Էրիխ Ֆրոմ. Մարդկանց համար դրախտը նման է մի մեծ սուպերմարկետի

Էրիխ Ֆրոմ. Մարդկանց համար դրախտը նման է մի մեծ սուպերմարկետի

1958թ․-ին ճանաչված հեռուստալրագրող Մայք Ուոլեսը հարցազրույցի հրավիրեց հրեական ծագումով գերմանացի սոցիոլոգ, փիլիսոփա, հոգեվերլուծաբան, նեոֆրեյդիզմի համահիմնադիր Էրիխ Ֆրոմին։ Զրույցի թեման ժամանակակից սպառողական հասարակությունն էր, մասնավորապես՝ ամերիկյան հասարակությունը։ Իհարկե, Ֆրոմը չէր կարող շրջանցել նաեւ մարդկային փոխհարաբերություններին, անհատի խնդիրներին, ճշմարիտ արժեքներին, պատերազմներին ու քաղաքական մանիպուլյացիաներին առնչվող թեմաները։ Ֆրոմի՝ 1950-ականների ամերիկյան հասարակությանն ուղղված խոսքերը դարձան յուրատեսակ ախտորոշում տասնյակ երկրների հասարակությունների ներկայի ու ապագայի համար։ Ի՞նչ է տեղի ունենում անհատի հետ պետության ներսում, որը մարդուն դիտարկում է լոկ որպես «արտադրություն-սպառում» ահռելի մեխանիզմի պտուտակ։ Ինչպե՞ս են մարդիկ արժեզրկվում եւ հարկադրված վաճառում իրենց անհատականությունները՝ վերածվելով անպետք ու չպահանջված իրերի։ Ինչո՞ւ են կորցնում հետաքրքրությունն աշխատանքի հանդեպ եւ սկսում ատել այն։ Ինչո՞ւ ենք մենք հրաժարվում հասարակության ներսում տեղի ունեցող գործընթացների համար պատասխանատվությունից (մի իրողություն, որից բարեհաջող կերպով օգտվում են քաղաքական գործիչները՝ հանուն սեփական շահի)։ Ի՞նչ է տեղի ունենում այն պետությունների հետ, որոնց գլխավոր նպատակը դառնում է «գոյատեւումը»։ Ինչո՞վ է «շուկայական կողմնորոշումը» սպառնում անհատին։ Ի՞նչ է «առողջ հասարակությունը»։ Ո՞րն է ճշմարիտ երջանկությունը։ Ինչո՞վ են տարբերվում «հավասարությունն» ու «միանմանությունը», եւ այդ երկուսից ո՞րն է մեզ ավելի հոգեհարազատ։ Ֆրոմը փորձում է մեկ հարցազրույցի սահմաններում բացահայտել ամբողջական պատկերը։ 

 

Սպառողական հասարակության ներկայացուցչի վերաբերմունքն աշխատանքի հանդեպ

Մայք Ուոլես - Ես կցանկանայի իմանալ Ձեր՝ որպես հոգեվերլուծաբանի, կարծիքը․ ի՞նչ է կատարվում մեզ հետ՝ անհատականություններիս հետ։ Օրինակ՝ ի՞նչ կասեք այս մասին․ ի՞նչ է տեղի ունենում մարդու, ամերիկացու՝ իր աշխատանքի հանդեպ ունեցած վերաբերմունքի հետ։  

Էրիխ Ֆրոմ - Ես կարծում եմ՝ նրա աշխատանքը զգալի չափով անիմաստ է իր համար, քանի որ նա այդ աշխատանքի հետ ոչ մի առնչություն չունի։ Նա դառնում է մի մեծ մեխանիզմի՝ բյուրոկրատիայի կողմից կառավարվող սոցիալական մեխանիզմի մասը։ Եվ ես մտածում եմ, որ ամերիկացին շատ հաճախ անգիտակցորեն ատում է իր աշխատանքը, քանի որ իրեն զգում է ծուղակի մեջ, բանտում ազատազրկվածի պես։ Նա զգում է, որ իր կյանքի, իր էներգիայի մեծ մասը վատնում է այնտեղ, որտեղ իր համար իմաստ չկա։ 

Ուոլես - Նրա համար դա իմաստ ունի։ Նա օգտագործում է իր աշխատանքը, որպեսզի ապրելու համար գումար վաստակի, այնպես որ՝ դա արժանավայել է, ողջամիտ եւ անհրաժեշտ։ 

Ֆրոմ - Այո, բայց դա բավարար չէ մարդուն երջանիկ դարձնելու համար, եթե նա օրվա ընթացքում ութ ժամ անցկացնում է՝ զբաղվելով այն գործով, որն իր համար չունի ուրիշ իմաստ եւ հետաքրքրություն՝ բացի գումար վաստակելուց։ 

Ուոլես - Հենց դա էլ իմաստն է։ Հենց դրա մեջ է հետաքրքրությունը։ Թերեւս, ես չափից ավելի համառ եմ, բայց Դուք որոշակիորեն ի՞նչը նկատի ունեք։ Եթե մարդն աշխատում է գործարանում, օրինակ, բացովի բանալիով, ապա դրա մեջ ի՞նչ խոր իմաստ կարող է լինել։ 

Ֆրոմ - Կա ստեղծագործական հաճույք, որի զգացողությունն ունեին միջնադարի արհեստավորները, եւ որը դեռեւս մնացել է այնպիսի երկրներում, ինչպիսիներից է Մեքսիկան։ Դա ինչ-որ որոշակի բան ստեղծելուց առաջացած հաճույքն է։ Դուք կգտնեք շատ փոքրաթիվ որակավորված աշխատողների, ովքեր մինչ օրս ստանում են այդ հաճույքը։ Գուցե դա ծանոթ է պողպատաձուլական գործարանի աշխատողին, գուցե՝ այն մասնագետին, ում աշխատանքը կապված է բարդ սարքավորումների գործածության հետ․ նա զգում է, որ ինչ-որ բան է ստեղծում։ Բայց եթե դիտարկենք վաճառողին, ով առանց որեւէ օգուտի վաճառում է ապրանք, ապա նա իրեն զգում է խաբեբա եւ նա ատում է իր ապրանքը, ինչպես… ինչ-որ բան… 

Ուոլես - Բայց Դուք խոսում եք անօգուտ ապրանքների մասին։ Իսկ եթե նա վաճառում է ատամի խոզանակներ, ավտոմեքենաներ, հեռուստացույցներ կամ… 

Ֆրոմ - «Անօգուտը» հարաբերական հասկացություն է։ Օրինակ, որպեսզի կատարի իր պլանը, վաճառողը պիտի մարդկանց ստիպի գնել տվյալ ապրանքները՝ գիտակցելով, որ նրանք չպիտի գնեն դրանք։ Այդ դեպքում, մարդկանց պահանջարկի տեսանկյունից, դրանք անօգուտ են, նույնիսկ եթե այդ իրերն ինքնին լավ վիճակում են։ 

 

Ինչ է «շուկայական կողմնորոշումը», եւ ինչին է այն հանգեցնում

Ուոլես - Ձեր աշխատություններում Դուք հաճախ եք խոսում «շուկայական կողմնորոշման» մասին։ Դոկտոր Ֆրոմ, ի՞նչ նկատի ունեք «շուկայական կողմնորոշում» ասելով։ 

Ֆրոմ - Ես նկատի ունեմ, որ մարդկանց միջեւ հարաբերությունների հիմնական ձեւը նույնպիսին է, ինչպիսին մարդկանց վերաբերմունքն է շուկայում ապրանքների հանդեպ։ Մենք ուզում ենք մեր սեփական անհատականությունը կամ, ինչպես երբեմն ասում են, «մեր անհատական պաշարը» փոխանակել ինչ-որ բանի հետ։ Հիմա դա չի վերաբերում ֆիզիկական աշխատանքին։ Ֆիզիկական աշխատանք կատարողը չպիտի վաճառի իր անհատականությունը։ Նա չի վաճառում իր ժպիտը։ Բայց նրանք, ում մենք անվանում ենք «սպիտակ օձիքավորներ», այսինքն՝ բոլոր մարդիկ, ովքեր գործ ունեն թվերի, թղթերի, մարդկանց հետ, նրանք մյուսներին մանիպուլացնում են նշաններով եւ խոսքերով։ Այսօր նրանք պիտի ոչ միայն վաճառեն իրենց ծառայությունները, այլեւ, գործարքի մեջ մտնելով, պիտի ավելի կամ պակաս չափով վաճառեն նաեւ իրենց անհատականությունը։ Իհարկե, կան բացառություններ։ 

Ուոլես - Այդպիսով, նրանց՝ սեփական նշանակալիության զգացումը պիտի պայմանավորված լինի այն հանգամանքով, թե շուկան որքան է պատրաստ վճարել նրանց համար… 

Ֆրոմ - Անշուշտ։ Ճիշտ այնպես, ինչպես պայուսակները, որոնք չեն կարող վաճառվել, որովհետեւ չկա բավականաչափ մեծ պահանջարկ։ Տնտեսական տեսանկյունից դրանք անօգուտ են։ Եվ եթե պայուսակը կարողանար զգալ, ապա դա կլիներ սարսափելի անլիարժեքության զգացում, որովհետեւ իրեն ոչ ոք չի գնել, հետեւաբար՝ ինքն անօգուտ է։ Նույնկերպ եւ մարդը, ով իրեն առարկա է համարում։ Եվ եթե նա բավականաչափ հաջողակ չէ, որ իրեն վաճառի, նա զգում է, որ իր կյանքը չի ստացվել։  

 

Պատասխանատվության մասին

Ֆրոմ - Պատասխանատվությունն այն ամենի համար, ինչ տեղի է ունենում մեր երկրում, մենք վստահել ենք մասնագետներին, ովքեր պիտի հոգ տանեն երկրի մասին։ Առանձին քաղաքացին չի զգում, որ ինքը կարող է ունենալ սեփական կարծիք։ Եվ չի զգում նույնիսկ այն, որ ինքը պիտի անի դա եւ կրի պատասխանատվություն դրա համար։ Ես կարծում եմ, որ վերջին իրադարձությունների մի ամբողջ շարք ապացուցում է դա։ 

Ուոլես - …Երբ Դուք խոսում եք ինչ-որ բան անելու անհրաժեշտության մասին, թերեւս, խնդիրն այն է, որ մեր ամորֆ հասարակության մեջ շատ բարդ է զարգացնել այդ զգացումը։ Յուրաքանչյուրը ցանկանում է ինչ-որ բան անել, բայց շատ դժվար է ինքդ քո մեջ աճեցնել պատասխանատվության զգացում։ 

Ֆրոմ - Ես կարծում եմ, որ Դուք այս պահին մատնանշում եք մեր համակարգի գլխավոր թերություններից մեկը։ Քաղաքացին շատ փոքր շանսեր ունի ինչ-որ ազդեցություն թողնելու համար՝ որոշումների ընդունման գործընթացում իր կարծիքն արտահայտելու համար։ Եվ ես կարծում եմ, որ դա ինքնին հանգեցնում է քաղաքական լեթարգիայի եւ հիմարության։ Ճշմարտություն է այն, որ պետք է սկզբում մտածել, ապա գործել։ Բայց ճշմարիտ է նաեւ այն, որ եթե մարդը չունի գործելու հնարավորություն, ապա նրա մտածողությունը դառնում է դատարկ ու հիմար։ 

 

Արժեքների, հավասարության եւ երջանկության մասին

Ուոլես - Հասարակության պատկերը, որ Դուք ցույց եք տալիս (մենք հիմա խոսում ենք գլխավորապես արեւմտյան, ամերիկյան հասարակության մասին), պատկերը, որ Դուք նկարում եք, շատ մռայլ է։ Իհարկե, այս աշխարհամասում մեր հիմնական խնդիրը գոյատեւելն է, ազատ մնալը եւ ինքնադրսեւորվելը։ Ինչպե՞ս է այն ամենը, ինչի մասին Դուք խոսեցիք, ազդում գոյատեւման եւ ազատ մնալու մեր ունակության վրա այս աշխարհում, որն այժմ ճգնաժամի մեջ է։ 

Ֆրոմ - Ես կարծում եմ, որ Դուք հիմա շոշափեցիք մի շատ կարեւոր հարց․ մենք պիտի որոշում ընդունենք արժեքների մասին… Եթե մեզ համար բարձրագույն արժեքն արեւմտյան ավանդույթի զարգացումն է, այսինքն՝ անձը, ում համար կարեւորագույնը մարդու կյանքն է, ում համար սերը, հարգանքը եւ արժանապատվությունը հանդիսանում են մեծագույն արժեքներ, ապա մենք չենք կարող ասել․ «Եթե այդպես ավելի լավ է մեր գոյատեւման համար, ապա մենք կարող ենք հեռանալ այդ արժեքներից»։ Եթե դրանք բարձրագույն արժեքներ են, ապա անկախ այն հանգամանքից՝ ողջ ենք մենք, թե ոչ, մենք չենք փոխի դրանք։ Բայց եթե մենք սկսենք ասել․ «Դե, գուցե, մենք կկարողանանք ավելի հեշտ հաղթել ռուսներին, եթե մենք էլ վերածվենք կառավարվող հասարակության, ապա մենք, ինչպես ոմն մեկն առաջարկեց օրերս, կսկսենք սովորեցնել մեր զինվորներին, որ լինեն թուրքերի պես, ովքեր այդքան խիզախորեն մարտնչում էին Կորեայում…»։ Եթե մենք ցանկանում ենք հանուն, այսպես կոչված, «գոյատեւման» փոխել մեր ամբողջ կենսակերպը, ապա ես մտածում եմ՝ մենք անելու ենք հենց այն, ինչը սպառնում է մեր գոյատեւմանը։ Որովհետեւ մեր կենսական ուժերը եւ յուրաքանչյուր ժողովրդի կենսունակությունը հիմնվում են անկեղծության ու հավատի խորության վրա այն գաղափարների հանդեպ, որոնք այդ ժողովուրդը հռչակում է։ Ես կարծում եմ, որ մենք վտանգի մեջ ենք, որովհետեւ մենք ասում ենք մի բան, մինչդեռ զգում ենք մեկ ուրիշ բան, գործում ենք մեկ ուրիշ ձեւով։ 

Ուոլես - Ի՞նչ նկատի ունեք։ 

Ֆրոմ - Ես նկատի ունեմ, որ մենք խոսում ենք հավասարության, երջանկության, ազատության եւ կրոնի հոգեւոր արժեքավորության մասին, իսկ մեր առօրյա կյանքում մենք առաջնորդվում ենք սկզբունքներով, որոնք տարբերվում են այդ գաղափարներից եւ մասնակիորեն հակասում են դրանց։ 

Ուոլես - Լավ, ես ուզում եմ Ձեզ հարցնել այն մասին, ինչը Դուք հիմա հիշատակեցիք՝ հավասարությունը, երջանկությունն ու ազատությունը։ 

Ֆրոմ - Դե, ես կփորձեմ։ Մի կողմից՝ հավասարությունը կարելի է հասկանալ այն իմաստով, որը կա Աստվածաշնչում, այսինքն՝ բոլորս հավասար ենք, քանզի ստեղծված ենք Աստծո կերպարի նմանությամբ։ Կամ, եթե չօգտագործենք աստվածաբանական լեզուն, մենք՝ բոլորս, հավասար ենք այն իմաստով, որ ոչ մի մարդ չպիտի լինի միջոց մեկ այլ մարդու համար, բայց յուրաքանչյուր մարդ հանդիսանա ինքնանպատակ։ Այսօր մենք խոսում ենք հավասարության մասին, բայց ես կարծում եմ, որ մարդկանց մեծամասնությունը դրա անվան տակ նկատի ունի միանմանությունը։ Նրանք՝ բոլորը, միանման են եւ նրանք վախենում են, որ եթե իրենք նման չեն միմյանց, ուրեմն իրենք հավասար չեն։ 

Ուոլես - Եվ երջանկությունը։ 

Ֆրոմ - Երջանկությունը շատ հպարտ բառ է մեր մշակութային ժառանգության համար։ Ես կարծում եմ, որ եթե Դուք այսօր հարցնեք, թե մարդիկ իրականում ինչն են համարում երջանկություն, ապա դա անսահմանափակ սպառումն է․ այդ ամենը Օլդոս Հաքսլին նկարագրել է իր «Չքնաղ նոր աշխարհ» վեպում։ Ըստ իս՝ եթե Դուք հարցնեք մարդկանց, թե ինչ է դրախտը, եւ եթե նրանք անկեղծ լինեն, ապա նրանք կասեն, որ դա յուրատեսակ սուպերմարկետ է՝ յուրաքանչյուր շաբաթ նոր իրերով համալրվող, եւ բավականաչափ գումար՝ այդ ամբողջ նորը գնելու համար։ Ես կարծում եմ, որ այսօր մարդկանց մեծամասնության համար երջանկությունը հավերժ նորածին լինելն է՝ խմել այս մեկից, այն մեկից կամ երրորդից ավելի շատ։ 

Ուոլես - Իսկ ի՞նչը պիտի լինի երջանկություն։ 

Ֆրոմ - Երջանկությունը պիտի լինի ստեղծագործական, ճշմարիտ, խոր կապերի, կյանքի, մարդկանց, բնության հանդեպ ըմբռնողականության, գթասրտության արդյունք։ Երջանկությունն ինքնին չի բացառում տխրությունը․ եթե մարդն արձագանքում է կյանքին, ապա նա երբեմն երջանիկ է, երբեմն էլ տխուր է՝ պայմանավորված այն հանգամանքով, թե ինչին է արձագանքում։ 

 

Թարգմանությունը՝ Անուշ ԲԱԲԱՅԱՆԻ 

«Մշակութային Հրապարակ» ամսաթերթ