Հայոց ցեղասպանության 100-րդ տարելիցի առթիվ Հայաստանի կողմից միջազգային հանրությանը հասցեագրված ուղերձի նախագիծ. Լևոն Տեր-Պետրոսյան

Ս. թ. փետրվարի 17-ին ես բաց նամակով դիմել էի Սերժ Սարգսյանին` առաջարկելով ձեւավորել մի խորհրդակցական հանձնաժողով՝ Ցեղասպանության հարցում Հայաստանի Հանրապետության դիրքորոշման վերջնական հստակեցման նպատակով։

Այդ հանձնաժողովի աշխատանքի արդյունքում, իմ մտահղացմամբ, պետք է ծնվեր Հայոց ցեղասպանության 100-րդ տարելիցի հռչակագրի բնագրի հիման վրա ստեղծված մի նոր շրջաբերական ուղերձ՝ Հանրապետության նախագահի անունից ՄԱԿ-ի Գլխավոր քարտուղարին, ԵԱՀԿ գործող նախագահին, Եվրամիության նախագահին եւ աշխարհի բոլոր պետությունների ղեկավարներին հղելու համար։ Թեեւ փետրվարի 20-ին այդ առաջարկը մերժվեց Սերժ Սարգսյանի կողմից, ես այնուամենայնիվ նպատակահարմար եւ անհրաժեշտ եմ համարում միջազգային հանրությանը հասցեագրված ուղերձի վերաբերյալ իմ պատկերացումը ներկայացնել հասարակությանը։

1. 1877-1878 թթ. ռուս-թուրքական պատերազմի արդյունքներն ամփոփելու համար հրավիրված Բեռլինի կոնգրեսը, մասնակցությամբ Անգլիայի, Ռուսաստանի, Գերմանիայի, Ավստրո-Հունգարիայի, Ֆրանսիայի, Իտալիայի եւ Օսմանյան կայսրության, 1878թ. հուլիսի 1 (13)-ին ընդունած դաշնագրի 61-րդ հոդվածում սահմանեց Օսմանյան կայսրության հայաբնակ վայրերում բարենորոգումներ իրականացնելու եւ հայերի անվտանգությունն ապահովելու Բարձր դռան հանձնառությունը, ինչպես նաեւ վերջինիս կողմից այդ ուղղությամբ ձեռնարկված միջոցառումների մասին Կոնգրեսի մասնակից տերություններին պարբերական հաշվետվություններ ներկայացնելու պահանջը։

2. Բեռլինի կոնգրեսի վճիռը դիտելով որպես իր երկրի ներքին գործերին միջամտելու, հետեւաբար, նաեւ նրա տարածքային ամբողջականությանն սպառնացող վտանգի արտահայտություն, Օսմանյան կառավարությունը ոչ միայն չի կատարել նշված հանձնառությունը, այլեւ պարբերական ջարդերի, տեղահանությունների եւ բռնի հավատափոխության միջոցով քայլ առ քայլ փոխել է կայսրության հայաբնակ նահանգների դեմոգրաֆիական վիճակը, իսկ 1894-1896 թվականներին կազմակերպել է շուրջ 300000 հայերի կոտորածը, ինչը հսկայական վրդովմունք է առաջացրել միջազգային հանրության շրջանում։

3. Օսմանյան կայսրության կողմից հայ ժողովրդի բնաջնջման հրեշավոր ծրագրի կիզակետը հանդիսացել է 1915թ. ապրիլի 24-ին սկիզբ առած եւ նույն թվականի ընթացքում գրեթե իր ավարտին հասցված Հայոց ցեղասպանությունը, որին զոհ է գնացել շուրջ 1,5 միլիոն մարդ, իսկ մոտավորապես կես միլիոն մարդ էլ, կորցնելով իրենց ողջ ունեցվածքն ու սեփականությունները, մի կերպ ապաստան են գտել հարեւան երկրներում։

4. 1915թ. մայիսի 24-ին Անգլիան, Ֆրանսիան եւ Ռուսաստանը հանդես են եկել համատեղ հայտարարությամբ՝ դատապարտելով Օսմանյան կայսրությունում հայ բնակչության տեղահանության եւ կոտորածների տեղի ունեցող փաստը, միաժամանակ զգուշացնելով, որ երիտթուրքերի իթթիհադական կառավարության անդամները անձնական պատասխանատվության են ենթարկվելու եւ խստորեն պատժվելու են այդ ոճրագործությունների համար։

5. 1919-1920 թթ. Օսմանյան կառավարությունը, կատարելով 1918թ. հոկտեմբերի 30-ի Մուդրոսի զինադադարի պահանջը, իրականացրել է երիտթուրքական «Միություն եւ առաջադիմություն» (Իթթիհադ վե Թերաքքի) կուսակցության պարագլուխների դատավարությունը, որի ընթացքում, կայսրության հայ բնակչության բնաջնջման մեղադրանքով իթթիհադական կուսակցության եւ կառավարության բազմաթիվ բարձրաստիճան գործիչներ ու պաշտոնյաներ դատապարտվել են տարբեր ժամկետների բանտարկության, իսկ ոմանց նկատմամբ կայացվել են անգամ մահապատժի դատավճիռներ։

6. Օսմանյան կայսրության հայ բնակչության բնաջնջումը լիովին համապատասխանում է 1948թ. դեկտեմբերի 9-ին ՄԱԿ-ի Գլխավոր ասամբլեայի ընդունած եւ 1951-ի հունվարի 12-ին ուժի մեջ մտած «Ցեղասպանության հանցագործությունը կանխելու եւ դրա համար պատժի մասին» կոնվենցիային, որի 2-րդ հոդվածը հինգ կետով սահմանում է «ցեղասպանություն» որակված հանցագործության էությունը, որոնք բոլորն էլ առկա են 1915-1923 թթ. ընթացքում հայ ժողովրդին բաժին ընկած համազգային ողբերգության պարագայում։

7. Հիմք ընդունելով ՄԱԿ-ի կոնվենցիան, աշխարհի մի շարք պետություններ խորհրդարանների մակարդակով ճանաչել եւ դատապարտել են Հայոց ցեղասպանությունը։ Դրանք են. Ուրուգվայը (1965թ.), Կիպրոսը (1975թ.), Ռուսաստանը (1995թ.), Կանադան (1996թ.), Լիբանանը (1997թ.), Բելգիան (1998թ.), Ֆրանսիան (1998թ.), Հունաստանը (1999թ.), Վատիկանը (2000թ.), Իտալիան (2000թ.), Արգենտինան (2004թ.), Շվեյցարիան (2003թ.), Սլովակիան (2004թ.), Նիդերլանդները (2004թ.), Վենեսուելան (2005թ.), Լեհաստանը (2005թ.), Լիտվան (2005թ.), Չիլին (2007թ.), Շվեդիան (2010թ.) եւ Բոլիվիան (2014թ.)*։ Հայոց ցեղասպանությունը ճանաչել են նաեւ բազմաթիվ երկրների խորհրդարանական պալատներ, կոմիտեներ, նահանգներ, ավտոնոմիաներ, քաղաքային ինքնակառավարման մարմիններ ու միջազգային քաղաքական, եկեղեցական եւ հումանիտար կազմակերպություններ։**

8. Հավատարիմ լինելով «Հայաստանի անկախության մասին» 1990թ. օգոստոսի 23-ին ընդունված հռչակագրին, Հայաստանի Հանրապետությունը աջակցում է Հայոց ցեղասպանության միջազգային ճանաչմանը։ Դրա հետ մեկտեղ, տվյալ հանձնառությունը դիտելով բացառապես մարդու իրավունքների եւ մարդկության դեմ գործված հանցագործության, հետեւաբար, պետությունների՝ միջազգային կոնվենցիաներից բխող պարտավորությունների համատեքստում, Ցեղասպանության ճանաչման խնդիրը չի դարձնում իր արտաքին քաղաքականության հիմնաքարը։

9. Հայաստանի Հանրապետությունը միաժամանակ հարկ է համարում ընդգծել, որ մտադիր չէ Հայկական սփյուռքին թելադրել իր օրակարգը, որովհետեւ հայ ժողովրդի աշխարհացրիվ զավակները, որպես տարբեր երկրների քաղաքացի, հարկատու եւ ընտրող, իրավունք ունեն ճնշում բանեցնելու իրենց կառավարությունների վրա եւ նրանցից պահանջելու՝ ճանաչել եւ դատապարտել Հայոց ցեղասպանությունը։ Այդ երկրների ներքին գործն է՝ արձագանքել կամ չարձագանքել իրենց քաղաքացիների պահանջներին։

10. Հայաստանը նաեւ Թուրքիայի առջեւ պահանջ չի դնում ճանաչելու Հայոց ցեղասպանությունը եւ առերեսվելու սեփական պատմությանը, դա նույնպես դիտելով վերջինիս ներքին գործը։ Խոսքը չի վերաբերում, անշուշտ, իրավական փաստաթղթերի առկայության պարագայում Ցեղասպանության զոհերի ժառանգներին իրենց նախնիների կրած նյութական վնասների հատուցման ու կորցրած ընտանեկան եւ համայնքային (եկեղեցապատկան) սեփականությունների վերականգնմանը։

11. Դիմելով եվրոպական երկրների կառավարություններին, Հայաստանի Հանրապետությունը խնդրում է Հայոց ցեղասպանության ճանաչումը նախապայման չդիտել Եվրամիությանը Թուրքիայի անդամակցության հարցի շուրջ ընթացող բանակցություններում։ Թուրքիայի եվրոինտեգրման հարցում Հայաստանը մեծապես շահագրգռված է ինչպես տարածաշրջանային անվտանգության ապահովման, այնպես էլ արտաքին աշխարհի հետ համագործակցության այլընտրանքներ եւ այդու՝ զարգացման ավելի լայն հնարավորություններ ունենալու նկատառումով։

12. Հայաստանը պատրաստ է, 2009թ. հոկտեմբերի 10-ին Ցյուրիխում ստորագրած «Հայ-թուրքական արձանագրությունների» հիման վրա, դիվանագիտական հարաբերություններ հաստատել Թուրքիայի հետ եւ համակողմանի տնտեսական, մշակութային ու քաղաքական համագործակցություն ծավալել երկու երկրների միջեւ, վերապահություն ունենալով միայն Ցեղասպանության եղելությունը քննելու նպատակով ստեղծվելիք հայ եւ թուրք պատմաբանների հանձնաժողովի ստեղծման նպատակահարմարության վերաբերյալ, ինչը բացատրվում է երկու պատճառով։ Նախ՝ համաշխարհային պրակտիկայում դեռեւս հայտնի չէ մի դեպք, որ քաղաքական որեւէ հարց լուծված լինի պատմաբանների հանձնաժողովի կողմից։ Եւ երկրորդ՝ մտավախություն կա, որ հայ եւ թուրք պատմաբանների հանձնաժողովը կարող է վերածվել թեժ բանավեճերի ու կրքերի բորբոքման թատերաբեմի, ինչը երկու ժողովուրդների միջեւ վստահության մթնոլորտի ստեղծման փոխարեն, անխուսափելիորեն ավելի կբարդացնի նրանց համագործակցությունը։

13. Նկատի ունենալով որոշակի առումով հայ-թուրքական հարաբերությունների եւ Ղարաբաղյան կարգավորման խնդիրների փոխկապվածությունը, Հայաստանը պատրաստ է, Մադրիդյան սկզբունքների հիման վրա, խաղաղ բանակցությունների միջոցով լուծել նաեւ այդ հակամարտությունը՝ պայմանով, որ մինչեւ կարգավորման ժամանակացույցի գործադրումը հստակեցվեն Լեռնային Ղարաբաղի ապագա կարգավիճակի սահմանման նպատակով ծրագրված հանրաքվեի անցկացման պայմանները, ժամկետներն ու իրավական հետեւանքները, ինչպես նաեւ Ղարաբաղի բնակչության անվտանգության ապահովման նպատակով երկրամասում միջազգային խաղաղապահ ուժերի տեղակայման հետ կապված հարցերը։

Հրապարակելով Հայոց ցեղասպանության 100-րդ տարելիցի առթիվ Հայաստանի կողմից միջազգային հանրությանը հասցեագրված ուղերձի զուտ անձնական այս նախագիծը, ես ամենեւին հակված չեմ այն վերին ատյանի ճշմարտություն համարելու, եւ պատրաստ եմ լսել ու հաշվի առնել բոլոր շահագրգիռ կողմերի առաջարկները, դիտողություններն ու լրացումները։ Բոլոր դեպքերում, վստահ եմ, որ մոտավորապես նման ոգով գրված ուղերձը Հայաստանի համար շատ ավելի օգտակար կլիներ, քան «Հայոց ցեղասպանության 100-րդ տարելիցի» իմ կողմից բազմիցս քննադատված հռչակագիրը, եթե, իհարկե, նպատակը աշխարհի համակրանքը շահելն էր, եւ ոչ թե, ընդհակառակը, նրան գրգռելն ու մեզ դեմ տրամադրելը։ Ցեղասպանության 100-րդ տարելիցը լավագույն առիթն է Հայաստանի կողմից միջազգային հանրությանը փոխանցելու ոչ թե բացասական, այլ դրական ազդակներ։ Այդ առիթը կորցնելը հետագայում կարող է շատ թանկ նստել մեզ վրա։