Դավիթ Սամվելյան․ Մոռացված երկրի զանգերը

Եվ մարդու բնույթն է այդպիսին` դառնալ դեպի աստված, երբ որեւէ երկրավոր էակից օգնություն եւ հույս ակնկալելն արդեն սպառված հերթական ու վերջին փորձն է լինում, երբ սեփական կյանքում պատահող դեպքերին տրվող, գտնվող որեւէ պատասխան չի հանգեցնում փոփոխության, չի խաղաղեցնում հույզերը։
Եվ որքան շատ է կառչած լինում մարդն աշխարհին ու նյութին, այնքան շատ են լինում հիասթափություններն ու անկումները, այնքան շատ է անպատասխան հարցերի հասցեատերը դառնում Երկինքը։
Եվ երկինք հասնելու փոխարեն ցանկանում է այն իջեցնել երկրի վրա, փոշոտ, հողակերտ մակերեւույթի փոխարեն փորձում է քայլել ամպոտ ճամփեքով ու խաղաղվել անզորությունից, անգիտության պատճառով ծնված ցավերից։
Փարվել էի Մարիամ Աստվածածին եկեղեցու փորագրակերտ դռանն ու պատասխան էի հայցում՝ չսխալվելու, որոշումս հաստատելու որեւէ նշան։ Բայց Աստված լուռ էր. նրա մասին վաղուց լուռ էին գյուղում…
Որոշել էի հեռանալ գյուղից. հայրս կտրականապես դեմ էր տեղափոխվելուն, մայրս համամիտ էր հորս հետ, Մուրադն էլ խոստացավ, որ հոգ կտանի նրանց. Մուրադը միշտ կողմ էր իմ որոշումներին՝ չափազանց վստահելու կամ կույր սիրո հետեւանք էր։
«Էստեղ ապագա չկա…». բոլորի գլխում պտտվող այս միտքը վերջին շրջանում սկսել էր հաճախակի հնչել մարդկանց շուրթերից։ Հեռանում էի մարդավայել ապագայի, երեխաներիս ապագայի համար։

* * *
Հնչում էր բուլվարի զանգը։
Չոբան Ալին անասուններին սարից իջեցրել ու լուր էր տալիս գյուղացիներին, որ դարպասները բացեն։
Մթնշաղ էր. գյուղն աստիճանաբար թաղվում էր ստվերների մեջ։ Հայրս լուռ նստել էր պատշգամբում ու հետեւում էր: Չկարողանալով զսպել իրեն՝ տեղից վեր կացավ, ձեռքիցս վերցրեց ճամպրուկն ու մի կողմ դրեց, ապա ուսերս գրկեց.
- Պինդ կկենաս։ Ընտանիքիդ հոգ տար։ Մենք մեր կյանքը լավից-վատից ապրել ենք,- ասաց ու նորից տեղավորվեց աթոռին՝ ասես չուզելով թափուր թողնել Շահանդուխտ տատի տեղը…

* * *
Մայրս կանգնել էր բեռնատարից մի քանի քայլ հեռու եւ համբերատար հետեւում էր, թե ինչպես ենք ես ու Մուրադը բարձում իրերը։
Նորից հեռանում էի գյուղից. այս անգամ պատերազմ չկար։ Դեռ չկար։ Ոչ ոք չէր հրամայել, բայց հեռանում էի, այս անգամ կյանքի կռիվ էր հենց կյանքի դժվարությունների դեմ։
Երբ ամեն բան պատրաստ էր մեկնելու համար, մայրս մոտեցավ ու հերթով գրկեց-համբուրեց զավակներիս, ապա կնոջս ճակատը։
Բեռնատարի վարորդը գործի գցեց շարժիչը՝ խախտելով գիշերային լռությունը։
Մոտենալով մորս՝ գլուխս կախեցի, որ օրհնի ընթացքս։ Ձեռքերս առավ ձեռնափերի մեջ ու ամուր սեղմեց:
- Չկարոտես, Արա՛մ,- շրթունքները սեղմելով՝ հորդորեց նա,- չկարոտես, որ հեշտ լինի։
Ասաց ու գրկեց՝ գլուխս սեղմելով կրծքին։ Մի քանի վայրկյան լուռ մնացինք, որից հետո դեմքս ափերի մեջ առավ եւ արցունքից թաց աչքերն ուղիղ աչքերիս մեջ հայելով՝ ավելացրեց.
- Բայց չմոռանաս հայրենիքդ, որքան էլ լավ լինի Երեւանը, չմոռանաս հայրենի գյուղդ…
Ասաց ու շրջեց ինձ բեռնատարի կողմը…
Հեռացող «Գազ-51»-ի լույսերն աստիճանաբար կուլ էին գնում գիշերվա խավարին։ Արդեն հասել էինք Տամբրի թաղամաս՝ Սողոմոնանց տներին, երբ հեռվից երաժշտության ձայն լսվեց։ Տամբրեցի Անդուկն էր. լքված տան դիմացի քարերից մեկին նստած՝ շվի էր նվագում։ Իր պատրաստած շվին ու իր հորինած երգերը…
Տեսնելով մոտեցող մեքենան՝ վեր կացավ տեղից ու քայլեց մեր կողմը։ Աչքերը տրորեց՝ փոշու եւ լույսերի կուրացնող քողը ցրելու համար, պտտվեց կանգ առած մեքենայի շուրջը։
- Էս գնո՞ւմ ես, Արա՛մ,- նկատելով ինձ՝ միամիտ հարց ուղղեց Անդուկը։
- Հա, Անդո՛ւկ, գնում եմ, բայց ամառները հետ եմ գալու,- վերեւից ողջունելու փոխարեն միանգամից պատասխանեցի՝ փորձելով արդարանալ։
- Բա որ բոլորը քեզ պես հեռանան, ո՞նց կլինի, ախր գյուղը կդատարկվի…,- ասաց ու թեւն օդում հուսակտուր թափ տվեց։
Լուռ էի։ Պատասխան չունեի։ Պատասխանս Անդուկին չէր բավարարելու։ Ոչ ոքի չէր բավարարելու՝ բացի... Գլխով նշան արեցի վարորդին, որ շարունակի ընթացքը։
- Արա՛մ, հասկանո՞ւմ ես՝ ինչ ա հայրենիքը։ Վաթան, Արա՛մ, վաթա՜ն…
Անդուկը բղավում էր մեքենայի հետեւից՝ առանց հասկանալու կամ դիտավորյալ տանջելով խիղճս ու ոչնչացնելով ինքս ինձ սեփական աչքում…

* * *
Հարափոփոխ այս քաղաքում արեւի տակ տեղ գտնելու եւ այրող արեւից խուսափելու համար մաքառումների միջով պիտի անցնես, պիտի քո խաչի ճանապարհն անցնես, որ հաղթանակես, փոխակերպվես ու վերածնվես։ Օրեցօր վարդագույն հանդերձներ հագնող այս քաղաքում պիտի այնպես անես, որ չշառագունես քո վիճակից. ամոթով պիտի չմնաս, թասիբդ պիտի չկորցնես։ Կա՛մ հավերժական հյուր կլինես, կա՛մ պիտի դառնաս տանտեր. պիտի այս քաղաքի հետ տխրես կամ ուրախանաս, փուլ գաս ու վեր խոյանաս։
Սխալվելու կամ կոտրվելու ճոխ հնարավորություն չունեի. ընտանիքս հավատով վստահել էր ինձ, եւ նրանց ապագան կախված էր իմ քայլերից, եւ, առհասարակ, ընտանիքը հավատալու եւ հավատը չսպանելու, չհիասթափեցնելու մասին է…
Չցանկանալով որեւէ մեկի օգնությանը դիմել՝ կնոջս ազգականներից մեկի տանը մի քանի օր շունչ առնելուց հետո մի կիսանկուղային բնակարան վարձեցի։ Մանկությանս երազանքը չիրականացավ, բայց աշխատելը հրամայական էր. երեխաներիս երազանքներին թեւեր տալ էր պետք։
Փոստատար դարձա, սկսեցի շրջել քաղաքի փողոցներում, անցնել տնետուն, հերթով բաժանել նամակներն ու փոխարենը ստանալ ժպիտներ կամ թեյավճար։ Այդպես՝ մինչեւ երեկո, մինչեւ վերջին նամակը հասցեատիրոջը հանձնելը։ Աշխատանքից տուն վերադառնալիս ծրարների կապոցները դնում էի սեղանին, բացում էի թելակապերն ու շաղ տալիս, որ հասցե առ հասցե դասավորեմ։ Եվ ոչ մի անգամ տնեցիներից որեւէ մեկի մտքով չանցավ դրանցից որեւէ մեկը բացել։ Հաջորդ օրը նույն փողոցներն ու բակերն էին, ծանոթ ու անծանոթ դռներն ու դեմքերը։ Մարդիկ այլեւս «սեւ թղթերի» չէին սպասում, փոստատարներն այլեւս արտասվելու կամ նամակներն անհամարձակ հանձնելու վախ չունեին։ Ժամանակներն ուրիշ էին, վարդագույն այս քաղաքում ամեն ինչ վարդագույն ակնոցների միջով էին ցույց տալիս։

* * *
Քաղաքի վրա անձրեւի թափանցիկ վարագույր էր կախված, փողոցները մաքրվում էին փոշուց ու գործարաններից բարձրացող ծխից, որով պատված էր լուսացող երկինքը։ Փոստատան նեղլիկ սենյակում կանգնած՝ պատրաստվում էի սկսել ամենօրյա շրջայցս։ Պայուսակս արդեն լցված էր նամակներով, երբ բաժանմունքի վարիչը մոտեցավ՝ ձեռքին մի դարչնագույն ծրար։
- Քո անունով է,- ասաց՝ իմ կողմը երկարելով ձեռքը։ Գյուղից էր՝ Մուրադի անունով մակագրված։ Մատներս դողում էին. ծրարի մեջ հեռագիր էր, ստացված լուրին խորհրդավորություն էր փորձել հաղորդել վարիչը կամ էլ... սպասվելիք հարվածն էր ցանկացել հետաձգել։
«Հայրդ մահացել է»,- զուսպ ու կտրուկ, ճիշտ նրա նման, գրված էր կարճ ու նեղլիկ թղթի վրա։
Երկինքը փուլ եկավ գլխիս։ Խուսափելով գործընկերներիս հարցական հայացքներից` նետվեցի փողոց։

Փոստատան շենքին հենված` մի քանի վայրկյան շունչս տեղը բերելուց եւ աչքերս ու դեմքս սրբելուց հետո շտապեցի Կոնդ թաղամասում նոր գնած մեր փոքրիկ տունը, մինչդեռ մտքով արդեն գյուղում էի` հայրական տանը։
Աչքիս առաջ էր նրա դեմքը՝ խոր կնճիռներով պատված, որ վկայությունն էր մի չպատմված ու չհասկացված պատմության` թաքնված նրա լռության ներքո, իսկ հիմա այդ լռությունը հավերժական էր դարձել։
Տանը լուռ դատարկություն էր, երեխաները դպրոցում էին, կինս` աշխատանքի, նոր էր ընդունվել մոտակա մանկապարտեզներից մեկում խոհարարություն անելու։ Մի քանի իրեր հավաքեցի պայուսակիս մեջ, կնոջս համար սեղանին երկտող գրեցի ու դուրս եկա։ Նստեցի առաջին իսկ պատահած ավտոբուսը, որ տանում էր դեպի ավտոկայարան։

Ընթացքն անվերջ էր թվում։ Վարձած «ԵրԱԶ»-ով հաղթահարվող ամեն կիլոմետրի հետ խորանում ու անվերջ էին թվում վատ երազի վերածված մղձավանջային իրականությունը, ցավն ու կսկիծը։
Անցակետերից խուսափելու համար լեռնային կածաններով գնացինք, եւ մութն ընկնելուն պես հասա գյուղ։
Տան լույսերը վառ էին, դռան մոտ ինձ դիմավորեց Մուրադը` աչքերում կարեկցանք, թախիծ եւ հոգնածություն։
- Ամեն ինչ պատրաստ ա,- ասաց հանգիստ ձայնով ու փաթաթվեց,- Աստղիկ տոտան մտահոգ էր, որ չես հասցնի։
Ներս մտա։ Մայրս՝ փաթաթված սեւ շալով, նստած էր հյուրասենյակի անկյունում՝ գլուխը կախ, մի բուռ դարձած։
- Եկա՜ր,- շշնջաց՝ փորձելով ոտքի ելնել։
Չթողեցի, գրկեցի ծնկները եւ գլուխս խոնարհեցի:
- Ո՞նց եղավ,- կիսաձայն հնչեցրի ոչինչ չփոխող հարցը՝ աչքս չկտրելով սենյակի մեջտեղում խաղաղ, հավիտենական քնի գիրկն անցած հորիցս։
- Աշխատում էր բակում։ Ընկավ… Մինչեւ բժիշկը հասավ…
- Էստեղի բժիշկնե՜րը…

* * *
Եկեղեցու հետնամասում փռված հին գերեզմանատունը լեփ-լեցուն էր։ Ամբողջ գյուղը ներկա էր անհոգեւորական թաղմանը, չկար միայն Բիլալը իր որդու հետ. կարեւոր գործերով կրկին բացակայում էին։
Ներկաները զուսպ էին ու քչախոս, հայրս երկար-բարակ ճառեր չէր սիրում. գործի մարդ էր, բոլորը գիտեին դա։
Անդուկի ձեռքով պատրաստված դագաղը գերեզմանափոսն իջեցնելուց հետո լցվող ամեն մի բահ հողի հետ, թվում էր՝ թաղվում է մանկությունս, անցյալս անդարձ լքում է ինձ։

Գերեզմանատանը՝ հենց թմբի կողքին, հորս քաշած թթի օղիով ողորմաթաս էին խմում գյուղի ահելները։ Քթի տակ «Է՜հ, Աստվա՛ծ ջան» ասելով, մտքում իրենց ապրելուն մնացած տարիները մոտավորապես հաշվելով՝ հայացքները երկինք էին բարձրացնում ու ներս անում հորս բնավորության պես թունդ օղին։
«Լավ մարդ էր, ափսո՜ս»,- ասում էին անգամ նրանք, ովքեր հորս խստության կամ օրինապահության դաղոցը զգացել էին իրենց մաշկի վրա, եւ հեռանում էին՝ բաժակի տակ մնացած օղու կաթիլները թափ տալով գերեզմանաթմբի վրա ու բաժակը փոխանցելով հաջորդին։

Հեռու տեղերից եկածներն ու ընտանիքին առավել մոտ կանգնածները շարժվեցին մեր տուն. տան բակում հոգեհաց էինք տալիս. մորթել էինք մորս պահած գառներն ու խաշլամա արել։ Մայրս լուռ էր, ամեն ասված խոսքին գլխով էր անում ու ձեռքը դնելով սրտին՝ շնորհակալություն հայտնում։
Սեղաններին պակասություն չկար, եկող-գնացողների պակաս՝ նույնպես։ Մուրադն ամեն ինչ նախապես հոգացել էր, Քյուրսումը՝ դեմքը փակ, խոհանոցից բակ ու հակառակ ուղղությամբ վազվզելով՝ հոգում էր, որ սոված մարդ չմնա, բայց ինքը բերանը ոչ մի կտոր բան չէր դնում՝ հավատարիմ էր իրենց ավանդույթներին՝ հայի հաց չէր ուտում։

* * *
Վերադարձից հետո քաղաքն այնքան անհոգի էր թվում, այնքան ծանր էր օդը նստում թոքերիս, որ շնչահեղձ էի լինում օտարության զգացումից, մի կերպ էի ինձ զսպում դեպի գյուղ դարձի արդարացի գայթակղությանը չտրվելուց։
Սկսվել էր մի անդառնալի գործընթաց, սկսել էի կորցնել հեռվում թողածս. հայրս սկիզբ դրեց այդ շարքին, մորս չէի ուզում հեռվում թողնել, բայց ինձ մոտ տեղափոխվելու բազմաթիվ խնդրանքներիս, հորդորներիս պատասխանը մեկն էր` «Դեռ ժամանակը չի»...
Իսկ ժամանակը արագ էր հոսում... 
Դեպի ուր...
Ժամանակը միշտ հոսում է դեպի կյանքի վերջ։

Հատված «Մոռացված երկրի զանգերը» նոր լույս տեսած գրքից

«Մշակութային Հրապարակ» ամսաթերթ