Մոնիրու Ռավանիփուր. Սիրո վշտոտ պատմություն

1952 թվականին Իրանի Բուշեհր քաղաքում է ծնվել իրանական սփյուռքի նշանավոր արձակագիր Մոնիրու Ռավանիփուրը: Հեղինակ, որի ստեղծագործությունների զգալի հատվածը հետհեղափոխական Իրանում արգելված է: Ռավանիփուրի կյանքում բեկումնային էր 2006 թվականը, երբ նա, ի թիվս տասնյոթ ակտիվիստների, մասնակցեց Բեռլինում կայացած հավաքին եւ հայրենիքում մեղադրվեց հակաիրանական քարոզչության համար: Նույն թվականից նրա գրքերը հանվեցին Իրանի գրախանութներից: Հաջորդ տարի ապաստան գտավ ԱՄՆ-ում: Վտարանդի լինելու, օտար երկրում ստեղծագործելու մասին Մոնիրու Ռավանիփուրը գրում է. «…Իրականում իմ ամենամեծ խնդիրը ժամանման օրից այն է, թե ինչպես կշարունակեմ ստեղծագործել: Քանի՞ ընթերցող ես այստեղ կունենամ: Գիտեմ, որ հեղափոխությունից հետո շատ իրանցիներ ստիպված հեռացան երկրից՝ թափառելով աշխարհով մեկ: Նույնիսկ նրանք, ովքեր ժամանեցին Ամերիկա, չեն բնակվում մի նահանգում: Եթե ես տպագրեմ իմ գրքերն այստեղ, հաջողություն չեմ ունենա… Ցանկանում եմ գրել անգլերեն: Հավատացեք, չեմ կարող… Ես՝ ինքս, ինձ հարցնում եմ՝ ինչպե՞ս կարող եմ հասնել բառերին, ինչպե՞ս պետք է պեղեմ նրանց: Ես պետք է զգամ բառերը, պետք է հպվեմ նրանց» (1): Ինչպես ցույց է տալիս ապագան, Ռավանիփուրը կարողացավ հաղթահարել անգլերենով ստեղծագործելու «գայթակղությունը» եւ պարսկերենով լույս է ընծայել պատմվածքների թվով 7 ժողովածու, ինչպես նաեւ՝ 3 վեպ: Այս ստեղծագործությունը հեղինակի «Սատանայի քարեր» պատմվածքների ժողովածուից է:

Սաադին քո սիրո շախմատիստը չէ… (2) 

Սա սիրո վշտոտ պատմություն է: Պատմություն, որ կրկնվում է, քանի դեռ գոյություն ունի ժամանակի բյուրեղյա գունդը, քանի դեռ բյուրեղյա այդ գունդը չի բախվել մի մոլորակի այլ ժամանակների աստղին ու չի փշրվել: Եվ այս շարունակական ու ժամանակի կշիռը ծանրացնող վշտոտ պատմություններից «ժամանակը» գուցե ի վերջո ներսից պայթի: Եվ այն երբ լցվի հույզերով, լռեցված ու մենության մեջ աղաղակված ցասումով, բյուրեղյա պատը կփշրվի… բայց սիրո ամեն պատմություն, անշուշտ, բույն է դնում այդ բյուրեղյա գնդի ցիրուցան հյուլեներում եւ ինքն է ստեղծում մի նոր «ժամանակ», եւ գուցե գա մի օր, որ հավիտենականությունից, այն ողջ արարվածից ու չարարվածից ոչինչ չմնա՝ բացի ժամանակի բյուրեղյա հյուլեներից, որ իրենց սրտում ունեն սիրո մի մասնիկ, սիրո վշտոտ պատմության մի մասնիկ: Այդ ժամանակը կլինի տղամարդունն ու կնոջինը՝ քնած ժամանակի որեւէ պղպջակում, կամ պատմություններինը, որ այդքան էլ նույնական ավարտ չեն ունենա…     

Հենց այդ պատմության շնորհիվ այժմ շատերը գիտեն կնոջը, եւ նրա անունը հիշատակելը ոչինչ չի փոխի. կին, որ ինքն էր իր պատմությունը գրում այլ պատմությունների մեջ: Կա նաեւ տղամարդ, որի լինել-չլինելը մեկ է, քանզի ոչ ոք նրան չի ճանաչում: Թե ինչպես ծանոթացան իրար հետ… սա էլ այդքան կարեւոր չէ. երբ մի պատմություն ձեւավորվել է ուզում, իր ճամփաներն է ձեռք բերում՝ գտնելով աշխատանք, կարդալով պատմություն, տպագրելով պատմվածք. տարբերություն չկա…     

Հասարակ մի կին էր: Չկար մի տարբերություն նրա մտքի, լեզվի ու սրտի մեջ: Ասածը նույնական էր զգացածի ու մտածածի հետ, իսկ սիրո հարցում այդքան էլ չէր վստահում ժամանակին: Սիրո էության մեջ էր եւ ընդմիշտ, ոչ թե մի խումբ մարդկանց նման, որ մի պահ սիրում են, հետո՝ մոռանում…     

Ահա, այսպես առաջին անգամ տեսավ տղամարդուն ու ասաց.     

- Դուք շատ հմայիչ եք. եկեք ընկերություն անենք… ես շատ մենակ եմ:     

Տղամարդը՝ գզգզված մազերով ու առատ մորուքով, նստած էր սեղանի մյուս կողմում: Շարունակ կնոջը նայեց, շուրթերին մի լայն ժպիտ հայտնվեց: Կնոջ շարժուձեւն այնպիսին էր, որ տղամարդն ընդհանրապես չկարծեց՝ նա մանկահասակ է, եւ կարող է հետը սիրավեպ սկսել:     

Տղամարդը, որ կարդացել էր կնոջ պատմությունները եւ ցույց տալով, թե հասկանում է նրա գործերը, խոսեց բաներից, որ որոշել էր խոսել, եւ առանց մի բառ ասելու սիրո մասին՝ կինը հասկացավ, որ եթե լավ պատմություններ գրի, տղամարդուն կգերի:     

Օրերն անցնում էին, տղամարդու դեմքին պահպանվում էր մի լայն ժպիտ, եւ հենց այդ ժպիտով էլ ամեն ինչ մնում էր անորոշ: Կինն էլ այն էր, ինչ կար: Քայլում էր սենյակում, տակնուվրա անում գրքերն ու գրադարանը, բոլոր թղթերը փռում սեղանին, հետո հավաքում, նորից էր փռում…     

Կնոջ ամեն մի քայլ ու բառ անորոշ էին, եւ մի օր, երբ ամեն ինչ խառնել էր, նստեց տղամարդու դիմաց ու ասաց.     

- Ձեռքդ տո՛ւր, բախտդ նայեմ:     

- Թո՛ղ, երբ գրող դարձար…         

- Բայց ուզում եմ ձեռքդ բռնել ու հպել իմ գլխին:     

- Ինչո՞ւ,- ժպիտը դեմքին՝ հարցրեց տղամարդը:     

- Ուզում եմ քո ձեռքով գլուխս շոյել:     

- Խելառ,- ասաց ծիծաղելով:     

Բայց ձեռքը չտվեց:     

Ես արագ-արագ իմ այս պատմությունն եմ գրում, որովհետեւ վախենում եմ՝ ինչ-որ մեկը կգա, կնստի պատուհանի մոտի աթոռին, կնայի ինձ ու կհարցնի. «Գործն ո՞ւր ես հասցրել»: Այս պատմությունն ամենքի աչքից հեռու եմ գրում եւ չեմ ուզում՝ որեւէ մեկը դեռ անավարտ կարդա այն: Այդ է պատճառը, որ անգամ վայրերը չեմ հստակեցնում. քանի որ տարբեր վայրերի, քաղաքների ու շինությունների անուները հիշատակելը ոչ միայն ժամանակ կխլի, որն ընդհանրապես չունեմ, այլեւ չի լինի ոչ մի հարցի լուծում, եւ ինչքանով որ գիտենք՝ բոլոր դեպքերը զարգանում են ժամանակի բյուրեղյա գնդում, բավական է:     

Իսկ ժամանակը սոսկ մեկ վայրկյանի արժեք ուներ մի կնոջ համար, ով, ինչպես նա, իրեն սիրող մեկին էր փնտրում՝ ոչ մի տարբերություն չտեսնելով մեկ վայրկյանի ու մեկ տարվա միջեւ: Որ անկյունում էլ լիներ, ներծծում էր ժամանակի հյութերը, որպեսզի հասնի այն վայրկյանին, որ նրան տեսնի իբրեւ մի տղամարդ, իսկ իրեն՝ մի կին. ոչ ուրիշ մի բան:     

Ահա, այսպես սկսեց իր գործը. ասես օգնություն էր խնդրում իր էությունից, որ հոգի տա բառերին, ասես բառերն իր մարմնի ու հոգու բջիջներից էին պոկվում, գրում էր եւ ամեն օր՝ պատմություն՝ պատմության հետեւից, բոլորն էլ՝ սիրային: Տղամարդն էլ կար, որ պատմություններն էր կարդում, գլուխը տարուբերում՝ գործը հավանած: Երբեմն կինը տղամարդու համար ընթերցում էր ավարտուն պատմությունը, հետո ասում.     

- Հոգնած եմ: Եկեք իրար հետ գնանք զբոսնելու:     

Տղամարդը գլուխն էր ժպիտով աջուձախ անում, եւ կինը հասկանում էր, որ դեռ չի եկել այն ժամանակը, որ տղամարդն իր հետ միասին հայտնվի մարդկանց մեջ: Գիտակցում էր տարածությունը, կասկածում էր իր գործին: Գնում էր: Ընթերցում էր ու գրում:     

Անցավ ժամանակ, եւ կնոջ գրքերը տպագրվեցին մեկը մյուսի հետեւից: Իսկ տղամարդը ժամանակի մեծ մասը նրա գրքերը կարդալով էր անցկացնում, ուշքումիտքն ամեն օր նախորդից ավելի էր նրա կողմը կամ, եթե ճիշտն ասեմ, պատմությունների կին հերոսների կողմը: Տղամարդը գնում էր, նստում կնոջ սենյակում, եւ կինը մի ճյուղից մյուսն էր թռչկոտում: Տեւական ժամանակ էր, ինչ խճճված ու ցնորված էր խոսում, իսկ այդ ամենն ամեն օր ավելի էր շատանում. այնքան, որ տղամարդը չէր հասկանում՝ կնոջ պատմության որ հերոսն է խոսում, կամ որ ժամանակում են եղել կինն ու նրա շարունակ կրկնվող խոսքերը.     

- Դուք ինձ սիրո՞ւմ եք:    

Տղամարդը մշտապես ծիծաղում էր ու հարցնում.     

- Գործն ո՞ւր է հասել:     

Եվ նա հանկարծ հասկանում էր, իրեն հավաքում էր՝ տղամարդուն ձեռքով ցույց տալով այն հատվածը, որի վրա մնացել է գրիչը կամ ինքնահոսը: Ծալված էր, եւ տղամարդն ասում էր.     

- Գործն այսքանն է…     

Իսկ կինը նորից գործին էր անցնում:     

Ինչքա՞ն անցավ, որքա՞ն ժամանակ, մինչեւ այդ փոփոխությունները գնալով մրուրվեցին կնոջ մարմնում ու հոգում: Կինը, որ գործի սկզբում համակ ուշադրությամբ աչքը դռանն էր, որպեսզի տղամարդը գա ու պատմությունները կարդա, հետո սկսեց վախենալ, որ դուռը կբացվի, ինչ-որ մեկը կգա՝ կռանալով բառերով սեւացած թղթի վրա:     

Կնոջ կյանքում ժամանակը նշանակություն չուներ: Երբ մի սերմ՝ սիրո սերմ էր ցանվում, ոչինչ չէր կարող այն բծոտել, բայց տղամարդը սահուն կերպով նկատում էր, որ կինը ոչ մի ոգեւորություն չի ցուցաբերում, իսկ երբ նրան ձայն էր տալիս, գլխով էր անում, հանդարտ թեքում հայացքը. ասես խորասուզված էր այն ամենի մեջ, ինչ գրում էր, իսկ հայացքն այլեւս չուներ սիրո այն լուսավորությունը՝ մանկական այն հուզումը, ինչքան էլ կնոջ պատմության հերոսի աչքերը փայլկտային, սեր ցույց տար՝ արարքները շատ ավելի մանկական հուզումով էին լի:       

Եվ տղամարդն ամեն օր պատմություններ էր կարդում: Նախքան տպագրվելն ու դրանից հետո, ավելի ու ավելի էր ճանաչում կնոջը, կին, որ իր կաշվով ու արյամբ էր զգում այդ պատմությունները:     

Որպեսզի կինն ավելի շատ գրի, ու պատմությունների մթնոլորտն էլ շարունակ սիրային մնա, տղամարդը նրա համար երաժշտություն էր միացնում, եւ որպեսզի նրա գլխի ու պարանոցի շարժումները չդանդաղեին, մրգահյութ ու ուտելիք էր բերում, բայց կինն ուշադրություն չէր դարձնում այդ ողջ սիրալիրությանը, միայն գրում էր։ Եվ մի օր էլ տղամարդն ասաց.   

- Հոգնեցիր, արի գնանք քայլելու:     

Կինը նվաղած ձայնով, քարացած ու անըմբռնելի հայացքով ասաց.     

- Չեմ կարող. գործ ունեմ:     

Եվ չգնաց: Կինն անտարբեր էր նաեւ քննադատությունների ու ամսագրերի հանդեպ: Ամսագրեր, որ մրցակցության մեջ էին մտել իրենից հարցազրույց վերցնելու համար: Անգամ չգիտեր՝ գրքերն ինչ տպաքանակով են հրատարակվում: Ամենաչնչին ուշադրությունն էլ չէր դարձնում թերթը ձեռքին իր դիմաց կանգնած ոգեւորված տղամարդուն: Շարժուձեւն օրեցօր դանդաղում էր:     

Եվ երբ մի օր տղամարդն արթնացավ քնից, ինքն իրեն ծիծաղեց: Երբեք այդչափ չէր ծիծաղել, այն էլ՝ ինքն իրեն: Խորթ զգացողություն էր: Կնոջ ողջ զվարճախոսություններն էր մտաբերում: Այն մանկական շարժուձեւը, չընդհատվող խոսքերը՝ «Դուք ինձ սիրո՞ւմ եք»:     

Տղամարդն ինքն իրեն երգում էր, պտտվում կնոջ շուրջը եւ ի վերջո գնաց մի ծաղկավաճառի մոտ, մի ծաղկեփունջ գնեց ու ճամփա ընկավ: Կինը, ինչպես միշտ, գրում էր: Կարծես պատմության վերջին նախադասությունն էր գրում, եւ միայն ձեռքն էր, որ շարժվում էր, իսկ ողջ մարմինը, հանց քարե արձան, հեռու էր ամեն ինչից՝ անգամ ժամանակից, եւ ասես միայն ձեռքն էր, որ շտապ-շտապ գրում էր: Տղամարդն իր բերած ծաղկեփունջը դրեց նրա դիմացի ծաղկամանի մեջ: Կինը չնայեց: Հայացքը պլշել էր իր գրելիքին: Անգամ կոպերը չէին երերում: Կարծես թե վերջին նախադասությանն էր հասել: Տղամարդը տեսավ, որ վերջակետ դրեց, իսկ ձեռքն անշարժ մնաց գրած թղթի վրա: Տղամարդը թղթերը հանդարտորեն դուրս քաշեց նրա ձեռքի տակից: Կարդաց պատմության վերնագիրը՝ «Սիրո վշտոտ պատմություն»: Ծիծաղեց: Ձեռքը դրեց կնոջ ուսին, նայեց նրա դեմքին ու քարացավ: Կինն այլեւս կին չէր: Վերածվել էր բառե քարակույտի, եւ երբ տղամարդը համոզվելու համար ձեռքը հպեց նրա ուսին, հանկարծ հազարավոր բառեր թափվեցին վար. եւ այդ հազարավոր բառերի միջից տղամարդն այս բառերն էլ նկատեց. «Դուք շատ հմայիչ եք. եկեք ընկերություն անենք… ես շատ մենակ եմ»:    

-----------------------------------

1. Վտարանդիության եւ արտագաղթի թեման իրանական սփյուռքի գրականության մեջ (1979-2015 թթ.), Լիլիթ Սաֆրաստյան, Եր., ԵՊՀ հրատարակչություն, 2016թ., էջ 106:
2. Հատված Սաադիի 175-րդ ղազալից:

Պարսկերենից թարգմանությունը` Արեգ ԲԱԳՐԱՏՅԱՆԻ

«Մշակութային Հրապարակ» ամսաթերթ