Հասարակությունը կարիք ունի մոբիլիզացնելու իր ինտելեկտուալ ուժերը 

Հարցազրույց ԵՊՀ մշակութաբանության ամբիոնի վարիչ, պատմական գիտությունների դոկտոր, պրոֆեսոր Համլետ Պետրոսյանի հետ

- Պարոն Պետրոսյան, տարեսկզբին ԿԳՄՍ նախարարն ու փոխնախարարը պատմամշակութային հուշարձանների պահպանման, օգտագործման եւ հանրահռչակման իրազեկման արշավ իրականացրին՝ քաղաքացիներին տեղեկացնելով պատմամշակութային հուշարձանների հանդեպ իրենց իրավունքների եւ պարտականությունների մասին։ Ինչպե՞ս եք այս քայլը գնահատում։

- Ցանկացած իրազեկում, անկախ նրանից, թե ում կողմից է իրականացվում, միայն ողջունելի է։ Մենք լուրջ խնդիր ունենք հուշարձանների պահպանության գործում համայնքների ներգրավման հետ։ Մարդիկ առանձին-առանձին կարծես հասկանում են այդ ժառանգության արժեքը, գնահատում են այն, որ թողնես, պաթոսով խոսում են այդ մասին, բայց իրական կյանքում ավերում են, եւ դրա առաջին ավերողները համայնքներն են։ Դա կապված է հատկապես գերեզմանոցների հետ, հին թաղումները հանել, տեղը նոր թաղումներ դնել, խաչքարերը, տապանաքարերը տեղաշարժել։ Դա վերաբերում է նաեւ Երեւանին, մարդիկ այդ ամենը քանդում են ոչ թե, որ դա իրենց համար վատ է, կամ լավ չեն ընկալում, այլ որովհետեւ ունեն առօրյա հոգսեր, խնդիրներ, մեկն օլիգարխ է, մյուսը՝ սովորական քաղաքացի։ Շատ ավելի ցանկալի կլիներ, որ սկզբում մշակվեին նման քարոզչության հայեցակարգը, մեթոդաբանությունը, եւ նոր այդ ամենը կիրառվեր։ Այս հարցն անընդհատ բարձրանում է, եւ մեր կառավարությունը շատ հաճախ ասում է, որ ժողովուրդը շատ սպասելիքներ ունի, իսկ մինչեւ քաղաքականություն, հայեցակարգ մշակվի, տարիներ կարող են անցնել։ Ես այդքան էլ այդ մոտեցմանը համաձայն չեմ, օրինակ, մենք` մեր մշակութաբանության ամբիոնի հատուկ խումբը, Արցախի մշակույթի նախարարության համար ընդամենը 3 ամսում հայեցակարգ ենք մշակել։ Այսինքն՝ մեր մասնագիտական կարողությունների վրա կա՛մ այդքան էլ վստահ չեն, կա՛մ ուղղակի չեն օգտագործում: Այնպես որ, այդ քարոզչությունը պետք է ավելի համակարգված բնույթ կրի, որպեսզի արդյունքը մեծ լինի։ Ընդհանրապես, խորհրդային տարիներից հուշարձանների պահպանությունը պետության մենաշնորհ դարձնելն ամենասխալ բանն էր, մենք այնքան ժառանգություն ունենք, որ ոչ մի պետություն ոչ մի ֆինանսներով չի կարողանա պահպանել, մինչեւ չներգրավվի ամբողջ հասարակությունը, իսկ դրա համար կան ե՛ւ տեսական մոտեցումներ, ե՛ւ որոշակի մեթոդաբանություն, որը ցանկալի է օգտագործել։

- Նախօրեին անցկացվեց «Մշակութային ժառանգություն․ փորձ եւ հեռանկարներ միջազգային համատեքստում» գիտաժողովը, որին նաեւ Դուք էիք մասնակցում։ Հուշարձանների պահպանության, իրազեկման գործում միջազգային փորձն ինչպիսի՞ն է, այդ հարցերն ինչպե՞ս են պետության կողմից կազմակերպվում դրսում։

- Գիտաժողովը շատ բարձր եմ գնահատում, որովհետեւ առաջին ընդհանրական փորձն էր՝ ներգրավելու հատկապես Բոլոնիայի համալսարանի կարող ուժերը։ Նկատեմ նաեւ, որ գիտաժողովն ավելի պրակտիկ հարթության վրա էր, խոսք էր գնում հուշարձանների եւ ընդհանրապես մշակութային ժառանգության արտեֆակտների վերականգնման մեթոդաբանության մասին։ Իսկ հասարակություն-հուշարձան փոխհարաբերության խնդրին անդրադարձա ես իմ զեկուցման մեջ, որը նվիրված էր կոնֆլիկտի գոտում հուշարձանների պահպանությանը։ Այսօր մենք լուրջ խնդիր ունենք ոչ միայն Հայաստանի կենտրոնում գտնվող հուշարձանները պահելու, պահպանելու հարցում, այլ նաեւ կողմնորոշվելու, թե ընդհանրապես ինչպես պետք է վարվել հուշարձանների հետ կոնֆլիկտի գոտում, որովհետեւ միջազգային բազմաթիվ պայմանագրեր կարծես թե գտնում են, որ մենք ընդհանրապես ոչինչ չպետք է անենք, իսկ դա նշանակում է Արցախի ժողովրդին զրկել մշակույթի իրավունքից: Կարծում եմ՝ մենք կարիք ունենք մի ուրիշ նման գիտաժողովի կամ հավաքի, որտեղ առանձնակի պետք է քննարկվեն հենց այս խնդիրները. հասարակությունը եւ մշակութային ժառանգությունը, որը սերտորեն կապված է այս խնդրի հետ, իսկ նրա վերականգնումը տեխնիկական խնդիրներ են, որ չեն շոշափում այդ հարցերը:

- Դեկտեմբերի վերջին Ալավերդուն հարակից Սանահին կայարանի՝ ցարական շրջանում կառուցված շենքերը քանդվեցին։ Նախարարությունը պատճառաբանեց, որ դրանք հուշարձանների պահպանության ցանկում գրանցված չէին։ Այս դեպքում պետության պահվածքը հակասական է դառնում․ մի կողմից՝ իրազեկման արշավ է անում հուշարձանները պահպանելու ուղղությամբ, մյուս կողմից ձեռքերը լվանում է՝ չգրանցված հուշարձանների դեպքում: Ինչպե՞ս եք լուծումը պատկերացնում, հատկապես որ շատ հուշարձաններ ունենք, որոնք պահպանության ցուցակներում ներառված չեն, բայց արժեքավոր են:

- Սա եւս նույն ընդհանրական խնդրի մի դրսեւորումն է, մեր մշակութային ժառանգության, հատկապես անշարժ հուշարձանների ցանկերը խորհրդային ժամանակի ժառանգությունն են, որտեղ, ըստ էության, կարեւորվել են հին հուշարձանները, նաեւ՝ քաղաքական  հուշարձանները, բայց չի կարեւորվել ոչ վաղ անցյալի ժառանգությունը, որը խիստ էական է: Ընդհանրապես, այդ ցուցակների կազմման տեսական եւ մեթոդաբանական մոտեցումները պետք է շատ արագ փոխվեն, որտեղ ներգրավված չեն վաղ անցյալի բազմաթիվ հուշարձաններ, բայց որոնք շատ հաճախ ավելի մոտ են մարդկանց ու հասկանալի, որովհետեւ նրանց քաղաքային միջավայրի եւ տեղական լանդշաֆտի մասն են կազմել: Աշխարհում հիմա զարգանում է հատկապես արդյունաբերական ժամանակաշրջանի ժառանգության կարեւորումը: Մենք ունենք բազմաթիվ լքված գործարաններ, հիմա ի՞նչ` պետք է դնեն ու այդ բոլոր գործարանները քանդե՞ն: Աշխարհում ընդունված է այդ գործարանները դարձնել ժամանակակից մշակութային բիզնես գործընթացի մի հատվածը, եւ եթե չլինի որոշակի հայեցակարգ՝ այդ ամենի մասին մշակված, այդպիսի շենքերը, որոնք չեն կարեւորվել որպես ժառանգություն, անհետանալու են, եւ մարդիկ իրենց երեկվա կյանքի լուրջ բաղկացուցիչներն են կորցնելու: Կարծում եմ՝ սա ընդհանրական մոտեցումների հստակեցված չլինելու արդյունք է, եւ շատ հաճախ դժվար է մեղադրել որեւէ մեկին, որովհետեւ կառավարությունը, իշխանությունները չունեն իրենց հայեցակարգը, չկա այդ ամենի մանրամասնումը եւ ամեն մի դեպքում գործողությունների որոշակի օրակարգը: 

- Այս ոլորտում մասնագետներ շատ ունենք, գումարած նախարարությանը կից հուշարձանների պահպանության ՊՈԱԿ-ները, ինչո՞ւ չի մշակվում այդ մեթոդաբանությունը, հայեցակարգը: Շատ մասնագետներ առաջարկում են նաեւ վերականգնել 1990- ականների ցանկը, որից շատ հուշարձաններ դուրս թողնվեցին: Սա ինչքանո՞վ հարցի լուծում կլինի:

- Խնդիրը ցուցակը վերանայելու մեջ չէ, խնդիրն այն է, թե մենք ինչ մոտեցումներով ենք վերանայում այդ ցուցակը, որովհետեւ ամեն մի մասնագետ կարող է ասել՝ սա կամ նա է կարեւոր: Իրականում այդ մոտեցումները պետք է հստակեցվեն, կանոնակարգվեն, եւ նոր ցուցակ կազմվի: Երբ տիկին Մակունցը նախարար դարձավ, ես իրեն նամակ գրեցի եւ առաջարկեցի իրենց համար մի քանի դասախոսություն կարդալ մշակութային քաղաքականության եւ ժառանգության մասին, նույնիսկ կատակեցի, որ կարող է լինել լավ պոետ՝ լավ բանաստեղծություններ գրի, բայց հայերեն այբուբենի բոլոր տառերը լավ չիմանա: Մոտավորապես այսպիսի իրավիճակ է ստեղծվել: Հեղափոխությունը մշակույթի ասպարեզում ինտելեկտուալ մի բան է, այն պետք է լուրջ մասնագիտական վստահություն վայելող, հետազոտական խմբի կողմից մշակվի, ներկայացվի, քննարկվի:

- Այս օրերին քննարկվում է նաեւ Հանրապետության հրապարակի ստորգետնյա շերտը թանգարանի վերածելու նպատակահարմարության հարցը։ Արդեն աշխատանքային խումբ է ստեղծվել, Դուք արդյոք ընդգրկվա՞ծ եք այդ խմբում եւ, ընդհանրապես՝ ի՞նչ կարծիք ունեք այս գաղափարի մասին։

- Այն քննարկումները, որ կատարվել են ճարտարապետության թանգարանի եւ նախարարի կողմից հրավիրված խորհրդակցության ժամանակ, ես դրանց ներկա եղել եմ: Ընդհանուր առմամբ, բավականին ընդարձակ մշակութային ժառանգությանն ուղղված ծրագրերը ողջունելի են: Հաճախ կառավարությունը կարող է մի այնպիսի բան նախաձեռնել, որ որոշակիորեն համախմբի մասնագետներին, հասարակությանը, ինչ-որ թռիչքի նախապատրաստի, այլ հարց է, թե ինչ է ընտրվում այս դեպքում: Եթե ինձ հարցնեին, ապա ես կասեի, որ այդ ընտրությունն այնքան էլ իմ սրտով չէ, ոչ թե որ ես որպես հնագետ շահագրգռված չեմ, կամ դրանք արժեք չունեն, ուղղակի խոսել հրապարակի տակի կառույցների, նրանց արժեքի մասին` նկատի ունենալով միայն ժամանակը, այնքան էլ կոռեկտ մոտեցում չէ: Քիչ առաջ ասացի, որ մենք լիքը բաներ ունենք, որ ընդամենը 100, 60 տարի առաջ են կառուցվել: Հասարակությունը կարիք ունի մոբիլիզացնելու իր ինտելեկտուալ ուժերը՝ որոշակի թռիչքի համար դեպի մշակութային ժառանգությունը: Հետո, եթե նման խնդիր է ծագում, նախեւառաջ պետք է հասարակությանը ներկայացնել, թե արդյունքում մենք ինչ ենք ունենալու: Առաջնային հարցն այն է, որ մենք ունե՞նք բոլոր տիպի հնարավորությունները՝ հրապարակի տակը հետազոտել, վերականգնել, վերածել այն թանգարանի, առանց որեւէ չափով փոխելու մերօրյա հրապարակի լանդշաֆտային, քաղաքաշինական արտաքին ընկալումը: Դա ամենաբարդ խնդիրն է: Եթե մարդիկ մտածում են, որ պետք է փորվի, եւ ավերակներ ցուցադրվեն հրապարակի փոխարեն, իհարկե, դա որեւէ մեկը չի կարող ընդունել, ուզում է լինի հնագետ, ճարտարապետ կամ ՀՀ քաղաքացի: Աշխարհում նման փորձեր շատ կան: Վերականգնվում են այնպես, որ առկա կառույցին, միջավայրին որեւէ վնաս չի հասցվում: Կկարողանա՞ն դա անել մեզ մոտ` չգիտեմ: Դրա համար իմ առաջարկն այն է, որ սկսել ոչ թե պեղումից, հնագիտական հետազոտությունից, հրապարակը քանդելուց, այլ նրանից, որ, ենթադրենք, արվեց այդ ամենը, հետո ինչպե՞ս է այն վերականգնվելու, որ դա մնա բացառապես գետնի տակ, եւ այսօրվա հրապարակի արտաքին տեսքը դույզն-ինչ չտուժի: Եթե նախաձեռնությունը որպես գաղափար շատ լավն է, ապա կոնկրետ ընտրության դեպքում որոշակի ռիսկեր կան, ես հիշում եմ Զորաց քարերի հետազոտությունը, հնագետը գնում է, որ պեղի, տարբեր խմբեր հավաքվում են եւ չեն թողնում: Հիմա ես չեմ պատկերացնում, որ որեւէ հնագետ ռիսկ անի հրապարակը քանդել: Այսինքն՝ երկխոսության խնդիր կա, գաղափարը լավն է, բայց մանրամասնված չէ, նրա բոլոր բաղադրիչները հասարակությանը հստակորեն ներկայացված չեն: Մյուս կողմից էլ պետք է նկատեմ, որ այս գործընթացը շարունակվում է: