Պետք է անընդհատ խոսենք, բարձրաձայնենք, անկախ նրանից՝ կա՞ պետական պատվեր, թե՞ ոչ

«Գեղարդ» գիտավերլուծական հիմնադրամը եւ «Գարդման, Շիրվան, Նախիջեւան» համահայկական միությունը նախօրեին ԳԱԱ-ում համատեղ նախաձեռնել էին գիտաժողով՝ նվիրված Շիրվանի, Գարդմանի եւ Նախիջեւանի հայության պատմական, իրավական, ժողովրդագրական եւ սոցիալական հիմնախնդիրներին ու դրանց վերլուծությանը, որոնք ներկայացվեցին մեկ տասնյակից ավելի բանախոսների կողմից: 

Ինչու է կարեւոր այսօր հիշել Շիրվանի, Գարդմանի եւ Նախիջեւանի ջարդերը

«Գեղարդ» գիտավերլուծական հիմնադրամի տնօրեն, պատմական գիտությունների թեկնածու, դոցենտ Ռոբերտ Ղազարյանից հետաքրքրվեցինք` ինչո՞ւ է հատկապես այսօր կարեւոր իմանալ Շիրվանի, Գարդմանի եւ Նախիջեւանի ջարդերի, փախստական դարձած տեղի հայության ճակատագրի մասին: Ի՞նչ անելիքներ ունենք այսօր, հաշվի առնելով ներկայիս իրողությունները` Արցախի կորստից ու հայաթափումից հետո։ «Նախեւառաջ, մեզ` պատմաբաններիս համար շատ էական է փաստերի վրա ուսումնասիրել այդ ամենը եւ այդ նյութերը տպագրելով` միջազգային ասպարեզ դուրս բերել, պետական այրերին տալ այդ փաստերը, որպեսզի իրենք էլ օգտագործեն դրանք՝ համապատասխան քաղաքական որոշումների, միջազգային հարթակներում տարբեր ֆորումների ժամանակ բարձրաձայնելու համար»:
Այն, ինչ տեղի է ունեցել վերջին գրեթե 40 տարիների ընթացքում` 1988-ից սկսած, մասնավորապես Բաքվի, Սումգայիթի, Կիրովաբադի, Նախիջեւանի, Արցախի որոշակի հատվածների հայաթափումն ու ջարդերը չնայած փաստագրվել են, բայց, ըստ Ռ. Ղազարյանի, մեր ամենակարեւոր խնդիրը շարունակում է մնալ երբեւէ այդ փաստերը մոռացության չմատնելու հանգամանքը, քանի դեռ դրա կազմակերպիչ պետությունը պատասխանատվություն չի կրել, եւ չի տրվել նաեւ փոխհատուցում. 

«Խնդիրը նաեւ այլ հարթության մեջ է, չէ՞ որ այդ մարդիկ ունեցվածք են կորցրել, բացի նրանից, որ ամենադաժան ձեւով սպանվեցին, այդ մարդիկ նաեւ բավականին մեծ քանակությամբ ունեցվածք են այդտեղ թողել: Եվ, ինչու չէ, պետք է մտածել, թե ինչպես համապատասխան, փաստաթղթավորված ձեւով հայտ ներկայացնել` գույքի վերադարձման կամ դրա փոխհատուցման հետ կապված»: 

Այս տասնամյակների ընթացքում ինչ-որ ռեալ քայլեր արվե՞լ են այս ուղղությամբ, թե՞ ոչ։ Ռ. Ղազարյանն ասում է, որ, ինչքանով տեղյակ է, որոշակի գործընթացներ արվել են, բայց «կոնկրետ հայտ պետության կողմից ներկայացվել է, թե ոչ` չեմ կարող ասել, այդուհանդերձ, կարծում եմ` պետք է մտածել նաեւ այդ ուղղությամբ: Սակայն շատ զգույշ պետք է լինել այդ հարցում, որովհետեւ միջազգային հարթակներում նման հայտ ներկայացնելու համար պետք է հստակ փաստաթղթավորված լինի, որպեսզի որեւէ ձեւով կասկածի տեղ չմնա միջազգային հարթակներում դատական գործեր հարուցելու դեպքում: Այսօր Ադրբեջանի Հանրապետությունն իրավահաջորդն է Ադրբեջանի առաջին հանրապետության, որի գոյության տարիներին` 1918-20թթ․, նույնպես հայերի կոտորածներ են եղել թե՛ Բաքվում, թե՛ Շիրվանում, թե՛ Նախիջեւանում, թե՛ Արցախի տարածքում, ուստի ներկայիս Ադրբեջանը պետք է պատասխանատվություն կրի դրա համար»:

Զրուցակիցս դժվարանում է ասել, թե իրավական ինչ մեխանիզմներ ու գործիքակազմ կա, որպեսզի տասնամյակներ անց պատասխանատվության ենթարկվեն թե՛ Թուրքիան, թե՛ Ադրբեջանը։ «Չեմ կարող ասել, թե մեր երկիրն ինչ լծակներ ունի՝ անմիջականորեն Ադրբեջանին ինչ-որ բան պարտադրելու կամ ազդելու համար, ամեն դեպքում, չեմ կարծում, որ այդպիսի հնարավորություն ունենք այս պահին, միակ տարբերակը միջազգային կառույցներն օգտագործելն է եւ այդ հարթակներում փորձ անել, այդ հարցն անընդհատ բարձրաձայնել ու փորձել այդպես առաջ տանել»,- ասում է Ռ. Ղազարյանն ու նկատում, որ գուցե աբսուրդի ժանրից է, բայց 90-ականների Բաքվի ջարդերին մասնակցած մարդիկ, ամենայն հավանականությամբ, տեղ են գտել Բաքվի շեյիդների պուրակում, եւ այսօր պետական տարբեր այրեր, որ գալիս են Բաքու, գլուխ են խոնարհում նրանց առջեւ ու նրանց փորձում են ներկայացնել իբր Ադրբեջանի անկախության համար պայքարած մարդկանց, այնինչ նրանց զգալի մասը պարզապես սովորական մարդասպաններ էին:

«Մեծ քանակությամբ փաստեր ու փաստաթղթեր կան, որոնք ապացուցում են, որ այդ պետությունը, 1918-ից սկսած, միտումնավոր կերպով, փուլ առ փուլ ոչնչացրել է տեղում ապրող բնիկ հայերին եւ ոչ միայն հայերին»,- ընդգծում է նա:

Այն, ինչ Ադրբեջանը չի կարողանում յուրացնել, ոչնչացնում է

Արցախի հայաթափումից հետո Ադրբեջանն ակտիվորեն ադրբեջանականացնում է ոչ միայն Արցախի պատմամշակութային ժառանգությունը, այլ նաեւ ոտնձգություններ է անում Հայաստանի թե՛ տարածքային, թե՛ մշակութային ժառանգության վրա` շրջանառելով «Արեւմտյան Ադրբեջան» տերմինն ու այդ խորագրի ներքո գիտաժողովներ կազմակերպում, հեռուստաընկերություններ բացում: Այս իրողության մեջ որքանո՞վ են բավարար մեր ջանքերը, հատկապես որ ՀՀ վարչապետը պարբերաբար վտանգավոր հայտարարություններ է անում, վերջինը վերաբերում էր նրան, որ «ՀՀ-ից դուրս որեւէ օբյեկտի, հուշարձանի պաշտպանությունը ՀՀ պարտականությունը չէ»: Այս տեսակ հայտարարություններն ի՞նչ վտանգներ ու ռիսկեր են պարունակում։

«Հայկական պատմամշակութային ժառանգությունը, դրա հետքը, անկախ նրանից, թե որ տարածքում է գտնվում, դա տվյալ երկրինն է, որն այդ տարածքի սեփականատերն է, ուստի` պետք է հենց իր պաշտպանության ներքո գտնվի։ Սա զուտ օրենսդրական առումով, ավելին` տվյալ պետությունը, միջազգային նորմերի համաձայն, պարտավոր է, անկախ նրա էթնիկ պատկանելությունից, պահպանել այդ հուշարձանը: Սրանք այն նորմերն են, որ աշխարհում ընդունված են: Ցավոք, Ադրբեջանն այդ նորմերից դուրս է, եւ այն, ինչ ինքը չի կարողանում յուրացնել ու ներկայացնել որպես ադրբեջանական, ուղղակի ոչնչացնում է, իսկ Ադրբեջանում ռեալ, որպես մշակույթ՝ ձեւավորվեց քիչ թե շատ խորհրդային փուլում, այստեղից-այնտեղից ինչ-որ բաներ յուրացնելով` ինչ-որ բան ստեղծեցին, որի անունը դրեցին ադրբեջանական։ Հիմա խնդիրն այն է, որ նրանք փորձում են ավելի խորը պատմական հենք ունեցող ժողովուրդների ժառանգությունը եւս սեփականաշնորհել»,- ասում է զրուցակիցս ու ցավով արձանագրում եւս մի իրողություն։ «Իրողությունն այն է, որ այսօր իրենց վերահսկողության տակ գտնվող այն հուշարձանները, որոնք իրենք կարող են, ոչնչացնում են, ինչպես արեցին Նախիջեւանի տարածքում, որոնք որ չեն կարողանում, փորձում են ներկայացնել որպես աղվանական, սա՝ քրիստոնեական հուշարձանների դեպքում: Ու քանի որ իրենք իրենց իբր թե աղվանների ժառանգներն են համարում (բայց բացարձակ որեւիցե կապ չկա), ուստի, ըստ իրենց տրամաբանության, եթե աղվանական է, ուրեմն նաեւ ադրբեջանական է: ՀՀ-ն դրա մասին, իհարկե, խոսում է, բարձրաձայնում է տարբեր ատյաններում, բայց, ցավոք սրտի, մենք մեխանիզմներ, որպես այդպիսին, չունենք: Ես անընդհատ Ջուղայի խաչքարերի օրինակն եմ բերում, ամբողջ աշխարհի աչքի առջեւ օրը ցերեկով տեղի ունեցավ համաշխարհային գլուխգործոց համարվող պատմական այդ հուշարձանի ոչնչացումը, առանց թաքցնելու, տեխնիկայի միջոցով ոչնչացրին այդ ամենը: Թվում է` միջազգային հանրությունն այդ ամենի մասին հստակ տեղեկություն ստացավ, բայց ի՞նչ արձագանք եղավ, բացի որոշակի քննադատություններից, փաստացի ոչինչ  չեղավ: Մինչդեռ կարելի էր գոնե ինչ-որ սանկցիաներ կիրառել թեկուզ գոնե Նախիջեւանի ղեկավարության նկատմամբ, բայց չեղավ դա, ու եթե այդ քայլը ժամանակին անեին, այսօր գուցե այդ մարդիկ Արցախում այս ամենն անելուց առաջ մի քիչ մտածեին, բայց քանի որ դա չեղավ, մենք էլ փաստացի չենք կարող նրանց ոչինչ պարտադրել: Միջազգային կառույցներն էլ թեպետ արձագանքում են, որոշումներ էլ բավականին եղան, բայց, ցավոք սրտի, այդ որոշումներն ու արձագանքները կա՛մ անպատասխան են մնում, կա՛մ հերքվում են Ադրբեջանի իշխանությունների կողմից, կա՛մ մերժում են որեւիցե համագործակցություն այս ասպարեզում: Այս իրավիճակում շատ ծանր է մեր անելիքը, մեզ մնում է փաստագրել այդ ամենը, ունենալ այդ նյութերը եւ հնարավորինս տարածել տարբեր լեզուներով աշխարհով մեկ, որովհետեւ ինչ-որ մի պահի գուցե մենք հաջողենք, այս պահին դժվարանում եմ ասել` կհաջողենք, թե ոչ»:

Ինչպես նկատում է Ռ. Ղազարյանը, փաստացի մեր իշխանությունները, 1991-ից սկսած, անընդհատ այս ուղղությամբ աշխատանքներ տարել են, բայց թե որքանով է այդ աշխատանքն արդյունավետ եղել, դա խնդրի այլ կողմն է. «Բայց մենք չպետք է սպասենք քաղաքական այրերի կամ տարբեր կառավարությունների որոշումներին, Ակադեմիան, նրա ինստիտուտները, տարբեր բուհերի աշխատակիցները զբաղվում են այդ հարցերով, անկախ նրանից՝ կա պետական պատվեր, թե ոչ: Մենք պետք է անընդհատ խոսենք, բարձրաձայնենք, որովհետեւ դա մեր գործն է ու հոգու պարտքը: Խնդիրն այն է, որ մենք անմիջականորեն, որպես պետություն, չենք կարող ազդել այդ պետության քաղաքականության վրա, որն ի սկզբանե ստեղծվել է հակահայկականության հիմքի վրա»: 

Զրուցակիցս ասում է` ինքն այնքան էլ կողմնակից չէ, որ ադրբեջանցիների ամեն մի հակահայկական դրսեւորումներին, հայտարարություններին անմիջապես պատասխանենք, որովհետեւ «երբեմն այդպիսի արձագանքներն ավելի վատ էֆեկտ են տալիս, որովհետեւ երբ մենք պատասխանում ենք, այդ խոսույթն ինքնաբերաբար բերում ենք նաեւ մեր դաշտ, բայց երբեմն պետք է ավելի սառնասիրտ մոտենալ այս հարցերին։ Այսօր Ադրբեջանում ստեղծված տարբեր ֆոնդերը, հատկապես Հեյդար Ալիեւի ֆոնդը, պատրաստ է ամեն մի զառանցանք ֆինանսավորել, գիտական հենքը պարտադիր չէ, կարեւորը՝ որ լինի հակահայկական որեւէ նպատակ, ինչը նրանք միանգամից կֆինանսավորեն: Ուստի, իրենց հնարավորությունները հաշվի առնելով՝ մենք չենք կարող քանակական առումով այդ ամենի հետեւից վազել, մենք ուղղակի կպարտվենք: Մեր խնդիրն է՝ թիրախային ձեւով հասկանալ, թե որտեղ է պետք խոսել, որտեղ՝ հարվածել, մենք պետք է ուշադիր հետեւենք իրենց, բայց ոչ միշտ արձագանքենք, քանի որ հաճախ հատուկ են նման բաներ ասում, որ մեր դաշտում այսպիսի խոսակցությունները միշտ թարմ մնան»: