա չի լինում։ Ծանր է այն պատճառով, որ նախ «դաստիարակել», «կրթել» հասկացությունները մոդայից դուրս են եկել։ Ասում են՝ հեռուստատեսությունը պիտի զբաղվի ամեն ինչով. ամեն ինչով չպիտի զբաղվի, կոնկրետ արժեքներ պիտի մատուցի ու դրանով ճաշակ ձեւավորի։ Մի տարօրինակ բան կատարվեց. մենք ամեն ինչի վրա «ազգային» բառը դրեցինք՝ ազգային օպերա, ազգային գրադարան, ազգային ակադեմիա… բայց այդ բոլոր մշակութային օջախներից դուրս մնաց ազգայինը. հո անունով չի՞ լինում ազգային մշակույթ։ Հիմա ով վեր է կենում՝ ասում է, որ մեր միակ հարստությունը մեր մշակույթն է, կամ՝ մշակույթով կարող ենք դուրս գալ միջազգային ասպարեզ. դրանք միայն խոսքեր են։ Պետությունը ոչ թե պետք է հովանավորի մշակույթը, այլ հոգ տանի մշակույթի համար։ Չգիտեմ ինչ կատարվեց, ժողովուրդը կարիք չունի՞, թե՞ ժողովրդին մատուցողներն իրական մշակույթի կարիք չունեն։ Ես մի բանում համոզված եմ, որ մշակույթի զարգացումը եւ քաղաքակրթության զարգացումը տարբեր բաներ են։ Քաղաքակրթությունը՝ տեխնիկա եւ այլն, կարող է զարգանալ, բայց մշակույթը չզարգանալ. հիմա մենք այս վիճակի մեջ ենք։ Երբ խոսում ես պաշտոնյաների հետ, ասում են՝ ի՞նչ է եղել, կինո էլ ունենք, թատրոն էլ ունենք, գրականություն էլ ունենք։ Այո, ունենք, բայց ժողովուրդը տեղյակ չի։ Ես չեմ հասկանում, թե ինչպես պարզվեց, որ հայ ժողովրդի մեջ այդքան անպետք մարդիկ կան. այս հեղափոխությունը ցույց տվեց, թե մեր ժողովուրդն ինչքան է անպետք, երբ պիտի ինքնուրույն որոշումներ կայացնի, անկարող է։ Մի 2-3 տարում ամեն ինչ այնպես փչացավ, ժողովուրդը դարձավ ուրիշ ժողովուրդ, մշակույթը՝ չգիտեմ ինչ. գուցե ես պեսիմի՞ստ եմ։

- Փաստորեն, մենք պետություն ստեղծելու մեծ իդեա ունեինք, բայց հասանք նրան, ինչ այսօր ունենք։ Սրա՞ն էինք մենք ձգտում։

- Մենք պետական շինարարության փորձ չունեինք, դարեր շարունակ պետականությունից զուրկ ենք եղել, դրա համար էլ անփորձ ենք, բայց այն ամենը, ինչ որ կատարվում է, այնքան ակնհայտ է ու աղետալի, այդպես ժողովուրդ չեն պահում։ Ես չեմ ասում, թե ժողովուրդը պետք է լավ ապրի, որ գնահատի մշակույթը։ Շատ երկրներ կան, որոնց կենսամակարդակը բարձր է, բայց մշակույթի նկատմամբ հետաքրքրություն չունեն. դրանք տարբեր բաներ են։ 88-90 թվերին ազգային զարթոնքի մի աննախադեպ վերելք էր, ես չգիտեմ, թե էլ երբ այդպես կլինի, բայց դա շարունակություն չունեցավ։ Ես մի բանում համոզված եմ, որ մեր ժողովուրդը շատ համբերատար է, չարքաշ, դժվարություններ տեսած ժողովուրդ է, ամեն ինչի հետ կհամակերպվի, միայն թե լինի արդարություն։ Բայց եթե արդարություն չկա, գոնե այդքան լկտիություն չլինի։ Հիմա մեր ժողովուրդը ճեղքված է, երկու մասի է բաժանված՝ աղքատներ եւ հարուստներ. սա ապրելակերպ չի։ Շատ վիրավորական է, որ արվեստագետը պետք է նայի հարուստի ձեռքին։ Իմ վերջին ֆիլմը մի 3 տարի առաջ եմ նկարահանել՝ «Նարեկացի որոնելիս», ֆիլմի գաղափարն էր՝ այսօր Նարեկացի կա՞, թե՞ չկա, ժողովրդին պե՞տք է, թե՞ պետք չէ։ Ժողովրդին որ հարցնում ես՝ Նարեկացի, ասում է՝ հա, բա ո՜նց, բայց իրականում չգիտի։ Նարեկացի ասածս կատարելության ձգտումն է, բայց մենք չենք ձգտում կատարյալին։ Ժողովուրդը կարող էր ապրել ավելի վատ, բայց ձգտում, ոգի ունենար։

- Արդյունքում՝ արժեքների կորուստ, բարոյալքված հասարակություն, իր երեկը չգիտակցող եւ վաղը չտեսնող մի մարդկային զանգված, որի ոտքերի տակից հողը փախչում է։ Որպես արվեստագետ, ինչպե՞ս եք վերաբերվում այս արտագաղթին, անապագա գալիքին։

- Շատ մեծ ցավով եմ վերաբերվում արտագաղթին, բայց մեր բանահյուսության մեջ մեծ տեղ են գրավում ղարիբության երգերը, երեւի մեր ժողովրդի մեջ կա այդ գաղթելու հատկությունը։ Ցեղասպանությունից հետո հազիվ դառնում էինք ժողովուրդ, կամաց-կամաց ոտքի էինք կանգնում, բայց ի՞նչ ստացվեց, նորից ցիրուցան ենք լինում, կորցնում ենք ստեղծած արժեքները։ Հիմա սկսել են բարեգործությունը փառաբանել. ի՞նչ բարեգործություն է, երբ օլիգարխը քամում է ժողովրդին, հետո մի երկու կոպեկ տալիս ու բարեգործ է դառնում։ Բացի այդ, գողությունն է շատ երկրում, կոռուպցիա են ասում. ի՞նչ տարբերություն կա կոռուպցիայի եւ գողության միջեւ։ Ես չեմ կարծում, թե մեր ղեկավարը հիմա մտահոգ չի, դա բացառվում է, երբ աչքի առաջ տեսնում է երկիրը դատարկվում է, թշվառանում է, բայց ինչո՞ւ չի կարողանում ինչ-որ բան անել։ Չի կարող պատահել, որ չուզենա անել, բայց հնարավոր չի, իսկ ինչո՞ւ հնարավոր չի։ Երկիրը կարելի է ղեկավարել օրենքներով եւ կարելի է ղեկավարել՝ ինչպես Ստալինը, երբ ոչ մի օրենք գոյություն չուներ։ Կոպիտ ասած՝ գողական ձեւով էլ կարելի է ղեկավարել։ Շատ բնական վիճակ է այդ գողական օրենքներում. այս մարդը հեղինակություն է, եւ դրան պետք է լսենք։ Հիմա այդ հեղինակությունը չկա մեր երկրում։ Իմ կարծիքով, Սերժ Սարգսյանը թույլ ղեկավար է։ Հիմա կհարցնեք՝ ուզում ես ուժե՞ղ ղեկավար, որ… այո, ես կուզենայի ուժեղ ղեկավար, բայց այն պայմանով, որ այդ ուժն ինքը գործադրեր ոչ թե խեղճ ժողովրդի, այլ ունեւորների վրա։

Ֆելիքս ԵՂԻԱԶԱՐՅԱՆ