Առաջին հերթին պետք է լինի իշխանափոխություն․ Դ․ Ֆիդանյան

Հայաստանում շարունակվող հասարակական-քաղաքական ճգնաժամի համատեքստում դեռ հարց է մնում՝ արդյո՞ք հունիսի 20-ին կկայանան հայտարարված արտահերթ խորհրդարանական ընտրությունները։

Պատասխանատվությունից մշտապես խուսափող իմքայլական-քպականների հիբրիդից հեռու չէ ամեն պահի ետ կանգնել արված հայտարություններից ու հանրայնացված մտահղացումներից։
  
 Թեմայի շուրջ «Հրապարակը» զրուցել է Հայաստանում Եվրոպական դպրոցի «Հասարակագիտություն» և «Պատմություն» առարկաների ուսուցիչ, պատմաբան Դավիթ Ֆիդանյանի հետ։
 
 - Պարո՛ն Ֆիդանյան, երբ որ Գլխավոր շտաբը հայտարարություն տարածեց՝ կոչ անելով Փաշինյանին հրաժարական տալ, ԵԽԽՎ-ն, ԵՄ-ն հանդես եկան հայտարարությամբ, նշեցին, որ զինված ուժերը սահմանադրության համաձայն պետք է չեզոքություն պահպանեն, չպետք է պահանջեն «ժողովրդի կողմից ընտրված լեգիտիմ իշխանության հրաժարականը»։ Ինչպե՞ս եք սա մեկնաբանում, ինչո՞ւ Եվրոպան այսպիսի արձագանք տվեց։ ԱՄՆ-ի և Ռուսաստանի հայտարարությունները բավականին, առավել չեզոք էին, բայց Եվրոպայինը մի քիչ խնդրահարույց էր։

- Տեսեք, հետաքրքիր հարցադրում եք անում։ Միջազգային կառույցները, ոչ միայն եվրոպական կառույցները, ԱՄՆ-ն կամ Ռուսաստանն արձագանքեցին այնպես, ինչպես ըստ էության պետք է արձագանքեին։ Ընդհանրապես այդ տեղի ունեցածի համատեքստում մի հետաքրքիր բան նշեմ։ Ես չեմ կարծում, որ տեղի ունեցածն ինչ-որ ռազմական հեղաշրջման փորձ էր, որովհետեւ պատմականորեն ռազմական հեղաշրջումները ոչ թե հայտարարում են, այլ անում են։ Այլ հարց է, որ իշխող վարչախումբը, ըստ էության, փորձեց կապիտուլյացիայից քաղաքական պատասխանատվությունը զինվորականների վրա դնել, և ռազմական իշխանությանը դա ուղղակիորեն դուր չեկավ։ Եվ, ըստ էության, վերջին կաթիլը Գլխավոր շտաբի պետի տեղակալի հեռացումն էր։ Եվ դրանից հետո սկսվեց այդ գործընթացը։ Հայտարարությունը դիրքորոշման արտահայտում էր, այսինքն ռազմական իշխանությունը պահանջեց իշխող ուժի հրաժարականը։

  - Ձեր դիտարկմամբ՝ իմքայլականներն աշխատե՞լ էին ԵԽԽՎ համազեկուցողների կամ ԵՄ-ի հետ, որ այդպիսի հայտարարություն տարածեն՝ հաշվի չառնելով, որ Հայաստանն այսպիսի վտանգավոր իրավիճակում է։

- Չեմ կարծում, որ ինչ-որ աշխատանք տարվել է։ Որովհետև իրենք պետք է արձագանքեին, ինչպես որ պետք է արձագանքեին։ Միջազգային կառույցներից այլ տիպի արձագանք սպասել չէր էլ կարելի, որովհետեւ սովորաբար այսպիսի դեպքերում այդպես են արձագանքում։
 
 - Հայրենիքի փրկության շարժումը Բաղրամյան փողոցն ազատեց այն դեպքում, երբ Փաշինյանը կրկին հայտարարեց արտահերթ ընտրությունների մասին, նույնիսկ օր նշանակեցին։ Այս իրավիճակի հետ կապված ի՞նչ գնահատականներ ունեք, արդյո՞ք Փաշինյանը կգնա ազատ և արդար ընտրությունների։ Ինչպե՞ս պետք է անցկացվեն ընտրությունները, որ ճգնաժամը վերանա։

- Տեսեք, պատմությունից բազմաթիվ օրինակներ կան, երբ որ կողմերից մեկը պատերազմում պարտվում է կամ կապիտուլյացիայի է ենթարկվում, այդ երկրի իշխանությունները սովորաբար, եթե ունենում են պատվախնդրություն կամ պատվախնդրության զգացում, որը մեր իշխանության մոտ բացակայում է, հրաժարական են տալիս։ Ստանձնում են քաղաքական պատասխանատվությունը և հրաժարական են տալիս։ Հայաստանում սկզբից իշխող ուժը փորձում էր պարտության մեղքը կամավորականների վրա բարդել (մինչև հիմա էլ շարունակում են, մեկ զինվորականության վրա են փորձում բարդել), ասում էին․ «Ծառուկյանի ջոկատը եթե գար, օրինակ Շուշին կպահեինք», սկզբի օրերին այսպիսի բաներ էին ասում։ Այսինքն՝ սա քաղաքական պատասխանտվությունից խուսափելու հստակ փորձ է։ Եվ այս կոնտեքստում կուզեի նշել, որ վստահ չեմ, որ արտահերթ ընտրությունները տեղի կունենան, որովհետև, ցավոք սրտի, Հայաստանի ներքաղաքական կյանքի օրակարգը որոշվում է դրսում, որոշվում է ռուս-թուրքական հարաբերությւոնների տիրույթում։ Որովհետև, ըստ էության, հենց իրենք են տարածաշրջանը այսպես ասած «բաժանել» ազդեցության գոտիների։ Նույնիսկ Հայաստանի ներքաղաքական կյանքը կախված է արտաքին դերակատարներից։ Սա ցավով եմ ասում, որովհետև սա ցույց է տալիս, որ մենք սուբյեկտայնություն, ըստ էության, չունենք։ Եվ այս կոնտեքստում վստահ չեմ, որ արտահերթ ընտրություններ տեղի կունենան, որովհետև Հայաստանում ամեն վայրկյան կարող է իրավիճակ փոխվել։ Դժվար է ասել՝ վաղն ինչ տեղի կունենա։ Մենք գտնվում ենք անկայունության մի փուլում, որտեղ երաշխիքներ չկան երկարաժամկետ ինչ-որ կայունության՝ թեկուզ ներքաղաքական, ներհասարակական առումով։ 

Եթե արտահերթ ընտրություններ տեղի ունենան։ Ի՞նչն է արտահերթ ընտրություններում իշխանության մոտիվացիան․ պարզ է, որ իրենց վերարտադրությունը և վերարտադրության շնորհիվ աղետի պատասխանտվությունից խուսափելը՝ ռազմաքաղաքական կոնֆիգուրացիայի առումով։ Սա է իրենց միակ մոտիվացիան։ Իրենց մոտիվացիան այն չէ, որ ներքաղաքական ճգնաժամը հաղթահարեն, խնդրահարույց հարցերը հաղթահարեն։ Ինչ վերաբերում է, թե ինչ որակի ընտրություններ կլինեն։ Տեսեք, Լևոն Տեր-Պետրոսյանը մի քանի օր առաջ հայտարարություն տարածեց, որտեղ ելքեր առաջարկեց։ Կետերից մեկում նա նշեց, որ վարչապետը պետք է հեռանա, և դա է միակ երաշխիքը, օրինակ, որպեսզի վարչական ռեսուրս չկիրառվի։ Տեր-Պետրոսյանն ինքը բազմափորձ քաղաքական գործիչ է ու շատ լավ հասկանում է, որ պոպուլիստական տիպի վարչակարգերն ինչպես են կարող սեփական իշխանության պահպանման համար դառնալ ավտորիտար, և նույնիսկ այս պարագայում կիրառեն վարչական ռեսուրս, ընտրակեղծարարություն կամ այլ միջոցներ։ Այն իշխանությունը, որը հետևողականորեն ստում ու մանիպուլացնում է հասարակությանը, հետևողականորեն փորձում է սեփական կաշին փրկել այս աղետից հետո, ապա այս իշխանությունից իրականում ամեն ինչ սպասելի է։ 

- Առանց այս իշխանությունների ընտրություն անելու մեխանիզմները որո՞նք են, նախագահի դերակատարությունն ինչպիսի՞ն է կարող լինել։ Նախագահն ինչպե՞ս պետք է իրեն դրսևորեր։

- Նախագահը, կարծում եմ, կարող է ինչ-որ դերակատարում ունենալ, բայց ինքն էլ փորձեց ինչ-որ նախաձեռնողականություն ցուցաբերել։ Բայց ես տեսնում եմ, որ, ըստ էության, որևէ գործընթաց չի իրականացվում։ Ինչ վերաբերում է արտահերթ ընտրություններին։ Միանշանակ է, որ իշխանությունների մոտիվացիան միայն վերարտադրվելն է։ Իրենք այս ամիսներին ամեն կերպ մանիպուլացրել են, ամեն կերպ ստել են, բազմաթիվ դեպքերում, Դուք էլ, վստահ եմ, ծանոթ եք։ Իրենք մինչև այս պահն այնպես էին խոսում, կարծես թե, ճգնաժամ չկա։ Իրենք իրենց ամբարտավանություն էին ցույց տալիս՝ հայտարելով, որ արտահերթ ընտրությոոնների կարիք չկա։ Մինչև «դանակը ոսկորին չհասավ», իրենք չհասկացան, որ պետք է գնալ արտահերթ ընտրության։ Իսկ դա նշակում է, որ իրենք ստիպված խոսեցին արտահերթ ընտրությունների մասին, որպեսզի փորձեն միայն սեփական իշխանությունը վերարտադրել։

- Պարո՛ն Ֆիդանյան, ԵԱՀԿ գործող նախագահն այցելեց Ադրբեջան, հետո Հայաստան, նշեց Մինսկի խմբի մասին, նշեց, որ Արցախի կոնֆլիկտը կա, նորից պետք է բանակցություններ սկսվեն։ Ադրբեջանի իշխանությունները նախկին իրենց հայտարարությունները կրկնեցին, որ «անցյալում է», «լուծված է»։ Ըստ Ձեզ՝ եռանախագահ պետություններն ինչպե՞ս են տրամադրված խնդրի լուծման հարցում։

- Տեսեք, եթե մենք խոսում ենք ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի գործունեության մասին, ապա այստեղ հայկական կողմը հսկայական անելիք ունի։ Եթե Հայաստանում ձևավորվի կոմպետենտ իշխանություն, ապա հայկական կողմը պետք է ամեն ջանք ներդնի, որպեսզի գոնե ինչ-որ չափով հնարավոր լինի Մինսկի խմբի ձևաչափը վերականգնել։ Որովհետեւ ըստ էության եթե խոսենք, գործընթացը տեղափոխվել է Մոսկվա-Բաքու-Անկարա առանցք։ Չկա Մինսկի խումբ, դարձել է ձևական մի բան, որը, ցավոք սրտի, այնքան մեծ դերակատարում չունի։ Գործընթացը տեղափոխվել է ռուս-թուրքական կամ ռուս-թուրքական-ադրբեջանական տիրույթ։

- Նկատի ունեք, որ ըստ էության ամեն ինչը սահմանափակված է նոյեմբերի 9-ի հայտարարության մե՞ջ։

- Այո, ամեն ինչը որոշվում է այդ տիրույթում։

- Իսկ նոր կոմպետենտ իշխանությունները, որ նշեցիք, ո՞ւմ հետ պետք է աշխատեն, ի՞նչ մեխանիզմներով պետք է աշխատեն, որ չսահմանափակվեն այդ հայտարարության շրջանակների մեջ։

- Պետք է միանշանակ աշխատել Ֆրանսիայի հետ։ Եվ միանշանակ պետք է հսկայական աշխատանք տարվի ԱՄՆ նորընտիր նախագահ Ջո Բայդենի ադմինիստրացիայի հետ։ Այսինքն՝ հայկական սփյուռքի բոլոր կառույցները պետք է կարողանան իրենց առջև դնել նպատակադրում և հսկայական աշխատանք տանել այդ ուղղություններով։ Որովհետեւ նորից եմ նշում, Մինսկի խումբը մեզ ամենաձեռնտու ֆորմատն էր։ Բայց նոր իրողությունները մեզ համար ուղղակի կործանարար են։ Եթե մենք ցանկանում ենք Մինսկի խմբի ձևաչափը գոնե ինչ-որ չափով վերականգնել, պետք է դիվանագիտական հսկայական աշխատանք տանենք, որը ես չեմ տեսնում։ Նույնիսկ այս ֆիասկոյից, այս կապիտուլյացիայից, աղետից հետո հայկական կողմը որևէ քայլ չի անում։ Ես չգիտեմ, օրինակ, Արտգործնախարարն ի՞նչ է անում կամ ինչու է նշանակվել այդ պաշտոնին։ Հայկական կողմը դիվանագիտական նախաձեռնողականություն ցույց չի տալիս։ Մենք բազմաթիվ խնդիրներ ունենք՝ սկսած մեր հերոս ռազմագերիներից վերջացրած Արցախի կարգավիճակի հարցով թեկուզ։ Մարտահրավերներ կան, որոնք ամենայն լրջությամբ պատրաստվածություն են պահանջում մեզանից։ Ինչ-որ պահից, վերջիվերջո, բանակցություններ են լինելու, իսկ հայկական կողմն այս իշխանության պարագայում, վստահ եմ, ֆիասկոն շարունակելու է։ 

- Հայ-թուրքական հարաբերություններին եթե անդրադառնանք։ Պե՞տք է աշխատանքներ տարվեն սահմանները բացելու, առևտուր անելու, կոմունիկացիաները բացելու ուղղությամբ։ Հայկական կողմն այսպիսի թույլ վիճակում կարո ՞ղ է «հավասարը հավասարի» բանակցել Թուրքիայի հետ։ Արտգործնախարարն էլ վերջերս Ազգային ժողովում հայտարարեց, որ Թուրքիան այլևս պատճառ չունի Հայաստանի հետ սահմաները փակելու։ Ի՞նչ գնահատական ունեք իրավիճակի հետ կապված։

- Մենք պետք է հասկանանք՝ ինչ բնույթի Թուրքիայի հետ գործ ունենք։ Դա շատ կարևոր է։ Նեոօսմանիզմի քաղաքականություն վարող մի պետություն, որը փորձում է վերականգնել նախկին Օսմանյան կայսրության տարածքները կամ ազդեցության գոտիները։ Պետականորեն որտեղ 17-րդ դարում ազդեցություն է ունեցել որոշակիորեն, ինքը հիմա այդտեղ կոնֆլիկտային զոնաներ է ստեղծում։ Դա լինի Հունաստանի հետ հարաբերությսւններում, դա լինի Սիրիայում, դա լինի Կովկասում, դա լինի Աֆրիկայում՝ կոնկրետ Լիբիայում։ Այս համատեքստում մենք ինչ-որ մի պահի նստելու ենք թուրքերի հետ բանակցությունների՝ տարբեր հարցերով, դեմ առ դեմ։ Որովհետեւ ո՛չ իրենք են մեզ քշելու այս տարածաշրջանից, ո՛չ էլ մենք՝ իրենց։ Բայց այս պարագայում, երբ թշնամին, ըստ էության, որևէ կերպ չի հրաժարվում իր հակահայկական դրսևորումներից, հա՞, և մենք չունենք կոմպետենտ իշխանություն, որը կկարողանա դիմագրավել այդ հակահայկական նկրտումներին՝ բոլոր առումներով, նաեւ դիվանագիտական դաշտում, Ձեր նշած կետերը իրատեսական չեմ համարում այս իրավիճակում։

- Ջո Բայդենը մի քանի անգամ, նաև՝ Մյունխենյան համաժողովին, հայտարարեց, որ Ամերիկան վերադառնում է, խոսեց անդրատլանտյան դաշինքի կարևորության մասին, Եվրոպական Միություն- ԱՄՆ համագործակցության անհրաժեշտությունն ընդգծեց։ Եվրոպական հանձնաժողովի նախագահ Ուրսուլա ֆոն դեր Լայենը ողջունեց ԱՄՆ-ի վերադարձը։ Տեսնո՞ւմ եք քայլեր ԵՄ-ի և ԱՄՆ-ի կողմից կոնֆլիկտների կարգավորման ուղղությամբ, ակտիվություն տեսնո՞ւմ եք։

- Ծանոթ եմ ԱՄՆ նախագահի այդ ելույթին և հատկապես ելույթի այդ հատվածին, որտեղ ինքը նշում է, որ Ամերիկան վերադառնում է։ Դա, ըստ էության, նշանակում է, որ Թրամփի օրոք գործող մոտեցումները՝ իզոլացիոն քաղաքականությա մոտեցումները, վերանում են։ Եվ Ամերիկան վերադառնում է համաշխարհային քաղաքականության ասպարեզ որպես դոմինանտ դերակատար։ Ժամանակի ընթացքում, վստահ եմ, Միացյալ Նահանգները շատ ավելի կակտիվանան այս տարածաշրջանում։ Որոշակի քայլեր՝ թեկուզ սանկցիաների տեսքով, սկսում են իրականացնել Թուրքիայի նկատմամբ։ Եթե մենք խոսում ենք մեր խնդիրների լուծման մասին, ապա պետք է ոչ միայն հաշվի առնել արտաքին դերակատարների պահվածքը, հա՞, այլ պետք է նաեւ հաշվի առնել, թե մենք ինչ ենք անում, որպեսզի արտաքին դերակատարների գործողությունները ծառայեցնենք մեր շահերին։ Այդ իսկ պատճառով ես նշում եմ, որ մենք հիմա դիվանագիտություն չունենք։ Հայկական դիվանագիտությունը, ինչպես բոլոր ասպարեզները, կատարյալ ձախողված վիճակում է։ Իսկ եթե Հայաստանում ձևավորվի կոմպետենտ իշխանություն՝ արժանապատիվ, մասնագիտական բարձր ունակություններ ունեցող անհատներով, որոնք տարբեր ասպարեզներում կկարողանան պաշտպանել մեր երկրի շահերը, ապա դիվանագիտական առումով ժամանակի ընթացքում, վստահ եմ, Միացյալ Նահանգների հետ կկարողանա շատ ավելի բարձր որակի հարաբերություններ ունենալ։ Եվ այդ հարաբերությունները ծառայեցնել Հայաստանի և Արցախի շահերին։ Բայց դրա համար ժամանակ է պետք։ Եվ պետք է Հայաստանում լինեն որակական փոփոխություններ բոլոր առումներով, առաջին հերթին պետք է լինի իշխանափոխություն, որպեսզի հնարավոր լինի ձևավորել կոմպետենտ իշխանություն, որը կկարողանա մեր շահերը ներկայացել և մեր շահերը պաշտպանել։ Կապիտուլյացիոն իշխանության պարագայում, ցավոք սրտի, մենք զրկված ենք լինելու։ Սա իմ համոզմունքն է։