Հերմինե Ավագյան. Իմ ու քո պատերազմը

(Հատվածներ անտիպ օրագրից)

Սեպտեմբերի 28. Ստեփանակերտ

Զինվորների համար լավաշ ենք թխում։ Քաղաքը տագնապի մեջ է։ Մենք թխում ենք, որովհետեւ զինվորը պետք է զգա մեր մատների ջերմությունը, որովհետեւ այդ ջերմությունն էլ ուրիշ զենք է․ չկրակող զենք է։ Հա, չկրակող զենք էլ է լինում, դրանից միայն մենք ունենք ու մենք գիտենք դրա կիրառման եղանակը…

Երբեք լավաշ չեմ թխել, բայց սա ուրիշ լավաշ է․ սիրտս գունդ եմ արել, դրել մեջն ու թխում եմ… Սիրտս վառվում է, լավաշը՝ չէ․․․

Արցախյան պատերազմի ժամանակ մայրս ու տատս օր ու գիշեր հաց էին թխում, ուղարկում էին դիրքեր, հիմա էլ իմ հերթն է։ Ինձ թվում է՝ բոլոր հացերն ու լավաշներն իրենց բաժին տեղն ունեն հաղթանակի գործում, որովհետեւ ամեն մի հատիկը մայրական օրհնանք է, որ հասնում է զինվորին․․․

Հաղթանակը չի ուշանալու, չէ, հաղթանակը գիտի՝ այնպես ենք սիրահարվել իրեն, որ ինչքան էլ սպասել տա մեզ, մեկ է՝ հավատալու ենք, որ գալու է։ Մենք ազգովի սիրահարներ ենք․․.

- Երբ պատերազմն ավարտվի, կարող ես լավաշի փուռ բացել, լավ էլ թխում ես,- կատակում է լավաշի փռի գլխավորը։

Ժպտում եմ։

Մի կտոր լավաշ է տալիս, որ համը փորձեմ։

Ուտում եմ։

Ինձ թվում է՝ բերանիս մեջ զգում եմ խաղաղության համը։ Խաղաղությունը տաք լավաշի համ ունի․․․

Հոկտեմբերի 26, Երեւան

- Մամ, չեմ ուզում, որ զինվորները նկարներ դառնան, ուզում եմ պատից նկարներ չկախենք։

- Մենք պատից ուրիշ բան ենք կախելու, տղաս, շատ սիրուն բան, շա՜տ սիրուն։

- Շատ սիրուն նկա՞ր։

- Չէ, երբ զինվորները վերադառնան եւ մեզ խաղաղություն բերեն, մենք խաղաղությունը պինդ, շատ պինդ ամրացնելու ենք մեր տան պատին, բոլոր տների բոլոր պատերին, որ տները սիրունանան, լուսավորվեն, զարդարվեն։

- Մամ, բա որ խաղաղությունը պատից ընկնի ու ջարդվի՞։

- Չէ՛, տղաս, էս անգամ չի ընկնելու, չի ջարդվելու, էս անգամ շատ պինդ ենք ամրացնելու, շատ պինդ․․․

Հոկտեմբերի 30, Երեւան

Իմ ապրած կյանքն այնքան փոքր է, որ կարող եմ տեղավորել սրտիս մեջ եւ փախչել աշխարհից հեռու։ Բայց արժե՞ արդյոք փախչել սեփական ճակատագրից, եւ կա՞ մեկն աշխարհի վրա, ում հաջողվել է փախչել։ Եթե գիտեք՝ ասեք ինձ կամ գրեք ինձ, ես ուզում եմ ծանոթանալ նրա հետ, ուզում եմ հարցազրույց ունենալ հետը, գուցե կարողանամ նրանից մի բան սովորել․․․

Ես այդպես էլ չկարողացա որոշել  կյանքի ու պատերազմի սահմանագիծը․ չգիտեմ, թե ում տարածքն է ավելի մեծ՝ առաջինի՞, թե՞ երկրորդի, բայց գիտեմ մի բան՝ առաջինը ամեն անգամ  կենդանանում է, մահանում ու կենդանանում է, որովհետեւ գիտի՝ պիտի ապրի, ինչ էլ լինի, պիտի ապրի․․․

Իմ փոքր կյանքի մեջ երեք պատերազմ կա, պատերազմներն ինձ հետ մեծանում են, հասակ առնում, տալիս ու տանում, սովորեցնում ու բթացնում, ճկում ու պրկում, երազանքներ խլում ու երազանքներ ծնում։ Պատերազմները չեն հեռանում ինձնից, թեեւ այդպես էլ ընկերներ չդարձանք, որովհետեւ նա միայն խլել գիտի, միայն թիկունքից խփել գիտի, իսկ ընկերության մեջ դա բացառված է։ 

Հայելու մեջ գտնում եմ աչքերս ու հասկանում, որ մեծացել եմ․ առաջին անգամ հասկանում եմ, որովհետեւ առաջ, երբ նայում էի հայելու մեջ, գտնում էի ժպիտս ու գույնզգույն զգեստներիս գույնզգույն ծաղիկները։ Հիմա հագիս ինչ-որ մեկի բաճկոնն է, ինչ-որ մեկի շապիկը, որ ուղարկել են ինձ, որպեսզի չմրսեմ։ Փնտրում եմ ժպիտս, ժպիտիս փոխարեն աչքերս են, որ հուշում են ապրած օրերիս մասին։ Գույնզգույն ծաղիկներով գույնզգույն շորերս մնացել են հեռվում՝ լուսավոր սենյակիս պահարանում, դրանք հիմա ոչ մեկին պետք չեն, որովհետեւ գույնզգույն շորերով պատերազմ չեն գնում, պատերազմ չեն հաղթում, պատերազմը ծաղիկներ ու գույներ չի սիրում, նա միայն մեկ գույն ունի․․․ Պատերազմի ժամանակ չես հասցնում մտածել գույնզգույն բաների մասին, բայց գույնզգույն բաները, մեկ է, շարունակում են մնալ ինչ-որ տեղ, որովհետեւ աշխարհում շատ գույներ կան, ուզենք, թե չուզենք, միեւնույն է՝ կան, եւ վաղ թե ուշ վերադառնալու է գույների ժամանակը․․․

Մեր տան մեջ սենյակիս լույսը վառ եմ թողել, դուռը թողել եմ կիսաբաց ու եկել։ Փակելը լավ նշան չէ․ վերադառնալու եմ։ Լույսը մարելը լավ նշան չէ, մեկ է՝ միտքս էնտեղ է։ 

Երեք պատերազմ տեսած աչքերս բողոքում են․ ասում են՝ էլ չենք ուզում, չորրորդը չենք ուզում, թող սա վերջինը լինի։ Ես գլխով եմ անում ու ասում՝ սա վերջինն է լինելու, հաստատ, վերջինն է լինելու։ Նրանք ասում են՝ դե որ վերջինն է, էս անգամ էլ չենք արտասվի, էս անգամ էլ արցունքներին կուղարկենք ներս՝ դեպի քո խորքերը… Իմ խորքերում հիմա անձրեւ է, բայց ես հավատում եմ արեւածագին։

Առաջին պատերազմս ծնվեց մանկությանս հետ, նա մեծացավ դանդաղ, իր տարիքին համապատասխան հասակ առավ, ուժ հավաքեց, որ այդ ուժն իմ դեմ օգտագործի, իսկ մանկությունս մեծացավ միանգամից, մի քանի գիշերների ընթացքում, երբ նկուղում լույս ու ջուր չկար, երբ կանայք լաց էին լինում, իսկ արկերն ընկնում էին մեր բակի  տանձենու տակ, ուր մանկական ճոճարանս անօգնական ու մենակ ճռռում, հա՜ ճռռում էր։ Մանկությունս միանգամից մեծացավ, երբ տասնհինգ օր հորիցս լուր չկար, իսկ հետո հարեւանները փսփսացին՝ երեխային տարեք ուրիշ տեղ, թող չիմանա։ Մանկությունս միանգամից մեծացավ, երբ մորս աչքերը տեղ չէին գտնում թաքուն լացելու, եւ փոքրիկ բարձն ամեն օր դնում էր փոքրիկ պատուհանին, որ չորանա։ Նկուղներում՝ լամպի լույսի տակ, ոչ ոք չտեսավ, որ ես միանգամից մեծացա, տեսան հետո, երբ դուրս եկանք, երբ նայեցինք երկնքին ու խաչակնքեցինք․․․

Երկրորդ պատերազմը տեսա որդիներիս հետ․ Արմենը մեծ տղա էր, մանկապարտեզ էր գնում, իսկ Նարեկն ու Նժդեհն իմ ներսում էին դեռ, չէին շտապում ծնվել, այնտեղ ապահով էր։ Երեքով հայտնվեցինք Երեւանի ծննդատներից մեկում, բժիշկները հույս չտվեցին, բայց ոտքներս դեմ տվեցինք, թե ապրելու ենք։

- Տղերքդ համառ են, ապրելու են։

- Բոլորս էլ համառ ենք, ապրելու ենք։

Հետո բժիշկը ժպտաց ու շարունակեց․

- Փաստորեն, երեք տղա։ Ոչինչ, մի քիչ մեծանան, մի աղջիկ էլ կունենաս։

- Եթե նորից պատերազմ լինի, պիտի նորից տղա ունենամ…

Երրորդ պատերազմն ականջիս տակ է հիմա, այն սողոսկել է բոլորի տները, ծննդատներն ու հիվանդանոցները, մտել է բոլոր էկրանները, բոլոր հեռախոսները, ընկել փողոցները, ամեն տեղ է, ամեն պահի դղրդում է, գոռում է։ Երրորդ պատերազմն ուզում է մեր երեխաների հետ վարվել այնպես, ինչպես մի ժամանակ ինձ ու ինձ նմանների հետ վարվեց էն առաջինը, բայց ես թույլ չեմ տա, ես նրան արդեն ասել եմ, որ թույլ չեմ տա, իմ երեխաները միանգամից չեն մեծանա, ես իմ փոքրիկ բարձը չեմ թացացնի ու չեմ դնի փոքրիկ պատուհանին, որ չորանա։ Չեմ անի։
Քրքջում է, ասում է, որ կհաղթի։ Քրքջում եմ, ասում եմ, որ չի հաղթի․

- Ի՞նչ պիտի անես։

- Կապրեմ, կյանք կտամ։

- Կառնեմ։

- Կյանք կտամ։

Նոյեմբերի 1, Երեւան

Արտակ Իշխանյանի
եւ բոլոր նահատակ ընկերներիս
հիշատակին

Ո՞ւր եք գնում,
Տղե՛րք. 
երկինքն այնքան մեծ է 
ու այնքան հեռու,
հասցե թողեք, Տղե՛րք, 
հասցե թողեք... 
Կիսատ զրույցներս դրել եմ ծրարի մեջ,
նամակներս մնացել են ճամփին, 
ի՞նչ հասցե գրեմ, 
երկնքում հասցեներ կա՞ն միթե... 
Ո՞ւմ ասեմ, որ կարողանա
ձեր կենացը խմել այնպես, 
որ կուլ գնա հաղթանակի հացը... 
Ճերմակ թղթի վրա 
ծառեր են նկարել ձեր բալիկները, 
ծառը ծաղկել է թղթի վրա, 
ծառը ծաղկել է, 
նրանք չեն ժպտում... 
Ժպիտները աստղեր են դարձել, 
երկնքում աստղերը շատ են, 
էլ տեղ չկա, 
հիմա երկրին են աստղեր հարկավոր, 
Աստղեր վերցրեք եկեք, 
ո՞ւր եք գնում, Տղե՛րք...

Մատիտանկարների հեղինակը Հերմինե Ավագյանի որդին է` Արմենը:

«Մշակութային Հրապարակ» ամսաթերթ