Իրական հեքիաթ (էսսե)

Զրույցներ կան, որ ամեն մարդու հետ չես անի: Զրույցը շատախոսություն չէ, այլ` հիշողություն, որն ամենքի դեմ չես փռի: Սրանց սասունցի ընկերս` Վազգենը, նաեւ ավելացնում է. «Սուրճն ալ ամեն մարդու հետ չի խմվի»: Դա է պատճառը երեւի, որ ամեն անգամ, խանութ ոտքս  ներս չդրած, Վազգենը աշխատակցուհուն իմաց է տալիս. «Հասմիկ, աղվոր սուրճ մը եփիր, ընկերս եկավ»: Հետո տեղավորվում է բազկաթոռի մեջ, շտկում գրասեղանին դրված իրերը ու սասունցու ուղղամտությամբ ասում. «Քանի դեռ Հակոբը չի եկել, մեկ-մեկ հատ ծխենք»: Խոսքը դեղագործ Հակոբի մասին է, որն ամեն անգամ ներս մտնելիս ծխախոտի թանձր ծխից ու հոտից դեմքը խոժոռում է ու «մեղք չե՞ք, գոնե դուռը բաց թողեք» ասելով, միեւնույն է, դժգոհ հայացքով տեղավորվում է մեր կողքին: Նրա բժշկական գիտելիքներն ու առողջապահական քարոզներն այլեւս հոգնեցրել էին ոչ միայն մեզ, այլեւ իրեն` դեղագործ Հակոբին:



Նա էլ Վազգենի նման ընտանիքով Հալեպից Հայաստան է տեղափոխվել՝ ընդմիշտ:



«Փայտով էլ ծեծես, տեղեն շարժվողը չենք»,- ասում են նրանք` ի հեճուկս Հալեպում, Բեյրութում, Փարիզում, Կանադայում, ԱՄՆ-ում ապրող իրենց ծանոթ բարեկամների, որոնք դեռ սպասում են. «Քիչ մըն ալ լավանա, մենք էլ Հայաստան կտեղափոխվենք»:



«Ծո ախպար, լավանալե ետք ով ասես կուգա, հիմա եգուր, քո չափով լավցուր...»,- ասում է Հակոբը, որը ոչ միայն Հալեպում էր հայտնի դեղագործի համբավով, այլեւ ողջ Սիրիայում, դեռ մի քանի երկիր էլ այն կողմ:



Օգտվելով նրա բացակայությունից` ազատ ու անկաշկանդ ծխում էինք:



Հալեպի ինքնատիպ բույրով սուրճն արդեն սեղանին էր: Ումպ-ումպ ծխախոտի թանձր ծխի հետ դատարկվող գավաթի պես Վազգենը  պարպվում էր հիշողություններից: Այս անգամ ցամաքով էր Հալեպ մեկնել, ու որթ ու դարձը Արեւմտյան Հայաստանի ճանապարհներով էին անցել: Չէի ընդհատում, մանավանդ, որ նա պատմելու լավ շնորհ ու անկեղծ ոճ ունի: Հուշերի թեւին նստած՝ հասանք Բասուր: Զրույցը մի պահ ընդմիջվեց. Վազգենը ասածն ավելի հաստատ ու համոզիչ դարձնելու նպատակով դարակից հանեց Թուրքիայի քարտեզն ու փռեց սեղանին եւ առանց դժվարության, առանց փնտրելու մատը դրեց կետին.



«Կտեսնի՞ս, սա է Բասուրը, հիմա Ղուլբ կկոչվի, թրքական անունն է: Մինչեւ 1915 թվականը,- լարվեց,- իսպառ հայկական գյուղ էր, հիմա քրդաբնակ է: Քիչ  վար,- մատն աննշան շարժելով տեղից,- Կարո Սասունիի գյուղն է, այնքան մոտ, որ բոռայիր, կլսեին»:



Վազգենի ցուցամատը քարտեզից չէր պոկվում. ասես դրել է րտոհմի հիշողության զարկերակին. «Աս էլ մորս գյուղն է` Հայնին, նորեն քրդաբնակ է...»: «Հայնի՞,- ընդհատեցի ես,- ծանոթ անուն է, կարծեմ դեղագործ Հակոբի...»: «Իրավ ճիշտ կհիշես, Հակոբին մեծ մոր թե հոր գյուղն է նաեւ,- հետո ժպտալով,- սերս առ դեղագործ Հակոբին Հայնիեն կուգա...»:



Քրդաբնակ թրքանուն նախկին հայկական գյուղերի մի ամբողջ շարան է Վազգենի սահող ցուցամատի տակ: Հիշեցի տարիներ առաջ Տեր-Զորի հեռավոր գյուղերից մեկում հանդիպածս արաբացած հայերի սերունդներին, որոնք հիշում էին իրենց մեծ հայրերին ու մեծ մայրերին անուն առ անուն.



«Իմ մեծ հոր անունը  Թադեւոս էր...»



«Իմ մեծ հոր անունը Արամ էր...»



«Իմ մեծ հոր անունը Տիգրան էր...»



«Իմ մեծ մոր անունը Սեդա էր...»



«Իմ մեծ մոր անունը Պայծառ էր...»



«Իմ մեծ մոր անունը Սրբուհի էր...»



«Իմ մեծ հոր անունը Սարգիս էր...»:



Իմ մեծ հոր անունը, իմ մեծ մոր անունը, իմ արմատը...



Տոթ ու կեզ անապատներում իրենց արթնացած հիշողություններից  ոգեւորված՝ հուզվում էին, աչքներն արցունքակալվում: Մեկը գլխարկով արցունքն էր մաքրում, մյուսը` հուզմունքից կոկորդը սեղմում... Թվում էր` անցյալի մի փոքրիկ պատառ հիշողության արցունքով է ողողվում, ու տոհմածառը ծիլ է տալիս, բողբոջում, ծաղկում...



Հիմա թրքանուն քրդաբնակ գյուղերը ինձ հիշեցրին Տեր-Զորի անապատում ապրած այդ օրը, ու հիմա Վազգենն իր ցուցամատով ասես քերում էր, մաքրում էր, սրբում էր ամոթը, մուրը նրանց ճակատից... Մե՜ր ճակատից...



Մանկության տարիներին, առաջին անգամ, երբ հայրս աշխարհի գունեղ քարտեզը կոճգամով փակցրեց պատին ու ինձ այն կարդալ էր սովորեցնում, ինձ համար դերձակի ձեւած գունեղ շրջազգեստ լիներ կարծես...



Իսկ հիմա Վազգենի սեղանին լեշի պես փռված Թուրքիայի քարտեզը մսագործի դանակով գծված բաց վերք էր հիշեցնում...



Վազգենը միտքս կարդաց. «Աս քարտեզի որ կետին էլ մատդ դնես, տակեն Հայաստան դուրս կուգա... որ քարը շրջես, հայու ոսկոր կա տակը...»:



Մի պահ լռեց: Նորից մատը դրեց Բասուրին ու հիշեց 50 տարի առաջ կատարած իր ճամփորդության մասին, որը հիմա պիտի պատմի. «Ջահել էի, պինդ, ավյունով լիքը: Աշխարհը ոտքիս տակն էի առել եւ օր մը ըսի՝ Էրգիր պիտի գնամ: Հայրս շատ էր պատմել: Որոշեցի գնալ` սեփական աչքերով տեսնել... Հորս պատմելով՝ Բասուր ազգական ունեինք: Ամեն պատմության մեջ կորցրած քրոջը` Մաքեին էր հիշում... Այդքան մահ ու ավեր տեսած մարդը, որ քարացած սիրտ ուներ ու սթափ միտք, քույրը նրա թուլությունն էր...



Մյուս կորուստը խաղողի այգիներն էին, որ հեռանալիս թողել էր Բասուրում մնացած միակ հային, որը ազգական էր նաեւ: Պայման էր դրել, սակայն, ազգականի առաջ, որ այգիներն առանց իր գիտության ու թույլտվության չվաճառի...



Որոշումս հաստատ էր: Հորես նախ իրավունք, հետո օրհնություն առնելու գնացի:



«Դուն ալ հաստակող սասունցի ես,- ասաց,-ինձմե ելած: Գնա»:



Եվ իրավունք էր, եւ օրհնություն:



«Ապսպրանք մը չունի՞ս»,- հարցրի:



Հայրս տխուր ժպտաց` «ո՞ւմ, ի՞նչ...», հետո ասես ինչ-որ բան հիշեց. «Բասուրի իմ խաղողի այգիները թե չեն չորացել, չորս ողկույզ բեր ինձ»»:



Վազգենը հեքիաթի պես էր պատմում: Արքայազնը գնում է թագավոր հոր վերջին կամքը, ցանկությունը կատարելու, այս անգամ անմահական խաղողի չորս ողկույզ է թագավորի ուզածը: Այս ո՞ր մի հեքիաթն իրական չէ, կամ այդ ո՞ր իրականը հեքիաթ չէ...



Ափսո՜ս... մենք մեր հեքիաթներին քիչ հավատացինք, հետո ընդհանրապես չհավատացինք... մեր թագավոր հայրերի ուզածն ինչ էր, որ զլացանք, չկատարեցինք ու մնացինք անթագավոր, անհեր, անհեքիաթ, աներկիր... Նրանց օրհնանքը չառանք ու անեծքի տակ մնացինք... Ափսո՜ս, հազա՜ր ափսոս... Երանի նրան, ով իր թագավոր հոր օրհնությամբ ապրեց եւ օրհնելու իրավունք վաստակեց...



«Գացի Բասուր,- հեքիաթասացի տոնով շարունակեց Վազգենը,- հորս նկարագրածով գտա մեր տունը: Քուրդ գյուղապետի տունն էր այլեւս»:



Լռեց: Աչքերը մշուշոտվեցին: Թվում էր, ուր որ է կփլվի ու տղամարդավարի կհեկեկա: Կոկորդի խնձորակը վեր ու վար եղավ: Մի կում ջուր առավ բերանը, ասես ներսում արթնացած կրակը մեղմելու, մարելու. «Հորաքրոջս` Մաքեին գտա»:



Հուզմունքը ինձ փոխանցվեց: Մարմինս փուշ-փուշ եղավ:



«Ո՞ղջ էր»,- հուզված, զգույշ հարցրի:



«Ողջ էր»,- Վազգենը գլխով հաստատեց ասածը ու հուզմունքը հաղթահարած մարդու ձայնով շարունակեց. «Մարդիկ գտա, պայմանավորվեցինք, ուզած դրամը տվի, որ Մաքեին մաքսանենգ ճամփով Հալեպ հասցնեն: Խոստացա, որ ուզածս անելեն ետք դարձյալ դրամ չեմ խնայի... Ամեն օր ճամփին կնայեի, թե երբ պիտի Մաքեին բերեն...:



Տապ, հեղձուկ օր էր: Անծանոթ քուրդ մը եկավ քովս` խանութ: Դեմքեն կերեւեր, որ լավ լուր չէ բերածը: Տվածս դրամը դարձուց: Իմ վերադարձեն հետո Մաքեն մահացել էր: Դրամեն մաս մը քրդին տվի, մաս մը` եկեղեցուն, մնացածն ալ կարոտյալներուն բաժնեցի` Մաքեի հոգու հանգստի համար...



Որոշել էի Հալեպ հասնելես ետք հորս անակնկալ ընել, չեղավ...



Հորս չըսի, չիմացավ, որ Մաքեին գտել եմ...»:



Մաքեի տխուր պատմությունը ցրելու համար հարցրեցի. «Իսկ այգինե՞րը, խաղողի այգիները մնացե՞լ էին...»:



Ժպտաց:



«Ի՞նչ այգիներ... Լեռներու ստորոտին այս ու այն կողմ քարերից խլված չորս հողակտոր` ամենապզտիկը աս մեր նստած տեղուն չափ, ամենամեծը` 2-3 անգամ մեծ... Ափիս չափ բաներ էին... բայց հայրս էր շինել... Բասուրում ապրող մեր միակ ազգականը, որին չվաճառելու պայմանով էր հայրս այգիները թողել, եկավ իմ ետեւից: Մարդը շիտակ պահել էր պայմանավորվածությունը: Հորս պատվիրանը, ցանկությունը փոխանցեցի` ամեն այգուց մի-մի ճութ խաղող...



Երկու օր մնացի Բասուրում: Վերադարձիս այգեպանը, որ միակ հայն էր իր ընտանիքով մնացել Բասուրում, չորս կողով խաղող բերեց: Մեն կողովից մի-մի ողկույզ առի ու վերադարձա Հալեպ... Հայրս այդպես էր կամեցել...»:



«Տարիներ անց,- շարունակեց Վազգենը,- Բասուրից մեր ազգականը եկավ Հալեպ՝ հորիցս այգիները վաճառելու արտոնությունը առնելու. «Մեր աղջիկները մեծցան, արբունքի հասան, չենք ուզեր, որ քուրդը տանք, կուզենք Պոլիս տեղափոխվել, դրամի պետք ունինք...»:



Հայրս արտոնեց: Իր բաժնից հրաժարվեց, ըսելով. «Պատիվը փրկելու համար է, իմ բաժինս էլ աղջիկներուդ բաժինք թող ըլլա»»:



Իրական հեքիաթի նմանվող այս պատմությունն ընդմիջվեց դպրոցից ուղիղ խանութ եկած թոռան` Վազգենիկի ներխուժմամբ: Գրկախառնվեցին 77 ու 11 տարեկան Վազգենները:



«Դպրոցեն լավ նիշ բերի՞ր»,- հարցրեց պապը:



«Դաս չհարցրին»,- հայաստանյան առոգանությամբ ծիծաղուն աչքերով պատասխանեց թոռը:



«Վազգենի՛կ»,- կանչողը մայրն էր...



Թոռը ցած թռավ պապի գրկից ու մոր  կանչին գնաց...



«Վազգենիկ,- կամաց, որ միայն մենք լսենք, նմանակեց Վազգենն ու շարունակեց:- Ինձ Վազգենիկ ըսող չեղավ... Ո՞վ ժամանակ ուներ, ո՞վ պիտի ըսեր...



Մենք մանկություն չունեցող մարդիկ էինք... Ես անոնցմե մեկն եմ... Տա Աստված` վերջինը...»:



Դեղագործ Հակոբը չեկավ...



Ուզածներիս չափ ծխեցինք:



Սպարտակ



ՂԱՐԱԲԱՂՑՅԱՆ