Հայաստանը փոքր երկիր է՝ կարասի նման, գոռում ես՝ ձայնը բոլորը լսում են

Հարցազրույց «Նարցիս» մշակութային հանդեսի փոխխմբագիր, բանաստեղծ, թարգմանիչ Շանթ Մկրտչյանի հետ

- Գրական մամուլն այսօր մեր երկրում ի՞նչ խնդիրներ է բարձրաձայնում, որքանո՞վ են դրանք ակտուալ, եւ որքանո՞վ են գրական պրոցեսներն արտացոլվում նաեւ գրական մամուլում։

- Գրական մամուլ ասելով՝ պետք է առանձնացնել ընդամենը մի քանի գրական հանդես՝ «Գրական թերթ», «Նորք» ամսագիր, «Նարցիս», «ԱրտԳրականություն», «Литературная Армения», «Գարուն» եւ «Անդին», որը, գրականից բացի, նաեւ հասարակական այլ խնդիրներ է շոշափում։

- Ստացվում է՝ մատների վրա կարելի է հաշվել գրական մամուլը։ Մեր երկրի համար դա շա՞տ է, թե՞ քիչ։

- Եթե հաշվի առնենք նաեւ Գրողների միության մասնաճյուղերի թերթերն էլ, կարծում եմ՝ շատ չէ, նույնիսկ քիչ է։ Բայց ամբողջ խնդիրն արդյունավետությունն է, թե այդ մամուլն ինչպես է արտացոլում ժամանակակից գրական պրոցեսը։ Մամուլի գործն առաջին հերթին գրական ստեղծագործություն ներկայացնելն է՝ պոեզիա, արձակ, հետո մնացած ժանրերը, ոչ թե հակառակը։ Երկրորդը արձագանքներն են հրատարակված գրքերի մասին։

Արձագանքներից բացի, կարեւոր է նաեւ հեղինակների եւ ստեղծագործությունների ամբողջական արժեւորումը։ Այդ առումով, կարծում եմ, որոշ հեղինակներին կատարված անդրադարձն ավելի քան բավարար է, եւ կան հեղինակներ, որոնք ընդհանրապես մոռացված են։ Դա կարող եմ ասել հատկապես մեր սերնդի մասին, որ այս ժամանակների փոփոխությունների ամբողջ ծանրությունն իր ուսերին կրեց։ Այսօր շատ երիտասարդներ նաեւ «Նարցիսում» են կայացել։ Բայց գրականության մեջ երիտասարդ, թե մեծ, նման սպորտային շերտավորումներ անելը սխալ ու միամիտ բան է։ Հետո չի նշանակում, որ մարդն ինչքան մեծացավ, այնքան ավելի լավ է գրելու, մի պահ գալիս է, որ ճիշտ հակառակն է տեղի ունենում։ Այդ դեպքում պետք է թողնենք, որ գրականությունը, որպես առանձին աստվածություն, ինքն իր օրենքներով առաջ շարժվի, ինքն իր մեջ կայանա։ Գրականությունն ունի իր զարգացման, դրսեւորման կանոնները։ Այսօր ընդհանուր վիճակը բարեփոխումների խիստ կարիք ունի, դա նախեւառաջ վերաբերում է գրողի ստատուսին հասարակության մեջ։ Գրողը ստատուս չունի։

- Նախկինում ունե՞ր։

- Նախկինում լավ էլ ուներ, իսկ այսօր ո՞վ է գրողը։

- Իսկ ո՞րն է պատճառը։

- Ուշադրություն չեն դարձնում։ Այսօր գրողը ո՞ր սոցիալական շերտի մեջ է, ինչո՞ւմ է այդ բոլորն արտահայտվում, դա ոչ ամրագրված է, ոչ էլ գոյություն ունի։ Նույնիսկ մեր աշխատանքը ստաժ չի համարվում, չի վարձատրվում, բերել այս տեսակ ինքնարժեքի իջեցման, սա անթույլատրելի բան է։ Այս ֆոնի վրա, երբ գրողի ինքնարժեքն իջնում է, մեր ուշադրությունը տարօրինակ ձեւերով սեւեռվում է այլ գրականություններին։

- Ասացիք, որ այսօր խնդիրը գրական մամուլի արդյունավետության մեջ է, ի՞նչ նկատի ունեք։

- Այն, որ ժամանակին ստեղծագործությունը տպագրվի, հեղինակը գնահատվի։ Չեմ կարծում, որ մենք այսօր այնքան վատ գրականություն ունենք, որ դա չի կարելի ներկայացնել։ Ես այսօր կարող եմ 20 արձակագրի եւ 20 բանաստեղծի անուն տալ, որոնց հանգիստ կարող ենք ողջ ԱՊՀ տարածքով ներկայացնել եւ ոչ միայն։ Ունենք հրաշալի գրողներ, ուղղակի գրողն ընթերցող չունի, որովհետեւ տպագրվում են 500 օրինակով, գրադարանները չեն համալրվում, գրքերը դպրոցներ չեն մտնում, ավելին՝ գրական մամուլն արգելված է մտցնել դպրոց...

- Ո՞վ է արգելել։

- Այդպես չեն ասում, որ արգելում ենք՝ չմտցնեք, բայց ցանկացած քայլ ամսագիրը դպրոց տանելու, ներկայացնելու, չեմ ասում աշակերտներին վաճառելու, գոնե դպրոցի ուսուցչին մի օրինակ պետք է, չէ՞, ծանոթ լինելու համար, բայց ոչ մի դպրոց գրական մամուլ չի ստանում։ Ես ժամանակին մինչեւ Աշոտյան այս հարցը բարձրացրել եմ եւ ասեմ, որ բոլորովին չի խրախուսվում, որ գրական մամուլը մտնի դպրոց, մինչդեռ դա մի մեծ գումար չէ դպրոցի համար՝ ջնջոցի արժեքից էլ ցածր է։ Գրական մամուլը դպրոցներ, բարձրագույն ուսումնական հաստատություններ հասցնելն այնքան արագ լուծվող հարց է, ուղղակի ցանկություն է պետք։ Տարին դա 10-15 հազար դրամ է կազմում, բայց եթե չկա, ուրեմն արգելված է։ Ես չեմ խոսում գրամոլների մասին, որոնք օրը մեջ կարող է մի գիրք տպեն, այս դեպքում հնարավորություններ կան, բայց արժեք էլ չկա։ Բնականաբար, այս գրքերի մասին չէ խոսքը, որ դպրոցներ մտնեն։ Պետպատվերի շրջանակում տպված գրքերը գոնե պետք է մտնեն գրադարաններ, բայց դատարկ են գյուղերի, դպրոցների գրադարանները, չեն համալրվում։ Նվիրատվություններով ուզում են ամբողջ գրադարանային ֆոնդը համալրեն, բայց այդպես չի կարելի։ Այսօր մեծ գրական ինտրիգների եւ, այսպես ասած՝ «տասովկեքի» նոր ժանրեր են ի հայտ եկել, որոնց մեխանիզմները բոլորին հայտնի են թե մեր հանրապետությունում, թե մեր հանրապետությունից դուրս։

- Ո՞րն է դա։

- Այսինքն՝ բուն արժեքներից շեղվում են եւ որոշակի կեղծ արժեքի փառաբանության մտայնություն են առաջացնում։

- Առաջ չկայի՞ն այդ գրական ինտրիգները, սեփական անձը փիառելու մեխանիզմները։

- Առաջ փիառ գոյություն չուներ, ես դա համարում եմ ընթերցանության ոսկե դարը, երբ ամեն ընտանիքում գոնե 2-ը գիրք ընթերցող էին։ Երբեմն մեր ուշադրությունը մայրենի գրականությունից շեղում են շատ ու շատ գործոններ։ Իհարկե, թարգմանություններ պետք է անել, ներկայացնել ժամանակակից հեղինակներին, բայց ոչ քո գրականության հաշվին։

Ի՞նչ է ստեղծվում հայոց լեզվով։ Այսօր, օրինակ, գրական մամուլը տպագրում է տարբեր սերնդի հայ հեղինակների։ Ընտրությունը կախված է խմբագրի ճաշակից, եւ, կարծում եմ, լավ բաներ տպագրվում են։ Ընթացիկ պրոցեսում հնարավոր չէ հատընտիր անել, գորշություն էլ կա, բայց դա պարտադիր ընթացք է։ Ինչ վերաբերում է մեր ամսագրին, ապա ընտրությունը կատարում ենք՝ ելնելով գեղարվեստական չափանիշներից, ու մի ոճի մեջ չի ամփոփվում դա։ Բնականաբար, փորձում ենք ավելի մաքուր, լավ ստեղծագործություններ տպագրել, եւ կապ չունի տարիքը՝ 18, թե 80։ Հետադարձ հայացք որ նետում ես, տեսնում ես, թե բոհեմի մեջ ինչքան տղաներ կորան, այդ մարդկանց ստեղծագործությունները չեն արժեւորվում, նրանք մոռացված են։ Իսկ գրականությունը միայն հուշարձանների վրա չի հիմնվում, գրականությունն իր լավ գործերն ունի։ Մեր մտածողությունը փոփոխությունների մեջ է հիմա, եւ մտածում եմ՝ հանկարծ չկորցնի իր լավագույն հատիկը, որը հատուկ է մեր գրականությանը, իսկ հայ գրականությունը պետք է լինի ճանաչելի։ Այնպես չպիտի լինի, որ կարդաս ու չիմանաս, թե սա ով է գրել՝ վրացի, թե ուկրաինացի։ Եթե գրողի գործն օրգանական չեղավ բոլոր չափանիշներով, իր արժեքը կեղծվում է։ Ես կուզեի, որ այսօր ապրող մարդն իր գրողին ընթերցեր։ Մարդիկ կան, ովքեր ասում են՝ այսօր կա՞ գրականություն... Եթե հասնի, ընթերցեն՝ կա։

- Դուք «Նարցիսն» ի՞նչ ճանապարհներով եք փորձում հասանելի դարձնել ընթերցողին, բաժանորդագրությունը դպրոցների դեպքում հասկացանք, որ չի գործում։

- «Նարցիսն» այսօր վատ ժամանակներ է ապրում։ Ես այս ամսագրի հիմքում եմ եղել, եւ ինձ համար մեծ ցավ կլինի, եթե ամսագիրը հանկարծ մեռնի։ Մեր ֆինանսավորումը կատարվում է դրսից, որը քչացել է, չեմ կարող ասել՝ ինչու։ Դա նշանակում է, որ մենք հովանավորներ պետք է փնտրենք մեր երկրի ներսում, որ կարողանա ամսագիրը շարունակվել, իսկ սա 10-րդ տարին է արդեն, որ մեր ամսագիրը տպագրվում է։ Ամսագրի տպաքանակն էլ այս տարիների ընթացքում հազարից իջել է 300-ի, բայց վստահաբար կարող եմ ասել, որ ովքեր կարդացել են, ուզեցել են էլի կարդան։ Մենք պետք է ունենանք մշակութային ինքնասիրություն՝ շատ բարձր ու սրված, թե չէ մենք մեր դեմքը կորցնում ենք, իսկ մեզ դրանով են աշխարհում ճանաչում։ Բոլորս տեսանք, թե ինչպես Վատիկանում Նարեկացին ոգեկոչվեց, բայց մենք նույնիսկ Նարեկացի ուսումնասիրելու կենտրոն, ինստիտուտ չունենք։ Մեզ հսկայական բան է ժառանգվել, բայց որպես ժառանգ ինչպե՞ս ենք օգտվելու դրանից, այ, սա բարոյականության խնդիր է։ Սովորաբար, եթե ուզում ես մի բան քայքայվի՝ մթնոլորտն ես քայքայում, միշտ այդպես է։ Իսկ մթնոլորտն ովքե՞ր են պահում՝ ստեղծագործողները։ Բայց եթե ես իմ ներվի, ներքին չարության հաշվին որոշում եմ այդ մթնոլորտը չլինի, բա էլ որտե՞ղ ենք հավաքվելու, զրուցելու՝ մի ծառի տա՞կ։

- ՀԳՄ-ն որքանո՞վ է այդ մթնոլորտն ստեղծում եւ պահպանում։

- ՀԳՄ-ն պահպանում է այն իմաստով, որ մշտական միջոցառումներ՝ քննարկումներ, գրքերի շնորհանդեսներ տեղի են ունենում միությունում, այլ բան է, թե քննարկումներից հետո ովքեր ինչ բավարարվածության զգացումով են գնում։ Հիմա քննարկումներին եկան փոխարինելու շնորհանդեսները, որը շոուի է վերածվում, ես մերժում եմ այդ երեւույթը։ Որպեսզի միությունն ավելի տաք լինի, պիտի ամեն մեկը մասնակցություն, սիրտ բերի։ Հակասություններ, հակառակություններ էլ կլինեն, որովհետեւ ըմբռնումների տարբերություններ գոյություն ունեն, այդ ամեն ինչը պետք է բնականոն դիտել։ Ես կուզեի ուղղակի մեր քննարկումների շեշտադրումը՝ բարձրանիշն ուրիշ տեղ լիներ, որն արժանի է մեր գրական ստեղծագործությանը։ Եթե այդպես չարեցինք, կարող է գազոնի վերածենք ամեն ինչ՝ բոլորս գրում ենք, բոլորս լավն ենք, այդպես չէ։ Գրականությունն ինքը անհատների ամբողջություն է, բնական է, այդպես էլ պետք է լինի, եւ այդ դեպքում որոշակի դժգոհություն կարող է առաջանալ։ Ես կուզեի այն օրը տեսնել, որ մարդիկ գոհությամբ գալիս են միություն, քննարկումների են մասնակցում, իրենց գրող ընկերների գրքերից են խոսում, մենակ ես-ի խնդիրը շատ վտանգավոր բան է։ Մթնոլորտը սա պետք է ապահովի, որ ազատ արտահայտվեն։ Առանց քննադատության շարժում չի լինի, միայն արագ լճացում։

- Համաձա՞յն եք, որ այսօր շատ է պակասել քննադատական եւ գրականագիտական խոսքը մամուլում, հիմնականում գովեստներ են կամ, հակառակ դեպքում՝ լռություն։

- Այո, գրականագետների խնդիրը դժվար է մի քիչ, մարդը նախեւառաջ պետք է վճարվի, չեն վճարվում՝ չեն գրում, բայց վճարվելուց դուրս կա պրոֆեսիոնալ պատվի խնդիր։ Մի լավ գրականագետ կա՝ Վանաձորում է ապրում՝ Մելս Սանթոյան, ինքն առանձին գիրք տպագրեց մեր սերնդի պոետների մասին, ով իրեն դուր էր գալիս՝ պրոֆեսիոնալ իմաստով, գրում էր։ Նման գրականագետներ եթե մի քիչ շատ լինեն, ահագին բան կգա՝ իր տեղը կընկնի։ Երբեմն կարող է հոդվածը կարդաս ու իմանաս, թե գրականագետն ինչու է գրել այս գրքի մասին, ու շատերը դա գիտեն։ Հայաստանը փոքր երկիր է՝ կարասի նման, գոռում ես՝ ձայնը բոլորը լսում են։ Ես սիրում-հարգում եմ այն մարդկանց, ովքեր իրենց գրական ընկերոջ մասին կարողանում են անաչառ խոսք ասել, դա համարում եմ գրողի լավ հատկանիշներից մեկը։ Ընդունենք նաեւ, որ գրողները խոցվող են քննադատություններից, բայց մթնոլորտը շատ բանով կարող է այս պահերը թեթեւացնել եւ նորմալ ճանապարհի վրա դնել ամեն ինչ։ Բացախոսություն պետք է լինի, եւ ճշմարտությունը չպետք է նենգափոխվի, երբ ճշմարտությունը նենգափոխում ենք, ուղղակիորեն կյանքի դեմ մի վատ բան ենք գործում։