Հապաղելն այլևս աններելի է…
Այս տարվա մարտի վերջին ՀՀ վարչապետը հայտարարեց. «Աշխարհում համախառն ներքին արդյունքի 3 տրիլիոն դոլարանոց անկում է լինելու, այսինքն՝ այդքան տեղ է ազատվելու, և պետք է այսօրվանից տրամադրվենք, որ այդ ազատված տեղից առնվազն 30 միլիարդ դոլարանոց հատվածը հենց Հայաստանը զբաղեցնի առաջիկա 5 տարվա ընթացքում: Սա նշանակում է, որ խնդիր ենք դրել զբաղեցնել ազատվող շուկայի 1 տոկոսը»։ Բնականաբար, այդ թվերը Ն.Փաշինյանին ներկայացրած կլինեին Էկոնոմիկայի կամ Ֆինանսների նախարարությունները: Դրանով պայմանավորված այդ նախարարություններին հունիսին հարց էի ուղղել՝ «Ի՞նչ հաշվարկների վրա են հիմնված այն լավատեսական պնդումները, որ համավարակի հետևանքով ստեղծված համաշխարհային ՀՆԱ-ի 30 մլրդանոց ՛՛ճեղքը՛՛ մեր տնտեսությունն ի վիճակի է ծածկել»:
Երկու պետական մարմիններն էլ խոսափողական պատասխան տվեցին: Հարկ եմ համարում առանձին-առանձին ներկայացնել վերոհիշյալ պետական մարմինների պատասխանները: Ըստ Ֆինանսների նախարարության՝ «…հարցադրումների վերաբերյալ հայտնում ենք, որ դրանք ոչ թե տեղեկատվության փոխանցման, այլև վերլուծական բովանդակության են, որի առնչությամբ հնարավոր ծավալով նյութեր տրվում են պաշտոնական փաստաթղթերում և իրավասու անձանց ելույթներում: Ավելին, ներկայացված հարցադրումների մի մասի պատասխանները հանրությանը ներկայացնելը ոչ միայն քաղաքականություն մշակող և իրականացնող մարմինների, այլև գիտական և մասնագիտական հանրույթի տիրույթում է»: Ընդունում եմ, որ «գիտական և մասնագիտական հանրույթը» պետք է հաշվարկներ կատարի, առաջարկություններ ներկայացնի, ինչը, վստահ եմ, գիտությամբ զբաղվող ինձ պես տասնյակ տնտեսագետներ արել և անում են: Բայց պետական մարմինները, որոնք, որպես կանոն, անուշադրության են մատնում նման առաջարկները, իսկ պաշտոնական թվեր պարունակող տեղեկատվությունը հենվում է միայն պետական մարմինների հաշվարկների վրա: Ինչը, ցավոք, իմ հարցադրման պատասխաններում չտեսա: Հիմա այդ թվերի հնարավորության մասին: Նախորդ՝ 2019թ. տարեկան ՀՆԱ-ն, դոլարային արտահայտությամբ, 13.6 մլրդից մի փոքր ավել է: Իսկ հինգ տարում 30 մլրդ դոլարի ՀՆԱ ունենալու համար դրա միջին տարեկան հավելաճի տեմպը պետք է կազմի 14 %-ից ավել: Հանգամանք, որը, դատելով կադրային ներուժից՝ գործող կառավարության ուժերից վեր է: Անիրագործելի բան չկա: Մենք պարտավոր ենք զարգացման ավելի բարձր տեմպեր ապահովել: Դրան կարող ենք հասնել ինստիտուցիոնալ բարեփոխումների և երկրի կադրային ողջ ներուժը օգտագործելու շնորհիվ:
Էկոնոմիկայի նախարարության պատասխանը չեմ մեկնաբանի: Կբերեմ դրա բառացի շարադրանքը, որն ավելի քան պերճախոս է. «Համավարակի հետևանքով համաշխարհային տնտեսությունում առաջացող ճեղքվածքի մի մասը Հայաստանի տնտեսության կողմից ծածկման հնարավորության վերաբերյալ լավատեսական գնահատականները պայմանավորված են մի շարք առանցքային գործոններով։ Մասնավորապես ՀՀ տնտեսավարողների կողմից բարձր ադապտիվության և ունեցած հարաբերական առավելությունը կապիտալիզացնելու առանձնահատկությամբ, ինչպես նաև ՀՀ կառավարության կողմից տնտեսվարողներին աջակցող և խթանող քաղաքականության կիրառմամբ։ Բացի այդ, համաշխարհային տնտեսական անկման ստեղծված միջազգային արժեշղթաների որոշակի փլուզմանը հաջորդելու է վերականգման և վերակառուցման փուլը, որի ժամանակ շուկայի մուտքի ծախսերը համեմատաբար ցածր են լինելու։ Ի լրումն վերոգրյալի, հարկ եմ համարում արձանագրել, որ ստեղծվող տնտեսական հնարավորությունների իրացումը մեծամասամբ կախված է մասնավոր հատվածի ճկունության աստիճանից և արտադրողականության մակարդակից, որին կաջակցի նաև Կառավարության աջակցող քաղաքականությունը»:
Հուսամ, որ այսուհետև պետական մարմինների պատասխանատուները վերադասին անհարմար վիճակի մեջ չդնելու համար թվերը նրանց կներկայացնեն միայն գիտականորեն հիմնավորված հաշվարկների հիման վրա:
ՀՀ ֆինանսների նախարարությանը և ԿԲ-ին հարցեր էի ուղղել 2008թ. և 2020թ. (համավարակով պայմանավորված), թե տնտեսական ճգնաժամերը դիմակայելու համար ի՞նչ քայլեր են ձեռնարկվել, և ինչպե՞ս են համաձայնեցվել ֆիսկալ ու դրամավարկային քաղաքականությունները: Պարզվեց, որ այդ երկու պետական մարմինները համաձայնեցված չեն գործել և չեն գործում (մասնագետների համար այս փաստը նորություն չէ):
Դեռևս 2008թ. հոկտեմբերի սկզբներին ԱԺ-ում 2009թ. պետական բյուջեի նախագծի քննարկման ընդմիջմանը լրագրողների այն հարցին, թե՝ «Ինչպե՞ս եք պատրաստվում դիմագրավել համաշխարհային տնտեսական ճգնաժամը», այն ժամանակվա ՀՀ վարչապետը նշել է. «Հայաստանը ինտեգրված չէ համաշխարհային տնտեսությանը, և, եթե ուզում եք իմանալ, ապա մենք դրանից մի բան էլ օգուտ ենք ստանալու» (համավարակից օգուտ ստանալու գաղափարը և դա իրագործելու ցանկությունը՝ դեռևս այն օրերից են գալիս): Երկու դեպքում էլ պետական մարմինները չեն նշել այն մեխանիզմները, որոնց շնորհիվ հնարավոր կլիներ կյանքի կոչել բարի ցանկությունները: Հանրապետության տնտեսագիտական հանրությունը դեռևս 2008թ. մայիսից ահազանգում էր Կառավարությանը և ԿԲ-ին՝ ճգնաժամը դիմագրավելու քայլերի անհրաժեշտության մասին:
Կենտրոնական բանկը 2009թ. սկզբին վերաֆինանսավորման տոկոսադրույքը բարձրացրել է 0.5 տոկոսային կետով, ինչը ավելի է խորացրել ճգնաժամի բացասական ազդեցությունը: Եվ միայն 2009թ. մարտից, ընդհանուր առմամբ, այդ ցուցանիշը նվազեցրել է 2.75 տոկոսային կետով: Համավարակի պայմաններում, ընդհանուր առմամբ, ԿԲ-ն ճիշտ է գործել: Բայց, այնուամենայնիվ, ժամանակագրական առումով ֆիսկալ քաղաքականության հետ համահունչ չի գործել:
Եվս մեկ ցուցանիշի վերաբերյալ. 2020թ. պետական բյուջեով նախատեսվել է նախորդ տարվա համեմատ 13 % եկամուտների և 14.1 %՝ ծախսերի հավելաճի տեմպ: Այն դեպքում, երբ ՀՆԱ-ի հավելաճի տեմպը նախատեսվել է 4.9 %: Անհամապատասխանությունն ակնհայտ է: Համեստ հաշվարկներով, ՀՆԱ-ի հավելաճի տեմպը առնվազն 1-ից 1.2 տոկոսային կետով պետք է բարձր լիներ (եթե բյուջեի համապատասխան ցուցանիշները ճիշտ են հաշվարկված):
Չեմ կարծում, թե պետական մարմինները չեն նկատել այդ անհամապատասխանությունը և բազում այլ բացթողումներ ու հակասություններ: Բայց քանի որ վերոհիշյալ պետական մարմինները գործում են Կռիլովի հայտնի առակի հերոսների տրամաբանությամբ՝ յուրաքանչյուրն իր շահից ելնելով, ապա դրանց համար առաջնայինը ոչ թե պետական շահն է, այլ՝ միմյանց «չնեղացնելու» սկզբունքը: Իսկ նախարարների համար նաև՝ իրենց «աթոռները» երկար պահելու մղումը:
Զարգացած պետական ապարատ ունեցող երկրների համար կենսական նշանակություն ունեցող ռազմավարությունների, ծրագրերի, քաղաքականությունների, օրենսդրական կարգավորման մեխանիզմների մշակման կամ գնահատման առումով մեծ դերակատարումներ են ունեցել և ունեն պետական խորհրդատուների ինստիտուտները։ Դրանք ստեղծվել են կամ ժամանակավոր հիմունքով՝ տնտեսության մեջ առաջացած որոշակի հարցեր կամ երկրի առջև ծառացած ընթացիկ և հեռանկարային խնդիրներ լուծելու նպատակով:
Վերոհիշյալ նկատառումներից ելնելով, կարծում ենք, անհրաժեշտություն է ՀՀ կառավարությանը առընթեր նման Խորհրդատվական մարմին ստեղծելը: Այդ մարմինը պետք է բաղկացած լինի մշտական և հրավիրվող անդամներից: Մշտական անդամների թիվը յոթն է (նվազագույնը): Հրավիրյալ անդամների թիվը՝ ըստ անհրաժեշտության: Մշտական անդամներից երեքը՝ ի պաշտոնե (ՀՀ ԿԲ նախագահ, ՀՀ ֆինանսների և էկոնոմիկայի նախարարներ), երկուսը՝ տնտեսագետ գիտնական-կառավարիչներ և երկուսը՝ բազմափորձ կառավարիչներ: Ի պաշտոնե անդամները Խորհրդի կազմում ներառվում են պաշտոնը ստանձնելուն պես: Ոչ ի պաշտոնե անդամները՝ ՀՀ վարչապետի որոշմամբ նշանակվում են կադրային բանկից (առավել հանգամանալից ներկայացված են իմ որոշ հրապարակումներում):
Կառավարության նիստերում քննարկվող և տնտեսությանը վերաբերող յուրաքանչյուր հարցի նախագիծ նախապես (նիստից առնվազն 2 շաբաթ առաջ) տրվում է խորհրդի անդամներին: Խորհուրդը կառավարության նիստից առնվազն 3 օր առաջ իր եզրակացությունը (անդամների ձայների պարզ մեծամասնությամբ հաստատված) ուղարկում է Կառավարության անդամներին: Խորհրդի եզրակացությունը, որն ունի խորհրդատվական բնույթ, տեղադրվում է Կառավարության կայք-էջում: Նման մեխանիզմի դեպքում, ինչպես Խորհրդի (հատկապես՝ ի պաշտոնե), այնպես էլ Կառավարության անդամները քվեարկելիս ավելի պատասխանատու կլինեն (լինելով ամբողջ հասարակության, ներառյալ՝ մասնագետների ուշադրության կենտրոնում) և կբացառվեն «ես քեզ, դու ինձ» փոխադարձ «լավությունները»:
Եզրակացության փոխարեն
Անաչառության համար նշեմ, որ գործող իշխանությունը ուշադրության արժանի որոշակի դրական քայլեր կատարել է: Առանձնացնեմ տնտեսության զարգացմանը նպաստող մի քանի կարևոր քայլ:
1. Տասնամյակներ շարունակ տնտեսավարողներին ԱԱՀ-ի գծով կուտակված պարտքի վերադարձը և տնտեսավարողների համար հոգսաշատ գերավճարների հարցի լուծումը՝ զգալիորեն նպաստելով բիզնեսի համար կարևոր շրջանառու միջոցների ծավալների ավելացմանը,
2. Արտահանման կառուցվածքում որակական որոշակի դրական տեղաշարժ է եղել՝ ավելացվել են ՏՏ ոլորտի և վերամշակող արդյունաբերության բաժինները,
3. Էապես փոխվել է հարկային և մաքսային ծառայությունների վերաբերմունքը բիզնեսի նկատմամբ՝ դառնալով թափանցիկ, նաև կտրուկ նվազել են կոռուպցիոն դրսևորումները,
4. Զգալիորեն ավելացել են մայրուղիների և միջհամայնքային ճանապարհների կառուցման մակերեսները:
Բայց, եթե համեմատենք չօգտագործված հնարավորությունները և թվարկված դրական գործերը, ապա դրականը բազմապատիկ անգամ զիջում է կորցրած հնարավորություններին: Ասֆալտապատման աշխատանքներում չեն ձերբազատվել «հին ժամանակների բարքերից»: Դա դրսևորվել է, օրինակ, Երևան-Սևան մայրուղու, Երևանի մի շարք փողոցների ասֆալտապատման ընթացքում (ականատես եմ եղել Մարգարյան փ. նրբանցքներից մեկուի չքանդված հատվածի պիտանի շերտի «քերմանը»):
Խորհրդային տարիներին որոշակի պաշտոնների նշանակելիս պարտադիր հաշվի են առել, ոչ միայն կուսակցական լինելը, այլև անցած ուղին: Չէր կարելի պետական բարձր պաշտոնների նշանակել անձանց, որոնք երբևիցե որևէ ստորաբաժանում չեն ղեկավարել: Իսկ այդ հանգամանքը հաշվի չառնելը չէր կարող չանդրադառնալ կառավարման որակի վրա:
Երկրի ներդրումային միջավայրի վրա կարող է ազդել ոչ միայն քաղաքական ու տնտեսական կայունությունը, այլև՝ առաջին հայացքից աննշան թվացող մանրուքները: Օրինակ, 2019թ. Գ.Ծառուկյանի միջնորդությամբ և երաշխավորությամբ Երևանում 10 մլրդ դոլարի չափով ներդրում կատարելու առաքելությամբ արաբ միլիարդատիրոջ մտադրությունը արհամարվել էր՝ ջինսե տաբատով քաղաքապետին այցելելու՝ մեծահարուստի «համարձակության» պատճառով: ԵՎ կարևոր չէ, թե ո՞վ միջնորդողը կամ ներդրողը: Տվյալ դեպքում Ծառուկյանը ազգանվեր նախաձեռնություն և պետական մտածողություն է հանդես բերել, իսկ մերժողը՝ հակապետական: Արաբ միլիարդատերը մեր պետական բյուջեի եկամտային մուտքերի գրեթե եռապատիկի չափով ներդրում էր կատարելու, որը նպաստելու էր հետագա տարիներին բազմարկչի էֆեկտով եկամտային մուտքերի ավելացմանը և ապահովելու էր հազարավոր լրացուցիչ աշխատատեղեր: Բայց քանի որ մեր քաղաքապետի «ոտքերն ամպոտ են», ապա նրա (նաև պետական բարձրաստիճան շատ պաշտոնյաների) պատվից ցածր է «հասարակ» հագուստով ընդունելության եկածին՝ թեկուզ մեծահարուստ, ժամանակ հատկացնելը:
Կյանքի դպրոց չանցած պաշտոնյաների վարքագիծը, աշխատելու ունակությունը, հմտությունը և պաշտոնավարման մշակույթը դրսևորվել են բոլոր բնագավառներում: Դեռևս 2019թ. հունվարի սկզբին ՀՀ վարչապետին ուղղված՝ տնտեսության ինստիտուցիոնալ բարեփոխման առաջարկությանս «քննարկման» արդյունքը պարզելու համար ապրիլի վերջին ԵՊՀ տնտեսագիտության և կառավարման ֆակուլտետում կառավարության անդամների հետ հանդիպման ժամանակ վարչապետին հարց ուղղեցի կառավարություն – հասարակություն հետադարձ կապի վերաբերյալ: Դրա հետ կապված՝ վարչապետի օգնականը հաջորդ օրը առավոտյան զանգեց և պարզվեց, որ պատվիրված նամակով ուղարկված նյութը կորել է (շուրջ տասնհինգամյա պետական կառավարման համակարգում ունեցած փորձիս ընթացքում երբևէ նման բան չի եղել. Դա առաջին դեպքն էր, որ լսել եմ վարչապետին ուղարկված գրության կորչելու մասին): Խնդրեցին այն էլեկտրոնային տարբերակով ուղարկել, որի պատասխանն առ այսօր ինձ անհայտ է:
Հաջորդ՝ պետական կառավարման հակակշիռների միասնության մեխանիզմի ստեղծման առաջարկիս (2019թ. սեպտեմբերին) Էկոնոմիկայի նախարարի տեղակալը սիրողական մակարդակի պատասխան ուղարկեց: Նախարարի հետ հանդիպելուց հետո նա ընդունեց, որ պատասխանը խոցելի է և խոստացավ նորից քննարկել: Ես խնդրեցի քննարկմանը ինձ էլ հրավիրել: Մեկ ամսից ավել սպասելուց հետո փորձեցի վարչապետի խորհրդականի հետ քննարկել հարցը, սակայն վարչապետի մեկ այլ օգնականից այն կողմ չհաջողվեց դրան անդրադառնալ:
Մրցակցության պաշտպանությանն առնչվող տնտեսական հարաբերություն կարգավորելու առումով որոշեցի օրենքի նախագիծ պատրաստել: Որպեսզի աշխատանքս զուր չանցներ փորձեցի հանդիպել ԱԺ նախագահին, նրա տեղակալին, մեծամասնությունը ներկայացնող պատգամավորին: Երեք դեպքերում էլ, օգնականների կարծիքով, իրենց «շեֆերը» «խիստ զբաղված են» և հնարավորության դեպքում ինձ «կզանգեն» (ժամանակը «չբավականացնելը» խոսում է պաշտոնյայի կազմակերպչական որակի, ավելի շուտ՝ անորակության մասին): Ինչպես նկատեց ընթերցողը, իշխանության թե՛ գործադիր և թե՛ օրենսդիր օղակներում աշխատանքը կազմակերպելու մշակույթի պակաս կա: Առավել ևս, որ ժողովրդի շնորհիվ իշխանության եկած զանգվածը «ժամանակ չունի» շփվելու այդ նույն ժողովրդի առանձին անհատների հետ:
Պարգևավճարների հարցը թե՛ իշխանության և թե՛ հասարակության համար հիվանդագին թեմա է: Իշխանության վերին էշելոնի ներկայացուցիչների կարծիքով՝ «էլ ինչի են աշխատում, եթե պարգևատրում էլ չպետք է ստանան», իսկ հասարակության այն շերտը (գիտակրթական ոլորտի, պետական և համայնքային ծառայության ստորին օղակների և այլն), որը չնչին աշխատավարձով է ապրում, չի «հասկանում» իշխանավորի նյութապաշտությունն ու ընչաքաղցությունը. ուրեմն սրա՞նց համար էլ իշխանության հասնելու մոլուցքը շահամոլությամբ է սահմանափակվում:
Անշուշտ, դեմ չեմ պետական ծառայողներին բարձր աշխատավարձ տալուն: Իհարկե, այդ ծառայողների, ինչպես նաև գիտնականի, բժշկի, ճարտարապետի, արվեստագետի, ուսուցչի աշխատավարձերը պետք է զգալի բարձր լինեն երկրում աշխատավարձի միջին մակարդակից: Բայց դրա մեծությունը պետք է համադրելի լինի երկրի զարգացման մակարդակին: Ինչ վերաբերում է պարգևավճարներին, ապա համամիտ չեմ երբեմն արտահայտվող այն տեսակետներին, որ դրանք պետք է միացնել աշխատավարձերի դրույքաչափերին և դրանով հասարակության դժգոհություններին վերջ տալ: Պարգևատրման տնտեսագիտական իմաստն այն է, որ դրանով խրախուսվում են աշխատանքի քանակն ու որակը: Ինչպես վերևում ցույց տվեցին մի քանի ոլորտների աշխատանքների հպանցիկ ուսումնասիրությունները, դրանց զգալի մասում այդ կառույցների ղեկավարների ու կազմակերպիչների պարգևատրման մասին խոսք անգամ չպետք է լիներ (նույնը, որոշ վերապահումով, կարելի է ասել ԱԺ-ում ագրեսիվ խոնարհ մեծամասնության մասին): Առավել ևս հիմա՝ մեր ժողովրդին հասած այս ողբերգական իրավիճակից հետո, երբ ունենք հազարավոր զոհեր ու անհետ կորածներ, տասնյակ հազարավոր հաշմանդամներ, խեղված ճակատագրեր, որդիներին կորցրած ծնողներ, անհայր մնացած մանուկներ և այրիացած կանայք… Բարոյական բոլոր սահմաններից դուրս է նույնիսկ պարգևատրման մասին մտածելը: Միչդեռ կառավարությունը 2021թ. պետբյուջեի նախագծում նախատեսել է պարգևատրման հատկացումների ավելացում (տպավորություն է ստեղծվում, թե ժողովրդի բացարձակ մեծամասնության քվե ստացած գործող վարչապետը յուրայիններին իր մոտ պահելու խնդիր ունի):
Անցած երեսուն տարիներին իշխանությունները անտեսեցին ազգային գաղափարախոսության հիման վրա երկրի զարգացման հարյուրամյա ուղենիշեր և փուլային հայեցակարգեր մշակելու անհրաժեշտությունը՝ դրանում ընդգրկելով երկրի ողջ մտավոր ներուժը: Այս խնդրի կարևորության վերաբերյալ ԵՊՀ-ում կառավարության անդամների հետ վերոհիշյալ հանդիպմանը հարց տվեցի վարչապետին և պատասխանից պարզ չեղավ թե կառավարությունը ազգային գաղափարախոսություն և դրանից բխող զարգացման ուղենիշեր մշակելու է, թե՞ ոչ:
Նախկինում գործած սխալները և բացթողումները մնացել են անցյալում: Հիմա երկիրը խորը ճգնաժամի մեջ է (քաղաքական, տնտեսական, սոցիալական): Երկրի անվտագությունն է խաթարված և պետականությունն է վտանգված: Նման իրավիճակներում քաղաքակիրթ երկրներում իշխանությունները հրաժարական են տալիս: Սակայն իշխող ուժը, վարչապետի գլխավորությամբ, ամուր կառչած է աթոռներից: Իսկ մեզ, ավելի քան երբևէ, կայունություն է անհրաժեշտ և տնտեսության արագ վերականգնում: Մեր կորցրած յուրաքանչյուր ժամը կարող է անդառնալի հետևանքներ ունենալ: Հետագա բախումներից խուսափելու համար ճիշտ կլինի, որ իշխող ուժը իր մեջ ուժ գտնի, պետական մտածողություն դրսևորելու՝ իր շարքերից նոր վարչապետ առաջադրելու կամ կարող ուժերի հնարավորություն տալով երկիրը դուրս բերելու աիս վիճակից: Առնվազն վեց ամսվա ընթացքում հարկավոր է ԱԺ-ի նոր ընտրություն անցկացնել:Հապաղելն այլևս աններելի է…
Տնտեսագիտության դոկտոր, պրոֆեսոր՝ Մ.Վ.Միքայելյան
Կարծիքներ