Սահմանը բացեք, բայց դրսից եկող կապիտալի առաջ լուրջ սահմանափակումներ դրեք

Սահմանը բացեք, բայց դրսից եկող կապիտալի առաջ լուրջ սահմանափակումներ դրեք

«Հրապարակի» զրուցակիցն է տնտեսագիտության թեկնածու, դոցենտ Սոս Խաչիկյանը։

- Խոսում են հայ-թուրքական սահմանի բացման մասին։ Այնինչ գիտենք, որ թուրքական բիզնեսը շատ ագրեսիվ է, արդյոք Հայաստանի տնտեսությունն ի վիճակի կլինի՞ դիմակայել Թուրքիայի տնտեսական ճնշմանը։ 

- Ընդհանրապես, ցանկացած երեւույթ կարող ենք ե՛ւ խնդիր դիտարկել, ե՛ւ հնարավորություն։ Սահմանի բացումը որոշակի խնդիրներ կարող է առաջացնել, բայց այդ խնդիրները կարող են առաջանալ այն դեպքում, եթե մենք պատրաստ չենք։ Իսկ եթե մենք պատրաստվենք,  չեմ կարծում, որ դա շատ մեծ խնդիր կառաջացնի։ Հատկապես ինչքա՞ն պետք է փակ սահմաններ լինեն ընդհանրապես, եթե որպես գաղափարախոսություն սա դիտարկենք։ Մենք, ի վերջո, եթե նույնիսկ այս պահին պատրաստ չենք, պարտավոր ենք պատրաստ լինել ու բացել սահմանը։

- Ի՞նչ է նշանակում պատրաստ լինել, ի՞նչ քայլեր պետք է ձեռնարկի Հայաստանը՝ հայ-թուրքական սահմանի բացմանը պատրաստ լինելու համար։

- Նախ, իրավական առումով, օրինակ, ինչն է հիմա խանգարում, որ Վրաստանի տարածքով Հայաստան մտնի թուրքական ապրանք։ Մենք գիտենք, որ մտնում է՝ ընդհանուր առմամբ, ընդամենը մի 150 կիլոմետր ավել ավտոմեքենան վարելով։ Այս պահին Վրաստանով ինչքան ուզում են, մտնում է։ Այստեղ խնդիրը մաքսային ռեժիմի, կանոնակարգումների դաշտում է։ Օրինակ, ԵԱՏՄ-ի շարքում հազար ու մի կանոնակարգում ունենք, եթե մենք այդ կանոնակարգումներով նայենք, թե ինչ հնարավոր պոտենցիալ ռիսկեր կան, մամուլում, օրինակ, հաճախ խոսվում է գյուղատնտեսական ռիսկերի մասին, որ թուրքական գյուղմթերքը շատ մեծ ծավալներով կգա Հայաստան։ 150 կմ ավել մեքենա վարելն այսօրվա միջազգային հարաբերություններում ընդհանրապես խնդիր չէ։ Մենք պետք է հասկանանք, որ այն կանոնակարգումները, որոնք մեզ պետք է ձեռնտու լինեն, պետք է կանոնակարգենք՝ դա կլինի ԵԱՏՄ շրջանակում, թե առանց ԵԱՏՄ-ի։ Համենայնդեպս, մի օր պետք է դրան պատրաստվենք։ Եվ, ընդհանրապես, կարող ենք մեզ ձեռնտու տարբերակներով ասել՝ սահմանը բացեք։ Հնարավոր է այնպես անել, որ մենք մեր պայմաններն առաջ բերենք։ Եվ երկրորդ կարեւորագույն գործոնը ոչ միայն տնտեսականն է, այլեւ՝ քաղաքականը։ Եթե մենք ուղղակի սահմանը բացենք՝ հենց այնպես, ես դրա հետ համաձայն չեմ, բայց եթե մենք այդ մեսիջը կարողանանք միջազգային հարաբերություններում օգտագործել՝ դա ուրիշ հարց է։ Անընդհատ փակով՝ չեմ կարծում, որ լավ տեղ կտանի դա։ 

- Անպատրաստ սահմանի բացումը նոր խնդիրների չի՞ հանգեցնի։

- Եթե մենք պատրաստ չլինենք, իհարկե, թուրքական էքսպանսիան մեծ չափով կարող է լինել։ Բայց նորից եմ ասում՝ թուրքական էքսպանսիա այս պահին կա՝ ընդամենը 150 կմ ավել ճանապարհի հաշվին։ Երբ որ ասում են՝ բաց սահմանի դեպքում կարող է 10 մլրդ ապրանք մտնել Հայաստան, իսկ ո՞վ ասաց, որ ինչ-որ բան խանգարում է, որ նույն ծավալի ապրանքը Վրաստանով մտնի։

- Լավ, իսկ ո՞րն է լինելու այն ոլորտը, որն ամենաշատը կտուժի հայ-թուրքական սահմանի բացումից։

- Կարծում եմ՝ ամենաշատը կարող է գյուղատնտեսությունը տուժել։ Թուրքական գյուղատնտեսական ապրանքներն էժան են ստացվում, Հայաստանի ջերմոցային տնտեսության պայմաններում դրանք ավելի թանկ են ինքնարժեքով ստացվում, քան թուրքականը։ Բայց այստեղ հաջորդ հնարավորությունն էլ կա՝ Հայաստանի միջոցով Ռուսաստանի շուկան ապահովել։ Սա մեզ համար հիանալի հնարավորություն կլինի։ Ռուսաստանից Հայաստանի միջոցով դեպի Թուրքիա տրանզիտն էլ հնարավոր կարող է լինել։ Եթե նույնիսկ մենք սահմանափակումները Հայաստանի համար մտցնենք, սահմանի բացումն օգտագործենք որպես տրանզիտ՝ զբոսաշրջության շրջանակում տրանզիտ, ապրանքաշրջանառության առումով տրանզիտ, արդեն շատ հիանալի հնարավորություն կլինի։ Մենք այսօր էլ դա ունենք՝ պայմանավորված մաքսային ռեժիմներով։ Հիմա հարց կարող է առաջանալ, թե ինչու Վրաստանով չեն գնում ռուսական շուկա, Վրաստանից մտնում են շատ դեպքում Հայաստան, մաքսային ռեժիմի ԵԱՏՄ-ի շրջանակում որոշակի գործընթացներ իրականացնում ու Հայաստանից գնում Ռուսաստան։ Այդ դեպքում արդեն Վրաստանով Հայաստան մտնել եւ մաքսային նույն ռեժիմի շրջանակում տանելու այդ միջանկյալ գործոնը դուրս կգա, եւ Թուրքիայից Հայաստան կարող են մտնել, եթե մենք երրորդ երկրների համար սա դիտարկենք։ Հայաստանն այս վիճակում պատրաստ չէ դրան, բայց եթե այդ կանոնակարգումներն անենք, ապա կարող ենք գտնել հնարավորություններ՝ դրանից օգտվելու։ 

- Ո՞րն է երաշխիքը, որ հայ-թուրքական բաց սահմանի պարագայում կկարողանանք վերահսկել իրավիճակը։

- Մեզ ո՞վ է ասում, որ սահմանը բացենք՝ ինչ կա, պետք է թույլ տանք, որ մտնի։ Բացարձակ։ Մենք պետք է դա կանոնակարգենք մեր ուզած ձեւով։ Բացի այդ, սահմանի բացումը պետք է օգտագործենք միջազգային հարաբերություններում որպես ազդակ, հազար ու մի գործընթացների համար՝ ուրիշ երկրներից ներդրումներ ներգրավելու շրջանակում, որ մենք այս քաղաքականությունն ու գործունեությունն իրականացնում ենք։ Բայց ողջ երկրի տնտեսությունը բացել որեւէ երկրի առաջ՝ դա, իհարկե, վտանգավոր է, դա ոչ միայն Թուրքիայի, այլեւ նույնիսկ Իրանի, Ռուսաստանի, Եվրամիության, բոլորի պարագայում էլ վտանգավոր է։

- Շատ փորձագետներ մտահոգություն ունեն, որ Հայաստանում կկրկնվի Բաթումիի նախադեպը, հատկապես որ վրացիների նկատմամբ թուրքերը թշնամական վերաբերմունք չունեն, որն առկա է մեր նկատմամբ։ Բաթումիացման վտանգը որքանո՞վ է մեզ սպառնում։

- Ես չեմ կարծում, որ այդ վտանգը կա, որովհետեւ Բաթումիի պարագայում այլ գործոններ կան, բայց որ Վրաստանի պարագայում վրացական ազգային տնտեսական կառույցները շատ ավելի մեծ դերակատարում ունեն, քան Հայաստանում հայկականը՝ դա միանշանակ է։ Թեկուզ ասում են, որ ադրբեջանական Socar-ը Վրաստանում ներկայացվածություն ունի՝ որպես այլ երկրի էներգետիկ ռեսուրս, Հայաստանում այլ երկրների էներգետիկ ռեսուրսներն ավելի մեծ ներկայացվածություն ունեն, քան Վրաստանում այլ երկրներինը։ Մենք այս պահին ունենք շատ թույլ ազգային տնտեսություն, եւ թեկուզ եթե հարյուր առաջին հարկատուների ցանկը նայենք, մեր հայկական ընկերությունները բավականին թույլ դիրքեր ունեն։

- Դա ե՞ւս ռիսկերից մեկն է։

- Այո, դա ռիսկերից մեկն է, եւ եթե խոշոր թուրքական ընկերությունը Հայաստանում խոշոր կապիտալ ներդնի ու դառնա Հայաստանում խոշոր հարկատու, իհարկե, ռիսկ է։

- Այսինքն՝ պետք է արգելել, որ կոնկրետ պետություններում գրանցված ընկերությունները Հայաստանում չկարողանա՞ն խոշոր ներդրում անել։

- Ոչ թե արգելեն, այլ բարդ պայմաններ ու ընթացակարգեր ներդնեն։ Եթե իրենք գալու են հանքարդյունաբերությամբ զբաղվեն, Հայաստանին միայն եկամտահարկ, շահութահարկ վճարեն, դա, իհարկե, վնաս է։ Օրինակ, Բաթումիում տուրիստական կապիտալն է՝ հիմնականում հյուրանոցներ են կառուցված, ռեստորանային բիզնեսն է։ Դա այն ոլորտն է, որ ուղղակի կապիտալը գոյացել է հենց Վրաստանում, ոչ թե օգտագործում են Վրաստանի հանքը, Վրաստանի կապիտալը։ Եթե իրենք այս պահին դուրս գան Վրաստանից, շենքը հետները հո չե՞ն տանելու։ Այսինքն, ավելի շատ անշարժ գույքի եւ այն ոլորտներում են, որտեղ հենց տեղում ստեղծել են արտադրական հզորություններ, ոչ թե օգտագործում են Վրաստանի ռեսուրսները։ Անկախ նրանից՝ իրենք մեծ կապիտալ կբերեն, տեղում ռեսուրս կստեղծեն, թե ոչ, իհարկե, շատ լուրջ սահմանափակումներ պետք է մտցնել։