Երբ որ Նիկոլը ստորագրում էր տարածքների հանձման մասին, դրա իրավունքը չուներ, Հայաստանի ոչ մի ղեկավար դրա իրավունքը չէր ունեցել․ Անուշավան Դանիելյան

Նոյեմբերի 10-ի գիշերը ստորագրվեց Լեռնային Ղարաբաղում պատերազմի դադարի, ԼՂՀ տարածքների մեծ մասի հանձման մասին եռակողմ հայտարարությունը։ Սա ավելի խորացրեց Հայաստանում առկա քաղաքական ճգնաժամը։ Ադրբեջանին տարածքների հանձման գործընթացը դեռևս շարունակվում է։ Բացի այդ, դեռ հարցեր կան, որոնք, ամենայն հավանականությամբ, պետք է լուծվեն դիվանագիտական դաշտում։ 

Թեմայի շուրջ «Հրապարակը» խոսել է Լեռնային Ղարաբաղի Հանրապետության նախկին վարչապետ (1999-2007), Ղրիմի Ինքնավար Հանրապետության Գերագույն խորհրդի նախկին փոխնախագահ (1995-ի հուլիս - 1996-ի սեպտեմբեր, 1997-ի փետրվար - 1998-ի ապրիլ) Անուշավան Դանիելյանի հետ։

-Պարո՛ն Դանիելյան, եռակողմ հայտարարության ստորագրումից հետո արդեն Լեռնային Ղարաբաղի տարածքները հանձնվում են Ադրբեջանին։ Հիմա տարակարծություններ են առաջանում գյուղերի վերաբերյալ․ թե որոնք են նախկին ԼՂԻՄ-ի տարածք եղել, թե որոնք են հետո 1990-ականների պատերազմի հետևանքով հայտնվել հայկական վերահսկողության տակ։ Աղդամը հանձնվում է, հետո հայտնի դարձավ, որ Մարտակերտից մի քանի գյուղեր էլ են փոխանցվում, Հադրութի շրջանն է փոխանցվում։ Այս իրավիճակի հետ կապված ի՞նչ եք կարող ասել, իրականում ինչպե՞ս պետք է լիներ, ի՞նչն է սխալ արվում, ի՞նչ վերահսկողություն պետք է իրականացվի, որ չի արվում իշխանությունների կողմից։

-Գյուղերը, որոնք որ ԼՂԻՄ-ի տարածքից դուրս էին, որ հանձնվում են, դե բացի Քաշաթաղը, Քարվաճառը, Շահումյանի շրջաններից, դե հիմա պարզ է դրանք բոլորն էլ ԼՂԻՄ-ի տարածքից դուրս էին։ Քաշաթաղի շրջանում մոտավորապես 52 գյուղ է, որոնք որ ԼՂԻՄ-ի տարածքում չեն եղել։

 -Նկատի ունեք, որ ԼՂԻՄ-ի տարածքում չեն եղել, այսինքն՝ հայկական վերահսկողության տա՞կ են անցել 1990-ականների պատերազմի հետևանքով։

-Այո, պատերազմի հետևանքով, Շահումյանի շրջանը նույնպես, խոսքը վերաբերում է 16 գյուղի, դա Քելբաջարն է, այսպես ասեմ, որ հասկանալի լինի, Քարվաճառ կենտրոնով Շահումյանի շրջանը։ Դրանք նույնպես ԼՂԻՄ-ի տարածքից դուրս են եղել, ԼՂԻՄ-ի տարածքում են եղել Հադրութի շրջանի բոլոր գյուղերը, որոնք որ հանձնվում են, մոտավորապես 29 գյուղ է, ընդհանրապես Հադրութի շրջանում մնացել է երկու գյուղ՝ Հին Թաղեր և Խծաբերդ, ես չեմ պատկերացնում, թե այդ գյուղերի հետ ինչպես պետք է կապը պահպանվի։  

-Ի՞նչ դիրքում են հայտնվում։

-Այդ բոլոր հարցերը, որոնք որ հիմա առաջանում են, պետք է հիմա ճշտվեն ռուսների միջնորդությամբ։ Շատ բաներ կան, որոնք որ ինձ համար անհասկանալի են։ Ես հիմա դրանց մասին էլ կասեմ։ Բայց Դուք հարցնում եք այն գյուղերի մասին, որոնք որ հիմա հանձնում են։ Խոսքը գնում է Շահումյանի շրջանի գյուղերի մասին, այդ 9 գյուղերի մասին է խոսքը՝ Նոր Սեյսուլան, Հովտաշեն, Նոր Հայկաջուր, Նոր Կարմիրավան, Նոր Այգեստան, Նոր Մարաղա, Նոր Ջրաբերդ, Թալիշ և Մատաղիս։ Թալիշը և Մատաղիսը եղել են ԼՂԻՄ-ի կազմում, ես չգիտեմ՝ դրանք ինչու են հանձնվում։ Ինձ համար անհասկանալի է այդ փաստաթուղթը, Նիկոլի ստորագրած փաստաթուղթը։ Եվ հետո Պուտինն իր հարցազրույցում ասաց, որ «խոսքը գնում է երկկողմանի փախստականների վերադարձի մասին»։ Հիմա եթե փախստականները Թալիշ, Մատաղիս չեն վերադառնում, ինձ համար անհասկանալի է, թե ինչու ադրբեջանցիները պետք է, ասենք, վերադառնան Քաշաթաղի շրջան։ Այս հարցերն արդեն իշխանությունները պետք է բարձրացնեին, որովհետև սրանք փաստավորված հարցեր են, և դժվար է ասել, որ հայերը չպետք է վերադառնան, ադրբեջանցիները պետք է վերադառնան, որովհետև և՛ փաստաթղթում է դա նշված, և՛  Պուտինն ասաց, որ խոսքը գնում է և՛ ադրբեջանցի, և՛ հայ փախստականների վերադարձի մասին։ Իսկ եթե խոսքը Թալիշի և Մատաղիսի մասին է, այդ գյուղերում, գիտեք, մինչև այս պատերազմը հայեր էին բնակվում, և դրանք բուն ԼՂԻՄ տարածքն են եղել։ Նույն բանը վերաբերում է նաև Հադրութի բոլոր գյուղերին։ Մենք Հադրութը չենք հանձնել, խոսքը գնացել է հրադադարի մասին, հիմա եթե հրադադարից հետո պետք է վերադառնան փախստականները, պետք է վերադառնան ինչպես ադրբեջանական գյուղեր, անպես էլ հայկական, չէ՞։ Բայց ես չգիտեմ՝ այդ հարցերը բարձրացվո՞ւմ են, ինչպե՞ս են լուծվում, ես տեղյակ չեմ, ես ինֆորմացիա չունեմ։ Հիմա վերադառնանք Մարտակերտի շրջանի իմ նշած գյուղերին․ Թալիշը և Մատաղիսը ԼՂԻՄ-ի տարածքում էին, մնացած 7-ը՝ Նոր Ջրաբերդ, Նոր Մարաղա, Նոր Այգեստան, Նոր Կարմիրավան, Նոր Հայկաջուր, Հովտաշեն և Նոր Սեյսուլան, այս գյուղերը վերաբնակեցվել են իմ կառավարության օրոք, 1999 թվականից սկսած, որոշները մի քիչ ուշ՝ 2000-01 թվականներին։ Սրանց նկատմամբ առանձնահատուկ վերաբերմունք պետք է լինի։ Նախ, այս գյուղերում վերաբնակեցումներ էին եղել, ինչո՞ւ են նորն ավելացված՝ Նոր Հայկաջուր, Նոր Սեյսուլան, Նոր Կարմիրավան և այլն, որովհետև սրանք Մարտակերտի շրջանի գյուղերն էին, որոնք 1990-ականների պատերազմի ժամանակ մնացել էին ադրբեջանցիների տիրապետության տակ, այսպես ասեմ, բայց սրանք Խորհրդային Միության ԼՂԻՄ կազմում էին եղել։ Դուք երևի գիտեք, որ 90-ականների պատերազմից հետո Մարտունու շրջանի և Մարտակերտի շրջանի գյուղերի մի մասը մնացին Ադրբեջանի տիրապետության տակ։ Այդ գյուղերի բնակչությանը մենք վերաբնակեցրինք այս տարածքներում, այսինքն՝ նրանք Ադրբեջանի քաղաքացիներ էին, այսօր նրանց տարհանում են, նրանց պետք է ժամանակ տրվեր և ասվեր՝ «Եթե Ադրբեջանի քաղաքացիներին տարհանում են, ապա ո՞ւր պետք է գնան»։ Այնպես չէ, որ իրենք թողեցին տներն ու գնացին, և ճիշտ չէ հարցն այսպես բարձրացնել։ Նրանք Ադրբեջանի քաղաքացիներ են, որ մի անգամ արդեն փախստական են դարձել ադրբեջանցիների հրահրած 90-ականների պատերազմի հետևանքով, և հիմա նրանց նորից տարհանում են։ Այսինքն՝ Ադրբեջանի այն ժամանակվա քաղաքացիներին տարհանում են, որոնք որ փախստական են դարձել Ադրբեջանի հրահրած պատերազմի հետևանքով։ Այդ գյուղերը 2000-ականների սկզբին մենք վերաբնակեցրինք, բայց այդ տարածքները, եթե Դուք նայեք, շատ կարևոր մարտավարական և ռազմավարական նշանակություն ունեն և ընդհանրապես Արցախի հետագա գոյատևման համար շատ մեծ նշանակություն ունեն։ Մեկն այս տարածքն է, մյուսի մասին էլ մի քիչ հետո կասեմ՝ Մարտունու շրջանի մասին։ Սա այն տարածքն է, որ Խորհրդային տարիներին սահմանները գծելու ժամանակ երևի հատուկ են այդպես արել։ Եթե քարտեզը վերցնեք-նայեք, կտեսնեք, որ արևելյան կողմից երկու տեղ մխրճվում են Ղարաբաղի քարտեզի մեջ։ Դրանք այդ տարածքներն են, մեկը՝ դեպի Խաչենի ջրամբար։ Հիմա Խաչենի ջրամբարի մոտից մինչև Խաչենի կամուրջը, որով մենք գնում ենք Գանձասար, ճանապարհը մի քանի կիլոմետր է։ Այդ նույն նշանակության տարածքը Մարտունու շրջանի Վազգենաշենն է, որը նույնպես մի քիչ ուշ՝ 2001-ին, կարծեմ, սկսեցինք վերաբնակեցնել, թե 2000-ին։ Սա նույնպես ստրատեգիական մեծ նշանակություն ունեցող վայրում է գտնվում, որտեղից անմիջապես դուրս են գալիս դեպի Ստեփանակերտ հարավով գնացող ճանապարհը և դեպի Մարտունի, Հացի, Նորաշեն, և այդ մայրուղին ադրբեջանիցները կարող են կտրել։ 

-Ինչո՞ւ շեշտեցիք այս գյուղերը։

-Որովհետև մինչև այս իշխանության գալը բանակցությունների բոլոր փաստաթղթերին ես ծանոթ եմ եղել։ Իմ նշած այդ գյուղերը երբևէ չեն եղել բանակցությունների ընթացքում, որ պետք է վերադարձվեն։ Նույնիսկ եթե խոսքը գնում է «5+2»-ի մասին (նախորդ բանակցային փաստաթղթերի համաձայն՝ Ադրբեջանին վերադարձվելիք շրջանները – ՀՐԱՊԱՐԱԿ), այս գյուղերը, քանի որ չէին կարող վերադառնալ իրենց նախկին գյուղերը, որոնք որ Ադրբեջանի տարածքում էին մնացել, չնայած դրանք ԼՂԻՄ-ի տարածքներն էին, և այդպես նախկինում համաձայնությունն այն էր եղել, որ դրանք մնում են, այդ երկու տարածքները, եթե «5+2» տարբերակով նույնիսկ շրջանները վերադարձվեին։ Չնայած «5+2»-ը մենք հասկանում էինք, որ 2-ը՝ Շահումյանի և Քաշաթաղի շրջանները, բանակցությունների բոլոր փաստաթղթերում անորոշ ժամանակ էր տրված։ Եթե 5-ի մասով ժամկետ էր տրվում, օրինակ, մի դեպքում եղել էր 3 տարի, մի դեպքում եղել էր 5 տարի, 5 տարվա ընթացքում պետք է վերադարձվեին այդ շրջանները, որպեսզի կարողանային կոմունիկացիաները նախապատրաստել և այլն, և այլն։ Բայց 2 շրջանի մասով՝ Շահումյանի և Քաշաթաղի շրջանների մասով, ժամկետներ ընդահանրապես չէին տրվում, որովհետև այդ ժամկետները կապվում էին կարգավիճակի հետ։ Կարգավիճակի մասով էլ այդ փաստաթղթերում տրվում էր, օրինակ, 5 կամ 10 տարի հետո նորից պետք է անցկացնեին հանրաքվե։ Ինչու ես դա շեշտեցի, որովհետև դրանք երբևէ չեն եղել վերադարձվող տարածքների ցանկում։ Հիմա ինչո՞ւ ես այդ հարցը բարձրացրեցի, որովհետև ադրբեջանցիներն այս վերջին պատերազմի ընթացքում այդ գյուղեր չէին մտել։ Հիմա դրանք հոժարակամ հանձնելու պարագայում պետք է այդ հարցերը դրվեին, որովհետև եթե դրանք ԼՂԻՄ-ի տարածքից դուրս են եղել, ապա այդ դեպքում ինչպե՞ս ենք վերաբերվում Հադրութի շրջանի գյուղերի հարցին, ուրեմն դրանք էլ պետք է վերադառնան մեզ։ 

-Պարո՛ն Դանիելյան, նշեցիք, որ նախկին փաստաթղթերին ծանոթ եք եղել, որոշ գյուղերի հարցը չի եղել, այսինքն՝ այլ ի՞նչ հարցեր են եղել, և պետք է դրանց հետ կապված փոխզիջման փորձեր կատարվեին։

-Ես արդեն Մարտակերտի շրջանի և Մարտունու շրջանի Վազգենաշենի մասին ասեցի։ Մարտակերտի շրջանի այդ գյուղերի շարունակությունն էր նաև Արմենակավան գյուղը, որն ավելի շուտ՝ 1999-ին սկսեցինք վերաբնակեցնել, դա այդ գյուղերի նույն հատվածում է գտնվում, բայց Ասկերանի շրջանում, ավելի մոտ է Խաչենի ջրամբարին։ Դա նույնպես կարելի է ավելացնել Մարտակերտի այն 7 գյուղերին։ Եվ Ասկերանի շրջանում ևս մեկ գյուղ՝ Ուղտասարը, որն Աղդամի մոտ է, բայց գետի աջ ափին է, դեպի Նախիջևանիկ գյուղն ընկած տարածքում, այդ գյուղերի մասին է միայն խոսքը։ Բայց եթե խոսքը գնում է բունի ԼՂԻՄ-ի գյուղերի մասին, որոնք որ հիմա անցնում են ադրբեջանցիներին, և որոնց մասին հիմա հոգս չի լինում, Հադրութի բոլոր գյուղերն են, որոնք որ ցանկում կան, և Մարտունու շրջանի Շեխեր, Զարդանաշեն, Սարգսաշեն, Թաղավարդ և Ջիվանի գյուղերը։  

-Քարվաճառի փոխանցումն ի՞նչ ռազմավարական խնդիրներ է ստեղծում Արցախի համար։

-Եթե հիմա քարտեզը վերցնեք-նայեք, քարտեզն ինքն է հուշում, որ խոսքը գնում է Հայաստանի և Արցախի միջև ընկած տարածքի մասին։ Դա ինքնին արդեն ասում է, որ ռազմավարական նշանակություն ունեցող տարածքներ են, որոնք Արցախը կապում են Հայաստանի հետ։ Խոսք է գնում նաև Վարդենիս-Մարտակերտ ճանապարհի մասին, որ եթե Շահումյանի շրջանը հանձնում են, ապա այդ ճանապարհը նույնպես անցնում է Ադրբեջանի տիրապետության տակ։ Այդտեղ կմնա միայն Լաչինի միջանցքը, որի ճակատագիրը մինչև վերջ պարզ չէ, որովհետև մինչև պատերազմն էին խոսում այդ մասին, այդ ճանապարհը գնում էր Շուշիով Ստեփանակերտ։ Հիմա քանի որ Շուշին հանձնել են, այդ ճանապարհը չի կարող Շուշիով գնալ, պետք է մի նոր ճանապարհ կառուցվի։ Մինչև նոր ճանապարհ կառուցելը, իմ կարծիքով, եթե ես լինեի, կասեինք, որ «հետաձգվի դրա հարցը, և Վարդենիս-Մարտակերտ ճանապարհը մնար», որովհետև դա անվտանգ ճանապարհ է։ Շուշիով ճանապարհն այսօր վտանգավոր է։ Եթե խոսքը հարավի մասին է, ասենք, Քաշաթաղ, Զանգելան, Կուբաթլու (իրենց անուններով ասեմ, որ իմանաք) հատվածների մասին է, ունի ռազմավարական նշանակություն ոչ միայն Արցախի հետագա բնականոն գոյության, այլ նաև վտանգ է սպառնում Հայաստանի գոյության համար, որովհետև այդ հատվածը եթե հանձնվում է ադրբեջանցիներին, Նախիջևանի և այդ տարածքների միջև հեռավորությունը կրճատվում է, մոտավորապես 150 կիլոմետրից կրճատվում է մինչև 42 կիլոմետր։ Սա ադրբեջանցիների և թուրքերի միջև անընդհատ առաջացնելու է այդ 42 կիլոմետրն անցնելու և միանալու գայթակղություն, որը կնշանակի Զանգեզուրի կորուստ։    

-Պարո՛ն Դանիելյան, հայտարարության համաձայն՝ նաև Մեղրիով ճանապարհ պետք է անցնի, որը Նախիջևանը պետք է կապի Ադրբեջանին։

-Ճանապարհի մասով ես մի քիչ վերապահումներ ունեմ։ Գիտեք՝ ինչո՞ւ, որովհետև խոսքը գնում է Հայաստանի տարածքի մասին, և այստեղ մենք գործ ունենք Հայաստանի գործող Սահմանադրության խախտման հետ։ Եթե խոսքը գնում է Հայաստանի տարածքի մասին, ապա բոլոր միջազգային փաստաթղթերը, իսկ դա միջազգային փաստաթուղթ է, այդ կապիտուլյացիա կոչվածը, որովհետև երեք երկրների ղեկավարներ են ստորագրել։ Դա նախ պետք է Սահմանադրական դատարանի եզրակացությունն ունենար, հետո գնար-վավերացվեր Ազգային ժողովում։ Այդ քայլերը չեն արվել, և դրա մասով պետք է բանակցեն նոր, եկող իշխանությունները։ Ես վստահ եմ, որ այդ հարցը պետք է դրվի։ Նոր դրանից հետո կարելի է բանակցել, թե ինչ կարգավիճակ պետք է ունենա ընդհանրապես Հայաստանը, համաձա՞յն է դրան, թե՞ համաձայն չէ։ Հիշո՞ւմ եք, մենք, այսպես կոչված, հայ-թուրքական արձանագրությունն ունեինք, որը որ ստորագրվել էր երկրների ղեկավարների կողմից, բայց ուժի մեջ չմտավ, որովհետև չվավերացվեց։ Չվավերացվեց, որովհետև դա միջազգային պայմանագիր էր, և պետք է վավերացվեր ուժի մեջ մտնելու համար։ Նույնն այս կապիտուլյացիայի պայմանագիրն է, որը որ Հայաստանի տարածքի մասին է, և Հայաստանի Սահմանադրության համաձայն՝ Սահմանադրական դատարանի եզրակացությունից հետո պետք է վավերացվի Ազգային ժողովում։  Հաջորդ իշխանությունը կարող է միանշանակ հրաժարվել, որովհետև դա ստորագրվել է գործող Սահմանադրության խախտումներով, սա մեկ։ Երկրորդը, եթե ընդհանրապես սահմանադրականության մասին եք խոսում, մի բան էլ կուզեի ավելացնել։ Երբ որ Նիկոլը ստորագրում էր տարածքների հանձման մասին, դրա իրավունքը չուներ, Հայաստանի ոչ մի ղեկավար դրա իրավունքը չէր ունեցել։ Միշտ խոսվում էր եռակողմի մասին, ինչպես 1994 թվականի Բիշքեկի պայմանագիրն էր, որում կար Արցախի, Հայաստանի, Ադրբեջանի ստորագրությունը և միջնորդների՝ ի դեմս Ռուսաստանի։ Շատ մեծ սխալ էր միայն Նիկոլի կողմից ստորագրելը, պետք է դա ստորագրեր նաև Արցախի ղեկավարությունը, որովհետև դրանից հետո Հայաստանին ներկայացվեցին Ադրբեջանի կողմից նոր պահանջներ։ Այսինքն՝ եթե դու ստորագրել ես, ուրեմն դու համաձայնվել ես, որ դու ես օկուպացրել այդ տարածքները։ Բայց այս 26 տարիների ընթացքում, մինչև դա էլ պատերազմի ընթացքում այն բոլոր բանաձևերը, որ եղել էին ՄԱԿ-ի կողմից, դրանցում Հայաստանը երբևէ ներկայացված չէր որպես ագրեսոր։  Դրանցում խոսք էր գնում զորքերի դուրսբերման մասին, մի քանի անգամ կար Ադրբեջանի զորքերի, մի քանի անգամ գրված էր հայկական զորքերի, բայց ոչ Հայաստանի Հանրապետության։ Հայկական նկատի ունեին Ղարաբաղի պաշտպանության նախարարության զորքերը։ Սրանք առաջին հայացքից մանրուքներ են թվում, բայց սրանք շատ նուրբ հարցեր էին, որոնց պետք է տիրապետեին ստորագրողները։ Ցավոք սրտի, մենք այսօր ունենք այն, ինչ ունենք։ Եվ հիմա պետք է փնտրել այդ ստորագրած կապիտուլյացիայի 9 կետերի մեջ անհասկանալիները, որոնք շատ-շատ են, երբ մտնում ես դետալների մեջ, և կարողանալ դրանցից օգուտ քաղել։ Եվ եթե իմ այս բարձրացրած հարցերը դրվեն Ռուսաստանի առջև, որը հիմա կատարում է խաղաղապահ ուժերի դերը, կարելի է մեր օգտին ինչ-որ բաներ քաղել։ Բանակցային նախորդ փաստաթղթերը մի քանի տասնյակ էջ էին, եղել են նաև 100-ի հասնող էջեր, իսկ այս դեպքում 9 կետ է, ընդամենը կես էջանոց փաստաթուղթ է։ Այսինքն՝ այն մնացած բոլոր էջերը, որոնք տեղ չեն գտել այստեղ, հարցականներ են, որոնք որ պետք է դրվեն և լուծում պահանջեն։ Բայց այդ հարցերը դնողը մենք այսօր չունենք։ Մենք տեսնում ենք, որ այսօր կառավարման համակարգը և իշխանությունները պարալիզացված են, ցավոք սրտի։ Փոփոխություններ կառավարությունում, կառավարության ղեկավարն ադեկվատ չէ, տեսնում եմ, որ նա բանակցող չէ արդեն։ Իմ կարծիքով՝ օր առաջ պետք է գան նոր իշխանություններ, որպեսզի կարողանան, որովհետև ամեն օր մենք կարող ենք անդառնալի կորուստներ ունենալ։ Այն, ինչը որ այսօր հանձնվում է, հետագայում հետ բերելը շատ դժվար է լինելու կամ անհնարին։  

-Այսինքն՝ Դուք հո՞ւյս ունեք, որ բանակցային գործընթացում կարելի է բեկում մտցնել։

-Բեկում, չէի ասի, բայց իմ հարցերը հարցեր են, որոնք պատասխաններ պետք է ունենան։ Փաստաթուղթն ասում է փախստականների հետ վերադարձի մասին, բայց փաստորեն հիմա մենք նոր փախստականներ ենք ստեղծում։ 

-Նկատի ունեք Արցախի տեղահանվող բնակչությա՞նը։

-Նախ, տեղահանվող բնակչությունը, երկրորդը, մենք ասում ենք, որ «պատերազմը դադարեցնում ենք, որպեսզի չլինեն էթնիկական զտումներ», բայց հիմա խաղաղ պայմաններում էթնիկական զտումներ են կատարվում, ամբողջ շրջանները հանձնվում են, և ամբողջ ժողովուրդը, չգիտես՝ ո՞ւր պետք է գնա։ Նախկին բանակցային փաստաթղթերում դրված էր այդ ամենը, որ եթե օրինակ մի գյուղից ընտանիք է դուրս գալիս, նրան պետք է տրվեր համապատասխան տուն և այլն, և այլն, թույլ տրվեր վերցնել իր գույքը և այլն, և այլն։ Այս մարդիկ նույնիսկ իրենց գույքը չեն կարողանում տեղափոխել, ոորվհետև հնարավորություն չունեն, սեղմ ժամկետներ են, տրանսպորտ չկա, այդ մարդիկ վառում են իրենց տունը գույքի հետ միասին ու դուրս են գալիս, սա խայտառակություն է։  

-Ազգային համաձայնության կառավարության ձևավորումից հետո, ըստ Ձեզ, ո՞վ է կարող բանակցությունները վարել, կարո՞ղ եք կոնկրետ անուն նշել, որ ունի այդ ռեսուրսը և կարող է օգուտ քաղել մեզ համար։

-Գիտե՞ք, ես այդ հարցերն առաջին անգամը չէ, որ լսում եմ, նայում եմ «Ֆեյսբուքը», թերթերում գրում են՝ «Բա ո՞վ պետք է անի»։ Ես համոզված եմ, որ հիմա ով էլ գա, ավելի լավ կլինի, որովհետև նա այդ պատասխանատվության բեռի տակ կքած չի լինելու, նա գալու է բանակցելու, նախ։ Երկրորդը, ես չեմ հավատում, որ Հայաստանի Հանրապետությունում չկա մարդ, որ կարող է ավելի լավ բանակցել ռուսների հետ։ Որովհետև հիմա բոլոր հարցերը պետք է ռուսների հետ համաձայնեցնել․ նրանք են հիմա այնտեղ տիրություն անողը։ Եթե ռուսները մի բան մեզ հետ համաձայնվեն, ադրբեջանցիները պատերազմ չեն սկսելու ռուսների դեմ, հասկանո՞ւմ եք։ Ռուսների միջոցով շատ բան է կարելի անել։  

-Պարո՛ն Դանիելյան, կարծես թե, ԱՄՆ-ը և Ֆրանսիան գոհ չեն այս հայտարարությունից, նաև հայտարարություն տարածվեց Ջոզեփ Բորելի անունից, որ ողջունում են հրադադարը ․․․

-Ես հասկացա Ձեր հարցը, շատ ճիշտ հարցադրում եք անում։ Փաստորեն ԱՄՆ-ի Ֆրանսիայի հայտարարությունները մեզ հնարավորություն են տալիս, քանի որ հիմա Մինսկի խումբը Ռուսաստանի համաձայնությամբ սկսում է գործել, այնտեղ այդ հարցերը բարձրացնել։ Եվ այնտեղ, իմ կարծիքով, մենք կունենայինք կոնսենսուս, և բոլոր 3 համանախագահներն ավելի շատ մեր կողմը կլինեին, որովհետև խոսքը գնում է էթնիկական զտումների մասին, այսօր, մեր աչքի առջև։ Խոսքը գնում է արդեն նոր փախստականների մասին, ոչ թե, օրինակ, 2-3 հազար մարդու մասին, խոսքը գնում է մոտ 100 հազար մարդու մասին։ Սա կատաստրոֆա է, նման փոքր երկրի համար սա աղետ է, որը մենք դեռ չենք գիտակցում։ Եվ նորմալ իշխանության դեպքում սա, իհարկե, պետք է օգտագործվեր, այդ հարցերը փաստացի պետք է բարձրացվեին, քարտեզը դրվեր առաջները, և այդ հարցերը մեկ-մեկ բարձրացվեին։ Այսօր դրանք չեն արվում։ Ես ամենօրյա կապ ունեմ գյուղերի հետ, որտեղից որ տեղահանում են, մարդիկ անօգնական են մնացել, չգիտեն ում դիմել։ Երկրորդը, այս մարդիկ գնում են, որովհետև այս իշխանություններն են ասում՝ «Գնացե՛ք»։ Եթե մեր իշխանությունները չասեին՝ «Դո՛ւրս եկեք», նրանք դուրս եկողը չէին։ Իսկ իշխանությունները պետք է հարց բարձրացնեին՝ «Եթե մենք այս մարդկանց հանում ենք, ո՞ւր պետք է տանենք», դրա պատասխանը չկա։ Չեն կարող ասել, որ «Այս մարդկանց պետք է դուրս հանենք և ասենք «Գնացե՛ք, ով ուր ուզում է, թող գնա»»։ Սա էթնիկ զտում է, որը որ միջազգային կոնվենցիաների խախտում է։

-Ձեր գնահատմամբ՝ Ռուսաստանը հիմա ի՞նչ վերաբերմունք ունի այս իրավիճակի հետ կապված և ինչպիսի՞ գործընկեր է ուզում, որ իր հետ երկխոսության մեջ լինի։

-Գիտե՞ք, դրա մասին շատ է խոսվել, թե Ռուսաստանն ինչ է ուզում։ Մեր մասով Ռուսաստանը կուզի վստահելի գործընկեր ունենալ, որը որ երկակի խաղեր չի խաղալու Ռուսաստանի հետ, ինչպես որ դա արվում էր մինչև հիմա։ Չեն կարող լինել գործադիր, և օրենսդիր իշխանություններ, որոնց անդամները, որոնց պաշտոնատար անձինք 1 տարի առաջ Ռուսաստանին քարկոծում էին, ասում էին, որ «Մենք պետք է դուրս գանք ՀԱՊԿ-ից», Ռուսաստանի դեսպանատան վրա ձվեր էին նետում, և հիմա այդ պաշտոնատար անձինք գտնվում են իրենց պաշտոններում, և Ռուսաստանը դրանց վստահի․ պարզ է, որ չի վստահելու։ Ռուսները մեզնից լավ գիտեն ինչ է կատարվում Հայաստանում։ Իհարկե, պետք է ունենանք վստահելի գործընկեր։ Եթե ունենանք վստահելի գործընկեր, իհարկե, ավելի հեշտ կլինի այդ բանակցություններին, և ավելի շատ ենք կարող մեր օգտին հարցեր լուծել, սա մեկ։ Եվ երկրորդը, Ռուսաստանի շահերը․ իհարկե, Ռուսաստանը երբեք չէր ուզի, որ թուրքը կարողանար մտնել Հարավային Կովկաս, բայց այս պատերազմի հետևանքով թուրքը կարողացավ մտնել Հարավային Կովկաս։ Եվ Ռուսաստանը հիմա նույնիսկ միջազգային իրավունքի համաձայն ոչինչ չի կարող անել, որովհետև Ադրբեջանն է հրավիրել թուրքերին։ Ես դրա մասին հոդված եմ ուզում գրել, սկսել եմ արդեն։ Ռուսաստանը մեծ կորուստներով է դուրս գալիս այս պատերազմից։ Խոսքը գնում է նրա մասին, որ մինչև հիմա այն ստատուս քվոն, որ կար, դրանից Հայաստանը և Ադրբեջանը կախված էին, գիտեին, որ առանց Ռուսաստանի ոչ մի հարց չի կարող լուծվել։ Ադրբեջանը որքան էլ որ թուրքամետ լինի, ոչ թե թուրքամետ, ես միշտ նույնացնում եմ թուրքերին ու ադրբեջանցիներին, իրենք են դա ասում՝ «Մեկ ազգ, երկու պետություն», հիմա արդեն Թուրքիայի թերթերն են գրում՝ «Միլիեթը» և այլն, «Մեկ ազգ, մեկ պետություն», դրան են ուզում գնալ, բայց ինչքան էլ նրանք լինեին մեկ պետություն, միևնույն է, Ադրբեջանը չէր կարող իրեն թույլ տալ ակտիվ գնալ այդ քայլերին, ոորվհետև կար Ղարաբաղի խնդիրը, և ինքը գիտեր, որ Ղարաբաղի խնդիրն առանց ռուսների չէր լուծվելու։ Հիմա երբ որ Ադրբեջանը ստացավ այն, ինչ ակնկալում էր և ավելին, Հադրութի շրջան, գյուղերը, որոնց մասին մենք խոսեցինք, միանգամից այդ 7 շրջանը, Ադրբեջանի կախվածությունը Ռուսաստանից մի քանի անգամ նվազեց, և այստեղ, իհարկե, ռուսները կորցրել են այդ առումով։ Ստատուս քվոյի դեպքում երկու կողմն էլ կախված էին Ռուսաստանից, որովհետև երկուսն էլ հասկանում էին, որ առանց նրա դժվար է այդ հարցերը լուծել։ 

-Ադրբեջանը և Թուրքիան մե՞ծ շահով դուրս եկան։

-Այո, հիմա նրանց ոչ մի բան չի կանգնեցնում գործնականում իրականացնել այն, ինչի մասին իրենք վաղուց խոսում էին, օրինակ՝ թյուրքալեզու պետությունների միացում և այլն։