Հայ գիտնականներ, աուո՜ւ, ո՞ւր եք, ձեն հանեք

Այսօր ամենատարածված հարցն է` ինչո՞ւ այսպես թույլ, անկամ ու խեղճ դարձանք։ Իրականում Մեծ եղեռնից մի դար առաջ ու դրանից էլ շատ առաջ նույն խեղճությունն էր։ Այդ ժամանակաշրջանների դպիրների, գրողների, դասականների երկերում նկարագրված կյանքից ակնհայտ խեղճություն է ծորում, ու գլխավոր պատճառը հաստատ պետականություն չունենալը չէր, որովհետեւ, ասենք, չեչենները, այլ լեռնական ազգ ու ցեղեր, այսօր աշխարհի տերը դարձած հրեաները երբեք պետություն չեն ունեցել։ Վերջիններս երկրորդ համաշխարհայինի տարիներին ցեղասպանվել են ու սփռվել աշխարհով մեկ։ Շամիլի ժամանակներից ի վեր չեչեններին ու մյուս լեռնականներին պարբերաբար հալածել են, աքսորել, սիբիրներ քշել, հսկա Ռուսիան 90-ականներին կռվում էր չեչենների դեմ, երկուստեք մեծ կորուստներ էին կրում, բայց այդ ազգերը ոչ թե խեղճացել, կոտրվել, մեզ պես ստրկամիտ են դարձել, այլ ավելի պինդ ու հաստատակամ։ Չեչենները ռուսական պետության մեջ, փաստորեն, իրենց պետությունն ունեն, հրեաներն այսօր ե՛ւ պետություն են ստեղծել անապատում, ե՛ւ աշխարհի տերերից են...

Մենք շարունակ շեշտում ենք, թե Սովետը, ռուսներն են Ադրբեջանը ստեղծել, բայց մոռանում ենք, որ այդ նույն Սովետը նաեւ Հայաստան է ստեղծել` գավառական, կիսավեր, աղքատ ու հետամնաց այս տարածքում։ Իսկ այն, որ երբեք պետություն չունեցած, հիմնականում քոչվոր եւ ոչխար արածեցնող ազերներն այսօր պետություն ունեն եւ պետական մտածողության կրող են դարձել, իսկ մենք մսխել, փոշիացրել ենք մեր պետականությունը եւ վերացման «կուրս» վերցրել, ապացուցում է, որ հազարամյա պետություն, պետականություն չունենալը բացարձակապես որոշիչ չէ։ Ի վերջո, անապատներում ուղտերի քարավաններով ճամփորդող արաբները, որ երբեւէ պետության մասին լսած չկային, այդ նույն անապատները ծաղկեցրել են, պետություններ են ստեղծել ու աշխարհ են զարմացնում իրենց դուբայներով։ Այնպես որ, հազարամյակներ պետություն չունենալը բացարձակապես կապ չունի, դա հնարել են մերօրյա իշխանիկները` արդարացնելու համար իրենց սրիկայություններն ու անօրինությունները` բա չգիտե՞ք, որ Մոսկվան մի օրում չի կառուցվել։

Ու 30 տարում ոչինչ` գոնե մի գյուղ կամ գործարան չեն կառուցել։ Նույն այս իշխանիկների հայրերն ու պապերն են հորինել` «անփոխարինելի մարդ չկա»։ Իսկապե՞ս։ Եթե Շեքսպիրը, Մոցարտը, Նյուտոնը, Դոստոեւսկին, Թումանյանը ծնված չլինեին, պողոսների միջից նրանց փոխարինող հանճարնե՞ր են ծնվելու։ Ուղղակի այդ տխմարությամբ տգետները, դուրսպրծուկները ցանկացել են իրենց հավասարեցնել մեծերին, հանճարներին։ Բայց սա այլ թեմա է։ Երբ միջին վիճակագրական քաղաքացին անտարբեր է, անհույս է, ի վիճակի չէ հասկանալու, որ իրեն ու իր երկիրը վերացնում են, դա թերեւս հասկանալի է։ Բայց երբ երկրի գիտնականները, ակադեմիկոսներն են «խոր ընդհատակում», ձեն ու ծպտուն չի լսվում նրանցից, դա արդեն ոչ միայն անհեթեթ բան է, այլեւ խայտառակություն։ Մի ողջ հազարամյակ պետականություն ունենալ-չունենալն այստեղ կապ չունի։ Երբ աչքիդ առաջ հարյուրավոր պետությունների փորձը կա, որոնցից շատերը հարյուր տարի առաջ գաղափար չունեին, թե ինչ ասել է պետություն, բացարձակապես զրո նշանակություն ունի «մի հազարամյակ պետություն չունենալու» մասին հեքիաթ-պատճառաբանությունը։

Համոզված եմ, որ մեր խեղճության, ողորմելիության պատճառներն իրոք շատ խորն են ու հիմնականում մեր մենթալիտետի, մեր հոգեկերտվածքի, մեր արժեհամակարգի, մեր ազգային բնույթի մեջ են։ Ու սա շատ լուրջ թեմա է։ Հայ գիտնականներ, աուու՜, ո՞ւր եք, ձեն հանեք։ Հեքիաթներ եք հնարում մեր 50 հազարամյա պատմության, աշխարհի քաղաքակիրթ ազգերի՝ հայից սերվելու մասին, ձեն հանեք եւ բացատրեք, թե ինչպես է Հռոմին հասակակից Էրեբունի-Երեւան ունեցող ազգը վերածվել բնակչության, ապա՝ ամբոխ ու ժեխի, իր ծնած, աճեցրած մի բուռ տականքի ստրուկը դարձել ու հայտնվել նախնադարում։

Վարդգես Օվյան